Скопје 2014: хамлетовска дилема или паноптикумска практика

Ако во идеален случај може да се владее, а при тоа да не се чинат злосторства, не постои случај во ко кој може да се владее а при тоа да не се чинат неправди. За луѓето да ви простат треба да знаете да глумите гнев или лудило, да создавате впечаток дека сте од небрежност свирепи, да подготвувате ужасни подметнувања кои ќе ги извршувате со доброќуден израз на лицето. Не е така лесно да се држи во свои раце неограничената власт; во тоа се истакнуваат луѓето кои знаат да ставаат маски, да лажат, а кои се всушност убијци од голем формат. Гледано од перспектива на актуелните граѓани кои го живеат тој миг на владеење, никој не заслужува поголем восхит, но гледано од историско стојалиште, никој не делува покутро од тиранинот чијашто одлучност ја ослабнала неговата морална обзирност. (Емил Сиоран)

За што говориме кога говориме за идеолошките мечови, затскриени зад превезот на нужното, државотворно воспоставување естетски критериуми? Дали говориме за патемно стекнатите знаења, кои треба естетски да ги вообличат политичкото, јавната сфера, но и јавниот простор, или говориме за ургентност во создавањето фиксирани идентитетски рамки преку кои ќе се воспостават и одново, во ново руво, ребрендирано, ќе се практикуваат моќта, дисциплината и насилието, кои, патем, имам впечаток, ги посакуваат и потчинувачот и потчинетиот. Без нив како да талкаат во лимб и едниот и другиот. Тоа е таа архетипска, первертирана садо-мазо вековитост на заедницата, на дискурсите на љубовта.

Дали, за да си појасниме, можеби треба да се повикаме на едно пошироко светско историско и полтичко наследство, каде што преку алибито на естетските категории се создаваа доминантните идентитети и тоаталитарно кодификуваните мета-нарации?

Дали нашата сè уште не докрај артикулирана и именувана траума (а дали ќе има крај!?) наречена Скопје 2014 ќе стане референтна точка на едно не-место во кое историјата се руши самата од себе и во себе, преку естетската и урбаната идеологија, создавајќи шизофреност во ионака кревкиот културен идентитет?

За тоа како идеолошкиот државен апаратус го исцртува идентитетот

Општеството и неговите политички екстензии создаваат идентитетски шнитови, калапи со кои ќе го постават човекот онаму каде што е потребно за да го завладеат. Конфликтните јазици на моќта кои минуваат низ единката и внатре во неа всушност се оние кои го создаваат себството. Субјектот не може да остане по страна, на рабовите од постоечките општествени околности и да ги проценува од едно рационално, автономно стојалиште. Ние сме само места на конфликтните јазици на моќта, а себството, односно субјектот, е друга позиција во јазикот.

Кога веќе мислевме дека таквите опресивни, паноптикумски практики почнуваат да бледнеат, Скопје 2014 нè потсети дека секогаш има можност за создавање нови матрикси на апсорбирање на естетското преку државниот идеолошки апарат. Осудени сме да се конституираме себеси во „единството на контекстот“ и во враменоста на еден живот. Обоени од номадската природа на субјективитетот, а во присуство на разорноста што ја носи имплицитната „принуда“ за негово дефинирање, ставени сме во стапица. Се наоѓаме стуткани под наметката на привидната слободна волја, соочени со правилата на колективитетот вон и во чие множество често се чувствуваме изземени. Се обидуваме, напрегнати и речиси во тајност, да го „присвоиме“ идентитетот, небаре некој смртоносен вирус е, и да го претвориме во сопствен хоризонт на очекување, согласно нашата даденост да бидеме слободни.

Доминантното чувство е дека овој фантомски политички проект, кој се остварува според најдобрата пропагандистичка традиција токму преку Министерството за култура, задира длабоко во прашањето за слободата. Идејата за слободно востановување на, пред сè, културниот идентитет лебди помеѓу хамлетовските дилеми и чудата на Худини, помеѓу стриповските референтни јунаци и „авантурите“ на женските ликови во творештвото на Ларс фон Трир¹ – меѓу анархијата и контролата. И, така, флотирајќи, сака да ни укаже дека не станува збор за поле на нужност или на должност. Идентитетот не ја прифаќа тоталитарната нарација на наложеност. Но ја практикува многу често третирајќи ја како единствена опција.

Релативноста на фактите, на историјата, на речта и на делата, во зависност од контекстот, создаваат актуелности и вистини, кои се дијалошки и разговорливи. Склопчени во меморијата на културата и историјата, ништо друго не можеме да направиме, во политичките, културните, па и интимните играрии, освен една илузија да замениме со некоја друга.

