Популизмот и новата олигархија (1)

Одвратноста со која деновиве се изговараат зборовите „популизам“ и „популистички“ е позната одлика на политичката сцена. Поранешниот италијански премиер Марио Монти апелира луѓето да избегнуваат „враќање во минатото и популизам“. Францускиот претседател Франсоа Оланд предупредува за „опасната популистичка неумереност“ („како во Италија“), додека неговиот министер за финансии Пјер Московиси стравува дека едностраните програми за штедење би можеле „да ја потхранат социјалната криза која води кон популизам“. Меѓу епитетите со кои се опишува популизмот ги пронаоѓаме „агресивен“, „виртуелен“, „нецивилизиран“. Никој не знае зошто овој ѕвер „од крчмата“, „испровоциран од лоши и наметливи глумци“, е толку примамлив за „јавање“ – ама дури и беспрекорните германски Слободни демократи „одлучија да го јавнат популистичкиот тигар“. Ако австриските социјалдемократи се „враќаат на своите корени“, тогаш тоа го прават на принципиелен начин, а не на начин „за евтино популистичко ловење гласови“. Популизмот секогаш е „антисистемска закана“, а тоа важи и за неговата најнова „дигитална“ варијанта. И така натаму.

Во ова нервозно едногласие се издвојува едно нешто: концептот на популизмот се смета за очигледен, како сите да знаеме за што се работи. Меѓутоа, вистина е дека политиколозите расправаат за значењето на овој термин најмалку педесет години. На познатиот собир за ова прашање во 1967 година, на економскиот факултет во Лондон (LSE), насловот на уводното предавање на историчарот Ричард Хофштадер веќе тогаш гласел: „Сите зборуваат за популизмот, но никој не може да го дефинира“. Расправата на моменти станувала ненамерно комична. Додека Маргарет Канован набројала седум облици на популизмот, Питер Вајлс навел, ни помалку ни повеќе, дваесет и четири карактеристики, но во вториот дел од текстот преминал на исклучоците – популистичките движења кои не изразувале такви одлики. Накусо, како што етикетава им се лепела на најразлични движења, самата појава станувала сè понеопфатлива. Би било полесно да се наброи што сè не било дефинирано како популизам. Истовремено, како што ќе видиме, општествената категорија од која историски е изведен популизмот, „народот“, практично исчезнала од политичкиот дискурс. Во овој есеј ќе се обидам да го образложам тоа, со помош на хипотезата за движењето како на „популизмот“ така и на „народот“; но прво треба да ја скицираме нивната историја.

Популистичката галаксија

Според Вајлс, оваа историја почнува уште во седумнаесеттиот век, со левелерите и дигерите. Таа ги опфаќа чартистите, американската Популистичка партија, народњаците и социјалистичките револуционери во Русија, Ганди во Индија, Шин Фејн во Ирска, Железната гарда во Романија, кемализмот на Ататурк во Турција, Social Credit Party од Алберта, Co-operative Commonwealth Federation на Томи Даглас во Саскачеван, Институционалната револуционерна партија на Карденас во Мексико, Accion Popular на Белаунде Тери во Перу, пужадизмот во Франција и социјализмот на Џулиус Нерере во Африка. Да не ги споменуваме насеризмот во Египет, перонизмот во Аргентина, Социјалдемократската партија и Бразилската работничка партија во Бразил, Доминиканската револуционерна партија (PRD) во Доминиканската Република, Партијата за национално ослободување во Костарика, Accion Democratica во Венецуела, кастроизмот на Куба и воените реформисти на половина од земјината топка, како имитатори на насеризмот. Списокот се протега до доцниот дваесетти век, до Северната лига во Италија, „етно-популизмите“ кои цветаа на рушевините од Југославија и Силвио Берлускони, чија стратегија е дефинирана како „теле-популистичка“. Фашизмот на Мусолини, во сите негови варијанти и имитации, природно ѝ припаѓа на оваа галаксија. Исто така, овде според природата на нештата се вбројуваат и Движењето пет ѕвезди на Бепе Грило и разните верзии на „антиполитиката“, од германските Пирати, преку Слободарската партија на Гирт Вилдерс во Холандија и движењето Occupy, до, на крајот, „99 против 1 процент“. Меѓутоа, на самиот крај од палетата и Tea Party движењето е дефинирано како популистичко.

