Четвртото полувреме, пропагандата и неискреноста на Дарко Митревски осакатија еден одличен филм!

Нема да е претерување ако кажам дека атмосферата на отворањето на годинешниот филмски фестивал „Браќа Манаки“ беше спектакуларна, а можеби најголемата причина за огромната еуфорија беше среќата, гордоста и нетрпението на секој од присутните во салата да го видат нашиот нов македонски филм „Трето полувреме“ на режисерот Дарко Митревски. Во Македонија се создаваат толку малку филмови (нешто што, за среќа, полека почна да се менува во изминативе неколку години), што секој следен филм публиката го прегрнува како последен. Сите сме сведоци дека македонската публика ги обожува домашните филмови, ги сака како сопствено дело, им ги простува сите мали недостатоци, замижува пред сите компромиси. И токму со таа мисла, без никакви предрасуди и покрај многу силната кампања „за“ и „против“ филмот, без политички предубедувања, единствено како вљубеник во киното, особено на она нашето, ја имав честа да присуствувам на премиерата на филмот „Трето полувреме“.

Искрено се израдував (подоцна сфатив, многу наивно), кога уште на самиот почеток на филмот, во првите неколку минути, во првите визуелни симболи што тој ги испраќа до жедните гледачи, го препознав современиот лик на мојот град Скопје, прикажан не со нешто друго, туку токму со ликот на Воинот на коњ. Старата рана никако да зарасне, но откако веќе е реалност, мислам дека токму сега е моментот да се снима и да се создава во Скопје, бидејќи колку и агресивна и брутална да е промената, таа несомнено е плодна почва за уметноста, особено за онаа ангажираната.

Кога Александар Македонски и другите новоскопски „симболи” заиграа на филмското платно, нешто во мене потскокна во одобрување и со насмевка помислив дека сум нашла сомисленик, некој кој решил да го искористи огромниот потенцијал на, за жал, сè помалку нашето Скопје, за да создава уметност со повисока цел (има ли смисла поинаку?). Но, само неколку минути подоцна, откако ги чув првите неколку реплики во филмот, овојпат првите вербални пораки од типот „Македонија! Па, тоа е свето име!“, разбрав дека навистина сум нашла истомисленик, кој дефинитивно го препознал потенцијалот на нашиот град и на актуелната ситуација на Македонија, но - со едни многу поразлични цели. Од тој момент натаму, нешто се скрши во мене и она што требаше да биде чисто, невино и насладувачко консумирање на филмска уметност, почна да наликува на веќе познатата песна, химна на сè поголем број хористи-прагматисти.

Одлична приказна, уште подобра режија и глума

Филмот „Трето полувреме“ во себе ги обединува љубовната приказна за врската помеѓу богатата Еврејка Ребека (Катерина Ивановска) и бедниот фудбалер, Македонецот христијанин Коста (Сашко Коцев), приказната за Холокаустот во Македонија за време на Втората светска војна и трагичната судбина на македонските Евреи за време на бугарската фашистичка окупација, како и битката на македонскиот фудбалски клуб „Македонија“ и неговата победа како национален шампион. Ем љубовна приказна, за победата на љубовта над разликите во општествената позиција и во религијата, ем фудбалска сторија за многуте фудбалски фанови, ем историска приказна за сите историски фанатици, ем приказна за Холокаустот, веќе испробана и дефинитивно успешна кино-тематика. Комбинација несомнено вредна за Оскар. Никој режисер, најмалку веќе искусниот Дарко Митревски, нема да пропушти да филмува една ваква вистинска животна приказна. Но, очигледно никој нема да пропушти и да ја препознае историската и политичка позадина на филмот, особено во вакви турбулентни времиња, кога навистина е тешко да останеш имун на пропагандата на оние на власт, имајќи ги предвид сите примамливи бенефиции кои таа ги носи со себе.