Се бара авторот на нашите идентитети во урбаниот простор

Кога се обидуваме да копнеме во „археолошкиот“ локалитет наречен Скопје 2014, а со работен поднаслов идентитетска гасна комора, тогаш согледуваме дека таквата активност претставува ткаење на еден простор на халуцинација. Историска, духовна, емотивна, интелектуална – перформативна. Визуелна и аудитивна. Секој има свое историско паметење, секој создава сопствени културни конструкти. Халуцинираме, фантазираме, конфабулираме. Всушност, стануваме (ко)автори.

Принудени сме да влеземе во полето на (ко)авторството. А некој не толку одамна рече дека авторот е мртов. Кога Ролан Барт ја извика оваа профетска и многузначна мисленка, верувам дека не бил свесен за далекусежните нејзини консеквенци. Верувам дека не знаел за маката што тлеела како заразена клетка, а сега метастазира во нашите краишта. Дали можеби Барт ја имал на ум смртта на идентитетскиот конструкт? Авторот е трансцедентна анонимност. Слично и идентитетот. Авторот на идентитетот не е ништо друго освен парче време во парче простор. Тој е употреба на времето со кое треба да се завладее во јавниот простор.

Нека се замисли монструозниот автор на оваа директива наречена Скопје 2014 над тезите на Ролан Барт. Може ќе сфати дека одамна е мртов...

За отпорот

Отпорот да се соочиме со фактот дека некој преку проектот Скопје 2014 сака да нè стави во состојба на постојано пресоздавање, дека некој ни шепоти за тоа кои треба да бидеме, дека некој сака да го фиксира она што нам ни е флуидно, нестабилно и поттикнувачки креативно и богато, а тоа е идентитетот, е всушност отпор кон оние стратегии на дејствување со кои кулисите на моќ, што политичкото ги создава, го конструираат идеолошкиот апаратус на нашето естетско поимање на светот. Оти, естетското не е содржано само во уметноста – тоа понира во целиот социо-културен канал на комуникации помеѓу јавната и приватната сфера.

Постои една референтна точка, еден трансмитер низ кој се вкрстуваат, провлекуваат, среќаваат и разминуваат речиси сите аспекти на талкањето низ идентитетската запрашаност. Таа референтна точка се именува како Хамлет. Чинам дека никој подобро во историјата на светското книжевно и културно наследство не ја отсликал апсурдноста на потребата да се „припаѓа“, но воедно и да се биде ослободен од идентитетската даденост, од идентитетскиот конструкт.²

Создавајќи и промовирајќи „лудило кое има метод“, значи функционално лудило, кое е единствениот спас во битката со владејачките тоталитарни нарации, Хамлет нè подучи дека зборот на оној што ја има моќта да го одредува доминантниот концепт на идентитетските рамки е празен, безвреден, манипулативен. Нè соочи со тоа дека постојат разни шаблони за везење на својата приказна. Разни шаблони за создавање стратегии, кои ќе ја задушат мултидискурзивноста на идентитетот. Идентитетот е мноштвен, мултидискурзивен и неговите значења се мобилизираат зависно од потребите. Па така, во едни читања идентитетот е културно наследство, во други научено дејствување, а во трети симболичка практика. Мене ми се чини дека најчесто е сè заедно. 

Говорот на идеологијата преку културното наследство

Со лакрдијата наречена Скопје 2014 која, ако не знаевме кој ја смисли, и доколку опериравме со други референци од теоријата и историјата на уметноста, ќе можевме да ја прогласиме за вистинска постмодерна карневализација на државноста и на моќта (за жал, тоа не е така), се отвора важно прашање кое кај нас стихијно, ад хок, тотално дезориентирано се ползува во политичките програми на нашите политички субјекти (што сè повеќе наликуваат на објекти): дали на културата ú е потребен национален идентитет? И што всушност значи националниот идентитет? Како тој се (де)конструира? Во какви историски рамки идентитетот се збогатува, станува нешто кое слободно се надополнува и гради, а кои општествени и политички контексти придонесуваат за негово назадување, петрифицирање и создавање поголема конфузија, па дури и раскол?

Се разбира, идеолошката и политичката практика на моќта и на потчинувањето преку ентропиското ползување на уметничкото и естетското, е парадигматична за сите тоталитарни режими, па следствено и за нашиов псевдо-демократски, кој сета своја лага, сето свое насилие и бестијалност, сета своја невоспитаност и сета своја паноптикумска тортура ја прикрива зад проектот Скопје 2014. Креаторите на овој монструозен и девастирачки проект, кој е близу до генетски инженеринг, велат дека станува збор за илуминации на нашето историско и културно наследство.

