Читајте го Персеполис

Марџан Сатрапи црта и пишува за речиси истите нешта како и Азар Насифи (Читање на Лолита во Техеран). Во обата случаи, станува збор за некаков град во кој краткиот период на нормалност повторно (засекогаш?) е прекинат од нов напад на крваво лудило.

Обете авторки денес се далеку од тоа место, и најверојатно никогаш нема да се вратат: дури и кога би било подобро, таму од каде си заминале секогаш ќе има доволно такви кои сметаат дека не треба да им се дозволи враќањето. Обете живееле во топлото гнездо на либерално граѓанско семејство, со книги, музика, хумор.

Со книгата на Азар Насифи имам колегијален однос, но стрип-романот на Марџан Сатрапи веќе неколку години е книгата под мојата перница. Тоа е така бидејќи комбинацијата слики и текст е покорозивна во сублимираната саркастична визија, а истовремено има нежна графичка врска со примероците персиски текстил - не везени, луксузни, туку „печатени“. А и поради тоа што никогаш не се заборава имагинарниот чист воздух околу Каспиското море, и мирисот на бабините гради, бидејќи во градникот става лисја од јасмин.

Ми одговара како авторките се напаѓани од совесните западни критичарки, замерувајќи им дека потекнуваат од повисоките граѓански слоеви: небаре тие, на запад, дишат заедно со работничката класа. Покрај тоа, тие се глупаво неблагодарни што обете авторки ги пишуваат своите дела директно на своите јазици. Културниот колонијализам го има и тоа лице, и единствениот излез навистина се наоѓа во иронијата.

Малата Марџан преживеала сè, и владеењето на иранскиот шах, и на ајатолахот Хомеини, и војната и бомбардирањето, а потоа за малку ќе починела на виенските улици бидејќи не можела да се прилагоди кон лицемерниот систем на прифаќање и отфрлање во ритамот на европоцентричната себичност.

Што е тоа што тешко може да се разбере? Главно, дека некоја девојка во некој стан во Техеран може да размислува за Маркс и за бог, бидејќи тоа не е само читање туку тема на разговорот во семејството и со семејните пријатели. Елитата на духот не е нешто што во коцкастите глави би можело да се поврзе со оддалеченоста, другоста, сиромаштијата, ризикот: ним отсекогаш им било тешко да ја сфатат другата, подолна, рапава и невидлива страна на тоталитарните режими, без разлика дали станува збор за субкултурата или дисидентството. Во културите од кои на главите ни се излива лепливата маса производи со божиќни семејни средби и други слични семејни вредносни бљувотини, тешко е да се разбере граѓанското семејство кое патријахалноста ја користи како штит за заштита на внатрешниот живот. Токму таа техника на меур ги спасува техеранските девојки - не мнозинството - од грозотиите преку куќниот праг, кој, патем, и не е некоја заштита во тој свет.

Во Персеполис (сарказмот почнува уште од насловот) популарната светска култура добива вистински димензии: што се ABBА, панкот и Мајкл Џексон ако нивната очигледна тупавост не е во состојба на другиот крај од светот да предизвика отпор? Ништо. Дури во Техеран ја добиваат смислата, достоинството, причината за постоење. Техеранската перспектива е нужна за разбирање на светот, но цената е превисока. Токму затоа не сакам да запаѓам во очајување поради тоталитаризмот и со тоа да ги потценам жртвите, а истовремено да ја зачувам скаменетата формула според која жртвата може да зборува само мртво сериозно, со што е можно помалку амбивалентност, пресврти, речиси никогаш од иронична перспектива.

Персеполис никако не треба да се чита како повратна универзална слика - како, демек, ете, насекаде било исто во пубертетот, влакната растат каде што не треба, „дури и таму“: напротив, универзалната баналност треба да се сврти како ракавица и да се погледнат шевовите: зошто универзалната пубертетлика би умрела на друго место и во друга култура ако сè е исто? Зошто нејзините културни референци, плод на нејзиното знаење и системот во кој го добила, мораат да предизвикуваат нелагодност, иако се сосем точни и правилно употребени? Зошто речиси секој во контактот со неа покажува желба да ја искористи, да ја оддалечи или барем да ја прикрие нејзината исклучителност?

Бидејќи тоа треба да го претставува стереотипизираниот колектив, а не себе си, единствена, забавна и талентирана. Читајќи го Персеполис „наопаку“, ја отвораме бездната на културниот колонијализам кој е агресивно универзализирачки.