Приказната за филмот е веќе одамна позната, тоа е сторијата на Нета Коен, преживеаната македонска Еврејка, чија животна драма е архивирана во USC Shoah Foundation Institute for Visual History and Education, создаден од Стивен Спилберг, интервју кое може да го најдете на интернет и на официјалната страница на филмот. Митревски решава приказната да ја раскаже праволиниски, преку дејствие кое се одвива за време на Втората светска војна, во окупирана Македонија, прво од Србија, потоа од фашистичка Бугарија. Сепак, таа приказна е ставена во една рамка. Во првата и во последната сцена, дејствието се одвива во сегашноста, кога Нета (во филмот именувана како Ребека) се враќа назад во Скопје, во денешново време, во потрага по своето минато. И има што да види...

Митревски го направил вистинскиот избор на актери. Сашко Коцев одлично се справува со ликот на фудбалерот Коста, а изборот токму моделот Катерина Ивановска да дебитира како централен лик на приказната е дефинитивно добро решение за публицитет и реклама, иако за квалитетот на актерските способности на Катерина би можело да се дебатира. Во филмот игра и неверојатниот германски актер Рихард Замел („Животот е убав”, 1997 и „Неславни копилиња”, 2009, двата филмови одлични со Оскар, на врвни режисери на тема за Втората светска војна), чија актерска игра навистина блеснува на филмското платно, во многу добро обмислениот и одлично изрежиран лик на тренерот на фудбалскиот тим „Македонија“, германскиот Евреин Иљеш Шпиц. Таткото на Ребека, познатиот скопски Евреин Дон Рафаел, е маестрално доловен од Раде Шербеџија, а актерот Емил Рубен го игра главниот негативец, бугарскиот полковник Гавранов. Филмот изобилува со колоритни споредни ликови, чие присуство го збогатува и го прави филмот поорганичен и вистински.

Несомнено, Митревски ги покажа своите квалитети како режисер. Трите приказни, кои паралелно се одвиваат во филмот, се испреплетуваат и си влијаат заемно, па го прават филмот едно големо сериозно и многу амбициозно патешествие во минатото. А Митревски, како вистински виртуоз, одржува рамнотежа помеѓу трите приказни, секогаш одмерено влечејќи ги конците токму онолку колку што е доволно и, се разбира, секогаш зачинето со многу хумор. Визуелно и естетски прекрасно филувано, филмот е снимен од чешкиот кинематографер Клаус Фуксјагер во Скопје, Битола и во Охрид, што на моменти е збунувачко за гледачите, но е естетски оправдано.

Движечка сила, сепак, национализмот

И покрај сите плусеви и минуси, Дарко Митревски успеа да ги освои срцата на присутните во салата. Тие се радуваа и навиваа заедно со навивачите на клубот „Македонија“, а понекогаш, после дадениот гол, во салата во Битола одекнуваше ракоплескањето на некој навистина понесен фудбалски фан. И се разбира дека Митревски не очекуваше ништо помалку од тоа, а и никој не би очекувал нешто друго од филм чија главна движечка сила е - национализмот.

„Македонија! Па тоа е свето име!”. Пак да потсетам на таа реплика, една од првите кои одекнаа во кино-салата, која, секако, се однесуваше на името на фудбалскиот тим, но очигледно тоа беше коментар и за современата политичка драма во Македонија. Од почетокот на филмот, па сè до самиот крај, тој изобилува со слични, скриени, метафорични, суптилни, па дури и директни пораки, кои ја величаат и ја мистифицираат нашата историја до степен на невкус, а ги претставуваат соседите како окупатори, фашисти и убијци. Без оглед дали станува збор за кадрите во кои македонската песна ја натпева српската химна, или за кадрите во кои фашистите Бугари ладнокрвно убиваат деца на улица и ги праќаат Евреите во концентрациски логори, филмот зазема една многу јасна и прецизна историска позиција, а со тоа и - политичка. Но, за мене барем, најспорни се првиот и последен сегмент од филмот, рамката кадри од современа Македонија, во која е сместена целата историска приказна, а со тоа и контекстот во кој е употребена.

