Буриданово магаре или писателот во хаосот на светот

Државата, треба ли да се каже, сè уште и сè повеќе е оној „монструм“ од кој се ужаснал Ниче, но примерот на Солженицин ни докажува дека литературата не е така беспомошна пред генералите како што ни се чини понекогаш.

Самиот факт дека прашањето „Каква е одговорноста на писателот кон државата“ се наметнува со таков интензитет не само во последните четириесет повоени години, туку во голема мера веќе некаде од дваесеттите години на овој век, сведочи подеднакво за неговата актуелност колку и за одредена нелагодност која како лоша совест се јавува кај писателите од сите континенти. Тоа прашање е всушност признавање на нашата нелагодност и сомнеж во смисла на целото наше пишување: Зошто пишуваме, за кого пишуваме? Не е ли пишувањето залудна и бесмислена работа? Дали и што направи литературата во нашиот век? Дали со своето дејствување придонесе за оваа жална состојба во која се наоѓа светот денес? Значи, дали на себе ја носи вината и источниот грев на тоталитаризмот, војните, верската и националната нетрпеливост, бедата, гладта, загадувањето на планетата? Или напротив, со своето подземно, едвај видливо дејствување, влијаеше колку-толку состојбата да не стане уште полоша, и дали на некој начин придонесе за позитивните вредности на човештвото: демократијата, слободата, барањето на вистината? Со еден збор, дали литературата беше и остана во хаосот на историјата некој вид lux in tenebris? 

Одговорите на овие прашања, како што ви е познато, во разни прилики и околности беа интонирани премногу оптимистички или напротив, беа осенчени со тивка резигнација во однос на каква било позитивна моќ на литературата. Мислам дека нема писател кој во секој час не е изложен на тоа вознемирување што во него го предизвикува прашањето на смислата на пишувањето, и кој не се крши помеѓу две искушенија: да се потпре на бавното, подземно, така да кажам, етичко дејствување на литературата - која со својот идеализам, својата верба во човековата критичка и морална вредност ќе ја заврши својата работа - или напротив, да се обложи на мигот. Тука историјата малку може да нè научи: писателите како и филозофите, во творечкиот замав на мислата тежнеат кон апсолутот и сакаат да се изедначат со Демиургот: да створат не дело, туку свет; свет како дело. Нашиот живот е една и единствена шанса, и секој од нас ги има на располагање своите седум дена за создавање: според таа демиуршка замисла, светот треба да се уреди идеално, како некаков совршено склопен роман или поема; идеално, што би се рекло, тоталитарно. Сер Карл Попер ни даде маестрална демонстрација на таа тотализирачка тенденција кај филозофите од Платон, преку Хегел, до Маркс: тенденција која како еден долг „комплот против слободата“ трае, еве, до денес. Во Платоновата идеална држава немало место за поетите, во онаа на Достоевски за Евреите. Тоа опасно демиуршко тежнеење на Скриб - на светскиот хаос да му се спротивстават мирот и поредокот - го формулираше Жид некаде во дваесеттите години; признавам дека во историската збрка која го опкружува се крши помеѓу две можни радикални решенија: фашизмот и комунизмот. Овој пример може да ни послужи како парадигма за тоа каква потенцијална опасност крие во себе онаа невина поетска фантазија à la Rimbaud, според која поезијата, значи литературата, треба да го „менува светот“. Истата таа демиуршка страст ќе го одведе не само Сартр, туку и цела генерација интелектуалци во еден опасен редукционизам и фасцинација од „црвените сонца кои сјаат надвор од нашата мала Европа“ /Морен/, а Солженицин, по гигантската борба која ја поведе за спасоносна демистификација на една тоталитарна држава на привидот и лагата, ќе подглегне на истотото искушение на месијанизмот како Достоевски.

Модерниот Скриб, осврнувајќи се на минатото, не може да го согледа со безрезервна гордост и без каење, и не може да не биде свесен за опасната моќ која ја поседува. Но, исто така, стекнувајќи темелно сознание за светот, не може со мирна совест да продолжи да пее малармеовски - boli bibelot d'inanité sonore - додека околу него се водат крвави војни во име на идеите и принципите кои ги формулирал некој старовековен или некој вчерашен Скриб. Значи, на денешниот писател му останува едно единствено сигурно сознание: дека ниту еден пат кој ќе го избере не е без опасност; дека секоја потрага по Апсолутното и секој обид за глобално решение води во редукционизам, додека затворањето во „звучна тишина“ е злоупотреба на дарот кој му го дал Бог. Како Буриданово магаре, писателот денес стои помеѓу овие две можности: да се фрли во борба за Принципите или да ја обработува својата градина. Ако го избере првото, на некој начин ја изневерил литературата; ако го избере второто, му останува постојаното каење дека залудно го проживеал својот век и дека ја изневерил својата дарба.

Државата, треба ли да се каже, сè уште и сè повеќе е оној „монструм“ од кој се ужаснал Ниче, но примерот на Солженицин ни докажува дека литературата не е така беспомошна пред генералите како што ни се чини понекогаш. Секоја книга која сведочи против државата како институција на насилство, лаги и беззаконие, му дава смисла на целокупното наше пишување. Значи, што може една книга? По своето присуство, таа го детерминира просторот во кој насилната смрт е скандал: таа ѝ дава смисла на таквата смрт, како што вели Жан Рикарду: „Без присуство на литературата (а зборот присуство треба да се сфати во неговото полно значење) смртта на едно дете некаде во светот не би имала поголемо значење од смртта на некое животно во кланица“.

Може ли ова да ни даде малку смисла и малку утеха?

[Прочитано на четириесет и осмиот меѓународен конгрес на ПЕН, одржан во Њујорк од 12 до 17 јануари 1986]

Извор: e-novine 
Превод: Иван Шопов