Како што може да се заклучи од овој catalogue a la Prevert, трагањето по дефиниција која ќе ги задоволи сите овие случаи е залудна работа. Уште во осумдесеттите години од минатиот век Рафаел Кинтеро и Иан Роксборо дале логичен предлог овој термин да се избрише од општествените науки. Но, тоа не е одлука која може да се донесе индивидуално: некој може да го исфрли овој израз, но другите ќе продолжат да го користат и да го шират. Алтернативата е во тоа неговата магливост и само-контрадикторност да се сфатат како негови основни одлики. По тој пат тргнал Пјер-Андре Тагијеф, за кого популизмот е политички стил кој „може да обликува различни симболички материјали и да се постави во бројни идеолошки позиции, преземајќи ја политичката боја на своето место на прифаќање“. Истата логика ја следи и Ив Сурел кој во есејот за Берлускони тврди дека популизмот не претставува кохерентна тенденција, туку дека кореспондира со „димензијата на дискурзивниот и нормативен регистар усвоен од политичките актери“. Популизмот, пишува Ернст Лакло, „не е цврста констелација, туку е низа од дискурзивни ресурси кои можат да се употребат во сосема различни цели, како „движечки означувачи“ кои пренесуваат различни значења во различни историско-политички конјуктури. Замислата дека популизмот функционира кога го набљудуваме како одреден вид реторика, применета на различни начини во различни ситуации, е примамлива – но всушност, таа само ја бележи својата полисемија и се враќа кај испраќачот. Меѓутоа, постои и трета можна линија на напад. Тоа е следната: популизмот не е автодефиниција. Никој не се дефинира себеси како популист; тоа е епитет кој ви го пришиваат политичките непријатели. Во својот најбрутален облик, да се нарече нешто „популистичко“ е само навреда; во култивирана форма, тој израз е потценувачки. Но, ако никој не се дефинира себеси како популист, тогаш терминот популизам ги дефинира оние кои го употребуваат повеќе отколку оние жигосаните со него. Како таков, тој пред сè е корисно херменевтичко оружје за идентификување и карактеризирање на оние политички партии кои ги обвинуваат своите противници за популизам.

За и против

Овој пристап има уште една не безначајна предност, дотолку што овозможува воведување временска димензија во расправата. Зашто популизмот не бил отсекогаш развиван како денес и секогаш не го дефинирале другите. До крајот на Втората светска војна, многу поединци и партии повеќе сакале да се дефинираат себе како популисти, што за нив било исто што и да се биде популарен. Нивната партија била „народна партија“: кога била основана во САД, Народната партија се нарекувала и Популистичка партија. Нејзината програма, усвоена во Омаха 1892 година, звучи познато:

„Се состануваме во држава доведена до работ на морална, политичка и материјална пропаст. Корупцијата владее со гласачката кутија, законодавството, Конгресот, а ги допира дури и судските униформи. Луѓето се деморализирани... Весниците во најголем дел се субвенционирани или пригушени, јавното мислење е замолчено, претприемачите се на колена, куќите се под кредити, работниците се осиромашени“.

Значи, до половината на дваесеттиот век многумина со гордост ја носеле значката на популистите. Линиите за разграничување биле јасни: оние со народот и оние против него; оние кои сакале плебсот да стане народ и оние кои верувале дека само народот е плебс. Ова било на трагата на зададената линија од старото двојство, каде не само популистите, туку и самиот народ, биле предмет на презир и навреди, што е традиција која се протега барем до шестиот век пред новата ера, кога, според Херодот, персискиот Мегабиз вака им одговарал на оние кои сакале „да го повикаат народот на власт“:

„Нема ништо поглупаво ни подрско од непросветената толпа. Ако сме се спасиле од владите и насилството на тиранијата само за да паднеме во челуста на незаузданата и бесна толпа, тоа би било неподносливо! Зашто кога тиранинот прави нешто, тој барем разбира што прави, а бескрајната толпа не е во состојба нешто да знае. А и како би можела да знае кога не научила ништо, ниту донела нешто од дома? Зарем нема да се нафрли на работите без разбирање, како некоја надојдена река?“

Во овие неколку редови веќе ја пронаоѓаме синтезата на сите стереотипи кои ќе ја сочинуваат реторичката фигура на народите во претстојните милениуми: народот е безвреден, неук, распуштен, незауздан, неразумен и избувлив. „Толпата“ имала долга историја зад себе. Во втората половина од деветнаесеттиот век, Иполит Тен ги зачинил страниците на Origines de la France contemporaine (1876-94) со описи за „џганот“: „Во секој значаен бунт има слични злосторници и скитници, непријатели на законот, диви, залутани разбојници, кои како волци скитаат секаде каде ќе намирисаат плен. Токму тие се управувачите и извршителите на јавната или личната злоба“.

Од друга страна, бранителите и застапниците на народот се огласиле многу доцна, можеби затоа тие што се вешти во ракување со перото обично биле дел од оптимумот, самонаречените „најдобри луѓе“ во своето време, без разлика дали од раѓање или заради кооптација. Следбениците на Томас Минцер во Германија во шеснаесеттиот век и левелерите и дигерите во револуционерна Англија во седумнасесеттиот век, први застанале во одбрана на своите принципи како „божји луѓе“. Во осумнаесеттиот век дошол ред на авторите на француската Encyclopedie. Во одредницата Peuple, Шеваље де Жокур пишува иронично: „Во Франција народот некогаш се сметал за најкорисен, највреден и, со самото тоа, најценет дел од нацијата“. Меѓутоа, потоа „сталежот луѓе кои го сочинуваат народот станувал сè помал“; трговците, банкарите, писателите и адвокатите постепено се повлекувале од народот, па така останале само селаните и работниците – за чија трудољубивост, чесност и штедливост Жокур потоа напишал подолг панегирик, пред да дојде до својата вистинска политичка цел: „Кога овие наводни политичари, овие доблесни и хумани гении, малку би пропатувале, би виделе дека индустријата никаде не е толку активна како во земјите каде им е удобно на ’малите луѓе‘“. И завршува: „Фрлете пари во рацете на народот и поголемата сума, за која никој не би се противел, неизбежно ќе се врати назад во државниот трезор. Но, од нив да се цедат парите кои ги заработиле со сопствениот труд значи да се лиши државата од нејзиното здравје и ресурси“.