Приказната за Холокаустот, љубовта помеѓу Ребека и Коста, која ја спасила Еврејката од сигурна смрт, како и поништената од фашистичката власт победа на фудбалскиот тим „Македонија“, сами по себе се доволно богата и пред сè моќни приказни и метафори, ако се сакало да се остане во историјата, за која и онака има премногу магли и манипулации. Но, Митревски сепак решил да ја осовремени, да ѝ даде една друга димензија. Имено, откако го почнуваа филмот со ликот на Александар Македонски, режисерот во последните сцени повторно решава да се врати на сегашноста, кога веќе возрасна Ребека, откако се враќа во родниот град, го пронаоѓа сведоштвото на татка си, во Музејот на Холокаустот во Скопје, еден од објектите од проектот „Скопје 2014“ и со тоа, на некој начин, симболично бара прошка од него и му ја покажува својата победа, нејзините деца, продолжувањето на нивниот род.

Во оваа димензија, филмот веќе добива сосема различен контекст и наликува на пропаганден филм на Владата на Република Македонија, за која веќе и странските фактори што ѝ се наклонети забележуваат дека води сè понеразумна надворешна политика, издигнува сè повеќе споменици на спорни личности од заедничката историја на Македонија и на Бугарија и го акцентира национализмот во историјата. Оваа нотка значително ја намалува вредноста на филмот и мене навистина не ми е јасно зошто бил неопходен тој компромис, тој непотребен „пакт со ѓаволот“.

Секако, во современото „демократско” општество, она што јас го нарекувам пропаганден филм, Владата го нарекува филм од „национален интерес“, за каков е и прогласен филмот „Трето полувреме” кој во голем дел е финансиран од народни пари. Митревски, во интервју во списанието „Република“, изјавува: „Филмско дело од национален интерес воопшто не мора да има политичка или историска заднина. Филм од национален интерес е тој што ја покажува убавината на една земја, или, пак, се занимава со нејзината традиција, или со разни актуелни теми од нејзиното современо живеење. На крајот на краиштата, таквиот филм не мора нужно да биде афирмативен, тој може да биде и критички настроен, или пак, може да отвара одредени табу-теми...”

Гледајќи го филмот, станува многу јасно што, во конкретниов случај, се сметало за „национален интерес“. Не беше така одамна кога на телевизија го покажуваа премиерот Никола Груевски, како задоволно потскокнува на фудбалскиот терен, со Сашко Коцев, за време на снимањето на филмот „Трето полувреме”.

„Не знам каде гледате национализам?!“

Напуштајќи ја салата со измешани чувства, долго време се борев со чувството на осуда на Митревски како „предавник“ на уметноста и „продадена душа“,сè додека сфатив дека мојот начин на мислење е едностран и премногу субјективен. Само поради тоа што не се согласувам со неговата позиција, не треба да го осудувам. Сепак, како што вели Митревски, сето она што сакал да го каже се состои во тие 113 минути колку што трае филмот. „Нема ниту една мисла, поттекст, премиса, алузија, паралелна сторија или пак естетска постапка, што не е вклучена”, вели тој за списанието „Граѓански“ и јас целосно се согласувам со него. Секој уметник, секој автор, не само што има право на сопствено мислење, туку треба да цели кон конкретна мисла и позиција и јасно преточување на истата во уметност. А во тоа Митревски несомнено успеал. Со таа мисла, успеав да ги смирам моите разбранувани чувства и брзо да заспијам, бидејќи со нетрпение го очекував следното утро, кога претстоеше прес-конференција со екипата од филмот.

И покрај најавата за присуство на неколку бугарски новинари, на прес-конференцијата немаше никој присутен од нашите источни соседи. После воведните прашања и општите места, конечно некој се осмели да ја отвори долгоочекуваната тема, а јас очекував да го слушнам Митревски како јасно и гласно ги потврдува веќе искажаните (со филмот!) политички и историски ставови и мислења, за да можам целосно, без задршка, да го прегрнам ова уметничко дело како достојна изјава на еден смел уметник, со чии ставови, сепак, не се согласувам.