Културното наследство и културниот идентитет е нешто што може да постои само во критички „разговор“ и во дијалог со она што историјата го имплицира денес. Културното наследство евоцира ментални слики на стаклените, проѕирни претпоставки и артефакти. Притисокот што културното наследство ни го создава е поврзан со фактот дека тоа исчезнува, „како камен од песок“, се распаѓа и трансформира како ткаенина која се користи за тапети. Затоа, нели, сакаме да го конзервираме, да создадеме канони според кои тоа ќе трае. Да го оспоменичиме во музејски формат. Само се прашувам дали ваквата методологија на архивирање може да претпоставува дека идентитетот треба да биде врамен во некаква прецизна и конечна перспектива на толкувањето.

Културното наследство и историските факти не се нешто што е петрифицирано и што постои исклучиво како стабилна колекција на собрани предмети и зборови. Тоа би било поедноставување и деградација на истото. Културното наследство е нешто што е разбрано во дијалог со сегашноста, низ која го согледуваме, реконструираме и претпоставуваме. Јазикот со кој ни зборува културното наследство е јазикот на времето сегашно, кое ги содржи времето минато и времето идно. Тоа е многу повеќе од артефакт. Културното наследство е совршен превод на она што било во она што е. Во таа смисла можеме да кажеме дека тоа е „договорно“.

Историјата, слично како и фикцијата, е дискурс, нарација, мета-јазик кој го создаваме преку одредени системи и модели во дослух со активниот миг што го живееме. Значењата и облиците не се во настаните туку во системите кои тие минати настани ги претвораат во сегашни историски факти. Тоа значи дека секој од нас ја има одговорноста за конструирање и функционализрање на квалитетните и значенски валидните историски и идентитетски факти.

А што со градот – има ли тој право?

Теориското промислување принудено е да ги редефинира економските, политичките, културните и останатите градски облици, функции и структури како и општествените потреби инхерентни на едно општество. Потребата за „град“ е воедно потреба и за творечка активност, за дело, за информација, за имагинарни и лудички дејности. Таквиот темелен копнеж живее и преживува со помош на разновидните потреби, при што играта, сексуалноста, телото, уметноста, творештвото се неговите делумни манифестации и мигови кои помалку или повеќе се парадигма на потребите на урбанитетот.

Дали е можно урбаноста и потребите кои таа ги носи со себе да останат места на симултаност и средба, места на кои размената нема да се смета за трговска, нео-либерална и профитна вредност?

Идеологиите и практиките кои ја сочинуваат „науката“ за градот говорат дека, често, градот и хоризонтите на очекување кои тој ги илуминира, а кои ние ги креираме, попримаат облик на обемен историски текст, документ, изложба, музеј. Таквиот, историски обликуван град веќе и не живее, се измолкнува и не е дофатлив. И токму тоа на градот му го прави проектот Скопје 2014 – проект кој сака да создаде анти-град, проект кој сака да создаде симулакрум и директно да нè втурне во бестијалноста на општеството на спектаклот.

Доба на теророт на демократијата. На постмодерната демократска етичност која е конфузна и која манипулира со „цитатите“ кои останале некаде благородно врежани во хипертекстот на нашата меморија, а кои го покренуваат прашањето за тоа што е право на индивидуалното артикулирање на етосот а што е парадигма на воспевот на толпата која секогаш и секогаш е пендрек за практикување моќ. Таа, лажната посткомунистичка, постранзициона демократија, на некој чуден начин, особено во нашиве полуартикулирани политички системи, ве лоботомизира, ве зомбифицира, ве инструментализира – бидејќи вие немате право да му противречите на „совршениот демократски код“, за кој не знаете многу, и кој ви се пројавува во давинчиевско сфумато; но „владетелот“, новиот демократски монарх, авторот на сите „проекти“, „идентитети“, „награди“ и „казни“, ви рекол дека не ви е добар диоптерот, треба да посетите офтамолог за да ја видите сликата кој тој вели дека е таква каква што треба да биде.

Политичката програма на урбаната реформа, која не се дефинира според можностите и потребите на постоечката заедница, е карактеристична за секој владетел кој ултимативно сака да ја запечати својата трага на владеење како апсолутна, единствено нормирана и безусловно прифатлива. Општеството во кое живееме е парадигма токму за ваквата претпоставка – инсистирањето на културното наследство, на национално врамениот идентит што соодветствува на „потребите“ и параметрите на мала владејачка група, е алатка за манипулација со поголемиот дел од заедницата. Станува збор за обид да се симулира чувство на безбедно припаѓање преку монументални урбанистички и естетски дразби со цел да се прикрие ентрописката природа на државниот и политичкиот апаратус. Климаксот на оваа чудесна рожба на идеолошкиот апарат е проектот Скопје 2014.

