Интимист (Досие 5622)

 

Иако, постои живото сеќавање кое го преместува богатството како рака што милува - преку сите работи вредни за сеќавање. Тоа сеќавање не може да се запише од невешта рака и со груб алат…

Кафка

 

 

 

Биографии. Биографиите се желби, најчесто се желби да се сочува, да се задржи платоновското сеќавање за човекот кој е предмет на биографијата. Дури и во најсувите биографии постои една скриена, а мегаломанска амбиција (препознаена макар во оној единствен тривијален детаљ), амбиција да го фати она нешто од-онаа-страна, каде што човекот што е предмет на биографијата пеел, љубел, мислел, танцувал, творел, живеел, амбицијата да го сретне во тоа пеење, љубење, мислење, танцување, творење, живеење…

 

А сепак, сите биографски средби не се исти, има, имено, најмалку два типа желби врзани за желбата да се меморира еден живот… Првиот тип желби се средбите кои тргнале да се поздрават, водени од потребата за еден секогаш веќе невозможен допир со оној што веќе го нема, тоа се средби како поздравување, средби во потрага по заедничкиот измешан мирис. А, вториот тип. Вторите, се желби за тврдо повторување на извесноста, средби како ужасна потреба од ремеморација, од репродуција на праглетката, на првата слика за човекот што е предмет на биографијата, потреба да се фати и да се замрзне неговата причина, неговото движење; желба да се досегне оној невидлив детаљ преку кој ќе се отвори, ќе се рашири сè од неговиот живот, сè што може да им биде (и баш затоа што може- баш затоа и ќе им биде) послужено на хиените од градот, желба да се фати сè "до талогот" на еден човечки живот, за потоа тој цврсто воспоставен талог да стане услов за изобличување, за казна и за усмртување.

 

Секако, и двата типа биографски средби се записи, тие се записи составени од зборови, од зборови кои ја пробиваат невината хартија, ја уништуваат нејзината мазна површина, нејзината секогаш веќе спремност да го прими записот. Но токму заради тој пробој, важна е раката што го пишува записот, раката што го движи пробојот на хартијата. Затоа е важна желбата што ја движи потрагата по изгубеното минато, по меморијата за еден живот, по сеќавањето. Биографијата, како што рековме, е составена од зборови. Тие зборови се тука за да потсетуваат. Но како воопшто зборовите може да потсетуваат?

 

Биографијата како сцена на историјата, и особено, книжевната биографија како сеќавање за книжевната историја, секогаш веќе мора да биде запис кој е нежен, запис кој милува, запис кој не тргнал кон желбата да цементира, да усмртува и да уништува. Биографијата не може да се воспостави преку репродукција- секое прифаќање (кое заедно со мистеријата, го чини еден човечки живот) е можно само на симболичен начин, само во отсуство, in absentia, само кога самата биографија ќе застане на прагот пред влезот во туѓиот живот, и на прагот ќе реши да (се) самозапре...

 

 

 

 

 

 

Рано е за последниот збор, ви велам,

зборувам скоро од крајот – прв,

јас не бев на сцената за што ме обвинувате

јас бев самиот сцена во крв!

Евтушенко

 

Значи, постојат најмалку два типа биографии. И секако, тука се третите, најчестите биографии- оние кои се помалку или повеќе составени од факти. Фактите за Јован Котески собрани од разни лексикони – еве што има во нив:

 

Јован Котески (1932-2001) е поет кој припаѓа на т.н. трета генерација македонски писатели, што се јавува во 1950-тите години, на која припаѓаат Живко Чинго, Петре М. Андреевски, Радован Павловски, Богомил Ѓузел, Влада Урошевиќ, Петар Т. Бошковски… Роден е во селото Присовјани, Струшко, како четврто од петте деца на Петкана и Васил Котески. Детството го поминува како овчар-измеќар, чувајќи туѓ добиток. Во 1946 се запишува во Охридската гимназија, живее во интернат. Во 1948 година, татко му, кој работи како шеќерџија во Братислава, Словачка, е затворен од страна на словачкото Информбиро и е осуден на 9-годишна робија. Со татко му, се среќава само двапати во животот, еднаш на седум, и вторпат на 26 години. За втората средба од 1958 Јован Котески подоцна пишува: При враќање, се јавил кај една моја тетка, а таа го довела во мојот ќумез, кај што престојував под кирија како студент. Приквечер, кога се вратив од факултет, во собата гледам – гостин. И еве една прегратка на еден опустен, тегобен живот. Во 1954 година се сели во Скопје, запишува студии по литература, кои никогаш не ги завршува. Три децении работи како новинар во Радио Скопје. Во 1958 година ги објавува збирките песни: “Земја и страст” и “Насмевка пред зорите”, а следат: "Злодоба" (1963), Тежина” (1965), "Пеплосија" (1966), “Сенки” (1972), “Зелени порти” (1975), “Хераклеја” (1978), “Поморија” (1981), “Бденија и сновиденија” (1982), “Полилеј” (1983), “Плодови” и “Тапија” (1985), "Живожарица" (1990), "Сончева белегија" (1990), "Морници" (1991), "Глувчето со двоглед" (поезија за деца, 1991), "Ралица" (1992), "Злодоба" (1992), "Лелејка" (1994), "Самотија" (1994), "Празник" (библиофилско издание во ракопис, 1995), "Трагач" (поема, 1995), "Решетки" (1996), "Приќе" (1997), “Одрон” (1998), "Разор" (1999), "Кртечина" (2000).

