„Нормализација“ и „Преродба“

Годинава се одбележува триесет и петтата годишнина од Повелбата 77, славниот текст на група чехословачки интелектуалци кои се бореа против тиранијата на режимот. Повелбата (Harta) беше „слободно, неформално, отворено заедништво на луѓе со различни убедувања и професии, кои се поврзани со спремноста за индивидуално и заедничко дејствување во корист на почитувањето на граѓанските права“. Основниот документ на којшто се повикуваше текстот на Повелбата беше Специјалниот закон за граѓански права, донесен 1976 година, откако една година претходно во Хелсинки советскиот блок се обврзал дека ќе ги почитува усвоените принципи за граѓански права. Авторите и потписниците на Повелбата докажуваа дека сето она што е напишано во Специјалниот закон, во практиката и во животот грубо се крши, дека правото на говор е апсолутна илузија, дека на десетици илјади граѓани им е оневозможено да работат во своите струки, дека граѓаните немаат право да излезат од Чехословачка, дека половина милион интелектуалци избегале во егзил итн.

Првите гласноговорници на Повелбата беа Јиржи Хаек, шефот на Министерството за надворешни работи во периодот на Прашката пролет во 1968 година, Вацлав Хавел и Јан Паточка, кој набрзо починал, по низата долготрајни сослушувања во службите за безбедност. Неколку дена пред смртта големиот европски филозоф Паточка напишал: „Мнозина ме прашуваат дали Повелбата 77 ќе ја слоши состојбата во нашето општество? Отворено ќе им одговорам: ниедно подаништво не водело кон подобрување, туку само кон влошување на состојбата. Колку се поголеми стравот и сервилноста, толку повеќе моќниците си дозволуваат и ќе си дозволуваат. Не постои друг начин тој притисок да се намали освен да им се предизвика чувството на несигурност, кога ќе видат дека неправдата и дискриминацијата не се заборавени, дека над сè водата не се затвора“. Во записите објавени по смртта Паточка вели: „Луѓето денес одново знаат дека постојат нешта поради кои вреди да се трпи. А нештата поради кои евентуално трпиме, токму се оние поради кои вреди да се живее.“

Подоцна својот познат есеј „За моќта на немоќните“ Хавел ќе му го посвети на Јан Паточка, повикувајќи се на неговите тези: „Најпосле вистината треба да се каже гласно и заеднички – без оглед на кои било санкции што ќе уследат, без оглед на несигурноста на надежта дека тој чин во предвидливи времиња ќе донесе опиплив резултат“.

Состојбата во Република Македонија денес, за жал, потсетува на состојбата во Чехословачка 1977 година. Нивната „нормализација“ (како што го нарекувале времето по советската интервенција 1968 година) кај нас денес се нарекува преродба. И трае веќе шест години. Заедничко за „нормализацијата“ и „преродбата“ е што обете означуваат „општествен пад во морална провалија“, како што прецизно се изрази еден чешки публицист.

Кои се најголемите сличности меѓу „нормализацијата“ и „преродбата“? Расчекорот помеѓу декларираните права и реалните права е најголемата сличност. Во Македонија во 2012 сè е под контрола на една партија, исто како во Чехословачка 1977 година. Дури, што е познато во сите тоталитаризми, единствената партија се прогласува за движење и претставник на целокупното општество, небаре отелотворение на народната волја.

Цинизмот на владетелите е друга голема сличност. Во сосема руиниран демократски и економски амбиент власта, на пример, ги мотивира младите луѓе да бидат креативни и да инвестираат, иако се поголеми шансите да се добие на лото отколку да се види аир од чесна инвестиција во груевистичко опкружување. Во Македонија, значи, не боли толку што владетелите неумерено крадат (т.е. „градат“), туку што згора на крадењето ги убедуваат граѓаните дека сето тоа го прават за општествена полза. Споменици, мостови, антички згради што чинат повеќе стотици милиони евра ѝ требаат на македонската раса, а не да се наполнат џебовите на неколкумина мафијаши. При здрави очи клептократската камарила нè убедува дека сето тоа го прави за „народно добро“, а не за да ја зацврсне власта. Исто така во корист на најдревната македонска раса лажливата власт ја фалсификува македонската историја и патем на еден гебелсовски начин го уништува „дегенерираното“ модернистичко наследство. Но, намерите се добри, така велат. Ним модернизмот им е грд и застарен, а барокот нов и прекрасен. Патем, за вкусовите не се расправа, вели власта.

Притоа над целиот пејзаж се наднесува тешкиот црн чад на стравот – заедничкиот покрив во времето на „нормализацијата“ и времето на „преродбата“. За тој страв Вацлав Хавел му пишувал на Густав Хусак, новиот челник на чехословачката Комунистичка партија: „Со Чехословачка владее стравот. А стравот, резултат на полициската семоќ, ги раѓа дволичноста и конформизмот, егоизмот и кариеризмот, корозијата на сите морални норми. Стравот ѝ е потребен на власта за во земјата да владее мир. И владее: мирот на костурницата.“ Но, Хавел го предупредил диктаторот: „Под лушпата на неподвижноста тече невидливо поточе, полека и незабележливо плакнејќи ја лушпата. Може да потрае долго, но еден ден мора да се случи. Лушпата ќе пукне.“

Едно делче од друго славно писмо на Хавел кон Александар Дубчек (водачот на КП на Чехословачка за време на Прашката пролет) може да биде мошне инструктивно и за денешните македонски политичари, особено оние во опозицијата: „Ако го одбереш патот на вистината, луѓето ќе разберат дека идеалите и моралниот ’рбет секогаш мораат да се зачуваат. Понекогаш постојат моменти кога политичарот може да постигне вистински политички успех само тогаш кога ќе ја заборави испреплетената мрежа на политички односи, анализи и калкулации и едноставно ќе почне да се однесува како чесен човек. Обичните човечки мерила во еден дехуманизиран свет можат да делуваат како молња која со ненадејниот јасен блесок ја осветлува мрачната краина.“

Колажи: Свирачиња