Откако самоуверено ни покажа еден куп документи со кои ја докажува веродостојноста на приказната во филмот (документи, меѓу кои и „Закон за заштита на нацијата“, препишан закон од Хитлеровиот Трет рајх, кој важел како во Германија, така и во Софија, Пловдив, Скопје и во Битола, „Закон за еднократен данок“ со кој им се одзема имотот на Евреите, „Договор за депортирање на 20.000 Евреи од Македониja, Бугарија и Тракија“, со што се покажува дека Бугарите ги спасиле своите Евреи не поради царот, туку поради личните протекции на протераните, Декларација дека македонските Евреи биле декларирани како бугарски поданици и наспроти тоа биле депортирани, документи од Музејот на Холокаустот во Вашингтон, каде пишува дека Македонија била окупирана од Бугарија, фотографии на кои се гледаат знамињата на кралска Бугарија и на Третиот рајх едни до други, нешто за кое се обвинувани сценографот и самиот Дарко дека било невистинито, документи од кои се гледа убиството на малолетни деца од бугарските фашисти, онака како што многу прецизно е опишано и во самиот филм), Митревски изјави: „Овие документи можете да ги разгледате тука. За мене таа приказна е завршена!”

Но, режисерот не очекуваше и покрај тоа да го прашаат за современата политичка димензија на филмот, нешто што, според мене, е далеку пострашно. Откако беа направени обиди од страна на организаторите да се избегне одговорот и тензијата која се создаде, Митревски сепак изјави: „Не знам каде гледате национализам!“.

После тој негов краток и јасен одговор, разочарана и веќе глува за сето она што понатаму Митревски има да го изјави, единствените зборови кои испливаа во мојата глава беа оние на колумнистот Никола Гелевски, кој неодамна во една колумна под наслов „Мрестење на краповите“, го нарече Митревски „демагог-тезгарош“ и „подлец“.

Склона сум да верувам во верзијата на историските настани што ни ја прикажува Митревски. Историските контроверзии и фамата која се крена околу филмот „Трето полувреме“ се моќна реклама. Национализмот во нашата мала Македонија е можеби најсилното оружје и најбрзиот и најлесен пат до срцата на нашата публика. Секој уметник има право да застапува едно или друго мислење и да користи едно или друго средство за освојување нови територии, но само ако достојно може да го издржи товарот на од него избраното оружје. Бидејќи само така ќе биде искрен, чесен и фер играч, каков што ни покажа филмот „Трето полувреме“, вистинскиот фудбалер е. А политиката, за жал, никогаш нема да биде. А Митревски? Ќе видиме.

И пред 10 години имавме филм на слична тема
Секоја власт го подгрева својот ручек

За оние кои немаат кратко помнење, само 10 години пред снимањето на филмот „Трето полувреме“, се сними филм на истата историска тематика, филмот „Подгревање на вчерашниот ручек“ во бугарско-македонска копродукција. Режисерот на филмот е Бугаринот Костадин Бонев, а сценарист е македонскиот писател Миле Неделковски, по чиј истоименуван роман е направен филмот.

Иако како што и самиот наслов алудира, филмот има тенденција да покаже дека секоја власт е иста и го сервира истиот ручек одново и одново, филмот не е ни најмалку објективен и невин. Имено српската и подоцна комунистичката власт во Македонија се покажани како ужасно брутални, не случајно филмот почнува со портрет на српскиот крал Александар Први, под чиј портрет пишува дека бил убиен од бугарски бандити. А веќе во следната сцена, српски учител (игран од Влатко Ѓорчев) претепува „македонскa“ ученичка бидејќи ја користи буквата Ъ, која и без тоа не е македонска буква. Во целиот филм сите зборуваат на течен современ бугарски јазик, а никој не се изјаснува како Македонец, иако се спомнува борбата за независна Македонија.

Но, зачудувачки или не, филмот „Подгревање на вчерашниот ручек“ е финансиран и од македонското Министерство за култура, а знакчето Мејд ин Маседониа ги боде очите на гледачите во неколку сцени, во кои задолжително е обезбедено доволно реклама за македонскиот бренд „Златен даб“. Бугарскиот културно-информативен центар во Скопје секако не пропушти само три месеци откако почна снимањето на филмот „Трето полувреме“, да организира специјална проекција на филмот „Подгревање на вчерашниот ручек“ во Кинотеката на Македонија, со специјална средба со авторот.

Извор: Фокус

Слики/графити: Shaka