 

На 2 септември 1985 година е уапсен и осуден на 5-годишна робија. Обвинението го товари за илегално работење на уривањето на Југословенската Федерација и за создавање независна македонска држава, што фактички се случува седум години подоцна. Припаѓа на последната група политички затвореници-интелектуалци во поранешната Југословенска федерација. На Јован Котески му се суди на затворен процес, без пристап на јавноста. Еден од обвинителите за татко ми бара обвинителна пресуда од 20 години.

 

Најголем имплус за негово ослободување од затвор меѓу македонските писатели (акција, која, инаку, никогаш не се случува) во текот на 1986 година покренува американскиот поет, Ален Гинзберг, како тогашен претседател на Комисијата за заштита на правата на писателите и новинарите во светскиот ПЕН-центар, кој таа година престојува на Струшките вечери на поезијата, како добитник на Златниот венец. По интервенцијата на југословенскиот ПЕН-центар (со седиште во Загреб), во јули 1987, по нецели две години робија Котески е пуштен на слобода. За неговото ослободување најмногу е заслужен франкофонскиот писател, тогашниот потпредседател на светскиот ПЕН-центар и претседател на хрватскиот ПЕН-клуб, Предраг Матвеевиќ, кој организира петиција со светски познати писатели за негово ослободување од затворот, а кој во текот на 1990-тите години и самиот паѓа во немилост на националистичкиот режим на Фрањо Туѓман во Хрватска.

 

Со писма до Окружниот суд во Скопје и до Сојузниот суд на Југославија во Белград, Матвеевиќ успева да издејствува преиспитување на пресудата за Котески и негово експресно ослободување од затвор во јули 1987. Котески е примен на работа како библиотекар во библиотеката "Другарче", каде што останува да работи сè до пензионирањето. Патува во Хрватска и се среќава со Предраг Матвеевиќ. Во 1995 добива награда на анонимниот конкурс за поема. Последната деценија од животот ја поминува во релативна изолација во својот дом во Скопје, страдајќи од параноја. Во 2000 година излегува тротомен избор од неговата поезија на македонски јазик. Во ноември истата година, седум месеци пред смртта, успева да види селективни делови од своето досие за апсењето. На повеќе од 300 страници е забележано дека бил предмет на иследување во текот на најмалку 40 години од животот. Умира на 12 јули 2001 во Скопје, во кругот на најблиското семејство.

 

 

 

 

 

 

Oblivium, тоа е она што брише.

Што? Означителот како таков.

Лакан

 

 

Потоа, постојат оние биографии, кои тоа не се; биографии кои се составени од нагонски сеќавања, оние во кои си се конституирал како „едно едно“ (првиот означител дека, на пример, јас засакав едно животно), и потоа има „едно две“, кога јас се сместувам таму каде што е износот, не на ниво на „едно”, туку на „едно двете“. Каде што веќе почнува да работи она што е запис што ја пробива невиноста на хартијата…

 

На тоа место каде што е „едното едно“, местото на јас, неговото дете, постојат некои изолати од мемории, излачувања, интроекции што се (веќе) куци за сите смисли и за сета работа зад реконструкциите. На тоа место може да видам како се гледам, но не можам веќе да видам. Тоа е просторот што зборува од една точка што веќе не може да се сети. Тоа е место на загуба, каде што се случува замена на фантазмите со реалноста, нешто несведливо, нешто кое можеби функционира како тој првобитно потиснат означувач. Значи, од тоа место на "едното едно" еве некои мемории.

 

Татко ми, а тоа е човекот од Лексиконите заведен под името Јован Котески, на своето дете му ја чита песната "Два морнари на брегот" од Лорка. И му ја толкува песната, појаснувајќи му дека тоа не се два, туку еден ист морнар, но едниот во него продолжил да патува со бродот по сите мориња на светот, а другиот во него останал во едно пристаниште во Азија кај жената што ќе ја сака целиот живот.