Во добата во кое „идеолозите“ постојано инсистираат на структурата на проекти и на планови, деструкцијата на градот ја манифестира длабочината на феноменот на социо-културна дезинтеграција. Преку перцепирањето и креирањето на проектниот урбанитет, државниот идеолошки апаратус ја открива својата празнина. Помеѓу подсистемите и структурите кои се консолидирани преку различни средства (присила, терор, идеолошко уверување), се наоѓаат јами, а понекогаш и бездни. Тие празнини не се случајни – тие содржат лебдечки елементи, но не и сила која може да ги поврзе. Во ваквата конјуктура сведочиме за тоа како идеологијата се обидува преку наметнувањето на големите историски нарации, кои во голема мера се артикулација на псевдоструктури на знаење и на моќ, да создаде модел кој ќе биде прифатен како апсолут.

Скопје 2014: политика на насилство

Станува збор за политика на насилство која преку уметноста ги присвојува стварноста и историските факти кои во неа се впишуваат. Од една страна се извршува системска репресија во однос на идентитетскиот избор, а од друга се симулира спас на нацијата и на општествениот систем. Правото на град, правото на урбан живот е укинато. Она што е иманентно на урбаноста, а тоа е впишувањето на времето во просторот, е доведено до шизофрена парализираност.

Дали ние можеме да бидеме хамлетовски храбри да си припишеме идентитет кој бара битка со и за идејата за слобода? Хамлет не дозволи да се доведе во прашање вербата во нестабилноста на идентитетот. И уште повеќе, се избори против тенденцијата за негова хомогенизација. Хамлет експлицитно укажа дека идентитетот е перформанс, театар, дизајн. Но, да успеетe да ја дофатите желбата, па згора на сè и да ја дизајниратe, е речиси невозможно. Желбата дефинирана како нешто што нема реален објект во стварноста, подразбира недостиг. Целта на огласувањето, на рекламирањето, се состои во создавање желби. Па, оттаму, кога се „рекламира“ идентитетот од страна на доминантните, владејачки државни политики и идеологии, агресивно, експлицитно и насилнички, постои опасност да го сведеме на желба и тој да остане еднаш засекогаш во најматните води на несвесното.

Нам не ни преостанува ништо другу туку да продолжиме да си го промислуваме идентитетот, од зад кулисите на историјата, од задната страна на завесата на културата, од зад вратата на нашата интимна и приватна историја, засрамени од лошата сценографија за претставата Скопје 2014. Мислечката активност за нас несомнено е она што е најапликативниот израз на слобода. Но слободата, пак, од друга страна, е оној факт кој помалку од кој било друг факт може да се сведе на мислење. Ете уште еден парадокс, кој упатува на тоа дека тешко конечно ќе го (о)смислиме идентитетот.

Верувам во циркуларноста на идентитетот во кој се стекуваат многубројни културни процеси и запрашаности: род, пол, класа, раса, јавното (поимањето и реагирањето на јавното), перцепцијата на Другиот, културната политика, образованието, говорот, тишината. Верувам во привременоста на личните и колективните архиви, и во нивната палимпсестна тенденција.

1
Овде реферирам на женските ликови во Наспроти брановите, Догвил, Танцувач во ноќта, Меланхолија. Распнати помеѓу релациите воспоставени во заедницата, помеѓу културните норми кои се доминантни и владејачки, тие се обидуваат да го исцртаат и воспостават сопственото читање на контекстот. Тоа читање се разликува и ги конституира како туѓо тело, како субјект кој не припаѓа и кој ја прекршува (не)угодната зададеност. Трир радикално упатува дека ваквата битка за идентитетот кој се движи по рабовите на заедницата е прашање на смрт или живот.

2
Имајќи ја на ум Хамлетовата приватна историја, неговата авторефлексивна потрага по соочувањето со вистината за смртта на татка си, всушност сведочиме на цел сет постапки во кои се конструира полифоничниот идентит. Тој се конструира во однос на општествените правила на воспоставување моќ (во случајов, во однос на микроопштеството кое се отсликува во динамиката на релации кои се одвиваат на дворот Елсинор), во однос на интимните психо-динамски референци (односот со мајката, односот со пријателите, односот со љубената), во однос на сопствените дилеми и копнежи. Она што е најпарадигматично е тоа што Хамлет го внесува во игра и лудилото (таа рабна позиција) за да ја проблематизира фиксираноста на идентитетот и да укаже дека идентитетските фрагменти се конструираат во однос на рецепцијата на Другиот. Преку цел систем на стратегии, имплицитни и експлицитни, Хамлет покажува дека да се припаѓа на една идентитетски формулирана група (монархија, класа) не е ултимативно историско наследство, туку прашање на одлука и прашање на различните патишта во деконструирањето на културниот идентит.