Запис со црн чад врз бел чад

Една од највпечатливите сцени во филмот „Артист“ е ноќниот кошмар на главниот лик, Жорж Валентино, прочуена ѕвезда на немите филмови. Во кошмарот на Валентино светот одеднаш престанува да биде нем и звукот на секојдневието почнува да продира во актерот како во напукнат брод. Предметите ѕвечкаат, кучето лае, телефонот ѕвони, ветрот завива, се слушаат смеа и џагор. Единствено Валентино нема глас. И тогаш тој се буди. Но звукот не престанува да го измачува.

Македонија под груевизмот живее во сличен кошмар. Понекој од нас можеби и ќе дофати по некој звук, по некое лушпиче боја паднато од некоја фасада, но самите како да сме го загубиле гласот, како да сме немоќни, токму како Жорж Валентино во антологиската сцена од филмот. Во нашиот безбоен и нем свет, велам, овде-онде се чини како да продираат звуци и бои, но големиот утишувач брзо ги впива извиците, навестувањата на бунт, бојата на луѓето. И сè брзо и одново станува немо и сиво. Од воздухот како де се ишмукува третата димензија и сè одново станува фасада. (Под задушливото стаклено ѕвоно на груевизмот општеството ни наликува и на онаа необична човечка менажерија од филмот Total Recаll, која во сличен затворен сад почна да се гуши и да умира, во недостиг од воздух.)

„Како тој можел да преживее во ваква атмосфера?“, се прашува Валтер Бенјамин за Кафка. „Кој знае“, се прашува Бодлер кон средината на 19 век, „дали огрубувањето на нашата природа е единствената препрека која нè спречува да го почитуваме опкружувањето во кое дишеме?“ Можеби Кафка или Бодлер развиле некои специјални вештини на дишење под стакленото ѕвоно? Да не го искусат своето опкружување, за да не го доживеат? Да не го доживеат – за да не умрат од него. Но, сеедно умирале, токму од таквото секојдневие, од немањето воздух.

Современикот на Бенјамин, слично несреќниот полски писател Бруно Шулц, во 1934 година го изложи својот концепт на манекенот. Доаѓа време на ликови без густина и карактер, вистински морални ништожници. Стварноста ќе стане тенка како новинска хартија и во сите пукнатини ќе зрачи со својата имитативност. Доаѓа друга генерација суштества, евтини кукли. Суштества заглавени во мономанијата на духот. Човекот е деградиран на улога на манекен. Маѓепсан е со безвредноста, евтиноста, шупликавоста.

Еден друг современик на Бенјамин и Шулц, теоретичарот на културата Рудолф Арнхајм, уште во триесеттите години на 20 век предвиде дека човечкото суштество ќе ги испомеша сетилно согледаниот свет со мисловно интерпретираниот свет и дека гледањето ќе се претвори во разбирање. Арнхајм напиша дека „телевизијата ќе биде еден од најтешките испити за нашето осознавање. Таа ќе ни го збогати духот, исто онолку колку што ќе го умртви“.

Современите медиуми, носители на политичкото и моделатори на стварноста, се случуваат токму во хаотичниот простор помеѓу гледањето и знаењето, помеѓу гледањето и разбирањето. Во диктатурата се служат со цензура; во демократијата – со манипулација. Ако тоталитаризмот спроведуваше „цензура“, сега ни се случува сензура, одземање на смислата, тортура на „сенсот“.

Како Гебелс да ја навести нашата епоха, со своите политичко-маркетиншки стратегии: „Не зборуваме за да кажеме нешто, туку за да постигнеме одреден учинок“.

Но, можно ли е и бунтот против задушливоста, немоста и сивилото да е само „создавање учинок“? Зарем звуците и боите кои го преплавуваат светот на Жорж Валентино суштински нема да променат ништо?! Или можеби треба својот бунт – како парафраза на немоста на Валентино? – да го впишуваме со невидливо мастило на празна хартија?

Во стариот бесмртен советски виц полицајците фатиле некој човек на улица како дели празни листови хартија како летоци. На прашањето зошто ништо не пишува на нив, човекот одговорил: а што да пишува кога и онака сè е јасно? Но, гестот на човекот е своевиден текст! Моќен текст! Неговото писмо е нешто што подлабоко ја разоткрива умртвената стварност, нешто што внесува звук, боја и нови димензии среде кулисите на заспаното општество.

Затоа и треба да пишуваме, на најразлични начини, со најразлични гестови. Можеби и со немост. Или како што велат кабалистичките мистици: да пишуваме со црн чад врз бел чад.

Фотографиите се од филмот The Artist, 2011