 

Друга меморија, друг изолат. Татко ми купил слика. На неа има вазна со три цветови, стилот на Пикасо. Вазната ја држат три раце. "Сликата не е ништо посебно, можам да ја нацртам поубава", велам, а јас сум дете. Татко ми се насмевнува, нека земам хартија и нека се обидам. Одам во собата и ја цртам истата слика по сеќавање. Му го покажувам листот, татко ми вели дека сум ја нацртала истата слика. "Но поубаво." "Да, (насмевка) но целата работа не е да ја нацрташ истата слика, туку да ја нацрташ својата слика, така како што сликарот ја нацртал својата"…

 

Трета: татко ми ѕвони тој петок на врата. Никој веќе втора година не ѕвони на нашата врата. Ѕвонењето – тоа е движење на заканата,… во затворот од оваа страна на затворот... Тој петок, отворам врата и го гледам татко ми, ненајавено вратен од робија, експресно ослободен, тоа утро, во затвореничко одело, не стигнал да го соблече, сè што мислел тој момент, тоа утро, е дека треба што побрзо да стигне дома. Не сфаќам дека во меѓувреме на местото на мојата голема љубов се родила една голема здодевна омраза.Мојот прв имплус е да му ја затворам вратата. За сите да продолжиме да живееме по затворите, секој во својот. Не сфаќам дека, ако можеби знаел да ме сака само малку помалку, ако само малку повеќе сум знаела да го разберам она што ни се случувало, немало да го мразам толку колку што го мразев од моментот кога го снема. Секоја љубов се чини самодоволна. Љубовта во времето на крвавите системи, исто така. Не си подготвен за губитокот, јас не бев...

 

Четврта меморија: татко ми во куќата што се распаѓа од немаштија и глад. Татко ми во 1994, се враќа од работа и по обичај прашува дали некој го барал. Никој?

 

Петта: Брат ми дипломира, тој март, сега е атомски физичар. Татко ми пијан со дипломската работа на брат ми излегува од дома за да најде пари, брат ми треба да се врати во Белград, ќе работи во Нуклеарниот Институт во Винча, имаат и згаснат нуклеарен реактор. Татко ми се враќа и фрла на масата 400 марки. Се клати. "Седев во друштво на млади луѓе, бизнисмени, Јасне. Еден од мојата генерација седи таму… ми вика, Јоне бе не се бламирај, дојди барем со мене, не седи на маса со деца… А потоа виде, е кога извади детево да брои, … 100, 200, 300, 400,… го запрев; доста е му велам, ќе ти ги вратам, а тој мене: Чичко Јонче ако ми ги вратиш, ќе те тепам. А јас ќе му ги вратам и затоа му викам, тепај ме, ама јас ќе ти ги бројам на рака како ти сега." Се клати со плавата тетратка "Дипломски рад, кандидат: Васил Котески, Факултет за физику, 1994", седнува на едно купче книги, купчето паѓа, ама татко ми сè уште ја стиска тетратката "Дипломски рад"….

 

Шеста: Процесот на долгото помирување. Еден човек, што случајно го запознавам на една конференција, ме бара за некаков проект. Немаме пари и работам сешто. Неколку месеци ме убедува да одам во Будимпешта каде што предава, ме запишува на неговиот универзитет, ме прибира да живејам со неговото семејство, ми ја отвора вратата на својата библиотека, ми го дава Фуко и руските дисиденти, читам сè што нема никаква врска со моите студии. Избегнувам да се враќам во Скопје, дури и за време на распустите, градот ми е еднакво одвратен како и кога избегав од него. Неколку дена пред крајот на тие студии, мојот професор ми го покажува дебелото досие на дедо му. Мојот професор е, всушност, внук на еден од главните комунистички кодоши на Унгарија. Ова е неговиот начин да се оддолжи. По мене, во куќата се вселува една девојка која бега од Белград на Милошевиќ. И таа живее без пари, и таа чита книги што и’ ги дава нашиот професор… Ни помогна да најдеме речник со кој ќе знаеме да си ги објасниме работите што ни се случуваат во нашето историско време… Последното утро, во возот од Будимпешта за Скопје, за првпат по многу години почувствував неизмерна среќа што се враќам дома, по цел еден век повторно кај татко ми. Да, тој беше дете на поранешен комунистички кодош.

 

Татко ми, дента пред да почине. "Овој дом не е дом. А се потрудивме. Еве, мајка ти ставила овде слика, и овде цвеќе, и овие полици. Прекрасно. Но ова не е дом. Ќе ме разбереш, нели? Секој мора да си оди дома. Јас сега мора да си одам дома..."

 

Илустрации: Комар и Маламид