Со Енциклопедијата била втемелена равенката: позитивното мислење за народот е предуслов за влегување во битка за него; меѓутоа, ова мислење се достигнува преку борба. На тој начин уважувањето на народот истовремено станува средство на политичка борба и нејзин влог. Оние кои се против народот мораат да проектираат навредлива слика за него, во стилот на Мегабиз или Тен. Оние кои се „демократи“ мораат да шират позитивна, дури и идилична слика. Поделбата е јасна и образложена е во исклучителната книга на Жил Мишеле напишана две години пред револуционерниот бран кој ќе ја заниша Европа во 1848 година. Го носела насловот Le Peuple и нудела романтична рапсодија за својот јунак. За олигарсите, народот бил брутален, вулгарен и бесчувствителен; Le Peuple застанува против писателите со угледно потекло кои се удостоиле да исчекорат од своите салони само за да го опишат незначителното малцинство деликвенти, нудејќи изговор за јакнење на полицијата. Напротив, за Мишеле народот е великодушен, пожртвуван и пред сè хуман. Но, вистинската поента се открива на крајот од неговиот долг вовед: „Бидете сигурни, Франција никогаш нема да носи ниту едно друго име освен она што ѝ е на ум на Европа; она непростено име, кое покрај тоа е вистинито и вечно – Револуцијата“.

Претставувањата

Со Мишеле и романтизмот, „се појавила личноста на народот“. Треба да се има на ум дека теоријата за субјектот во тоа време била во полн ек: weltgeist на Хегел како субјект, општеството-субјект (општеството како жив организам) на Конт и Спенсер, човештвото како субјект, нацијата на Хердер како субјект, класата-субјект на Маркс; народот како субјект. Ако народот е субјект кој има идентитет, тогаш има и психологија. Доцниот деветнаесетти век го одбележа процут на студиите во манирот на епохалното дело на Ле Бон La psychologie des foules (1894), кое во голема мера е плагијат на книгата La folla delinquente (1891) на Италијанецот Сипио Сигеле. Тука акцентот е врз криминалниот аспект на толпата. Загриженоста заради „опасните класи“, стравот од бунт, очајот заради нарушениот воспоставен поредок, сето тоа е воздигнато во статус на емпириска наука.

Толпата на Ле Бон има многу заеднички нешта со народот на Мегабиз: лишена од способност за расудување, непредвидлива, непросветена и глупава. Но овие карактеристики сега се прикажани како медицински („неопходно е да се имаат предвид новите психолошки откритија“): лудоста е објаснета како „дезинхибиција“, каде толпата им се „препушта на инстинктите“. Глупоста се рафинира во „поводливост“ – човекот во толпата е „како хипнотизиран“ и „ќе тргне во извршување одредени дела со недоволна промисленост“. Од друга страна, поводливоста иницира уште еден „медицински“ синдром во толпата: заразата.

Ако толпата има карактер, психологија, „ум“, „имагинација“, „чувства“ и „морал“ (како што укажуваат насловите на поглавјата на Ле Бон), тогаш има и род. Во деветнаесеттиот век никој не се сомневал дека родот на толпата е женски и дека така и се однесува:

„Во многу описи на жените од деведесеттите, тие биле олицетворение на сè што е заканувачко, понижувачко и инфериорно. Уживале во насилството како лудите; постојано се воделе според инстинктите како децата; нивната жед за крв и сексуалноста биле ненаситни, како кај варварите“.

Споредбата на жените со децата потсетува на еден од најпознатите пасуси на западната политичка литература, од Првата книга Политика, каде Аристотел ја воспоставува хомологијата во односите на господарот и робот, човекот и жената, таткото и потомокот, и така, од една страна го зацврстува ланецот господар-маж-татко, а од другата ланецот роб-жена-дете. Во феминизацијата на толпата, ефтината психологија која ѝ се припишува не е толку значајна како имплицитното повикување на незапирливоста на субординацијата.

Тука идеите имаат бројни наследници. Толпите ќе станат „маси“, а заразата ќе стане „колективна психоза“. Во 1921 година, во статијата Групната психологија и анализата на егото, Сигмунд Фројд изложил идеи кои се многу слични со оние на Ле Бон. Меѓутоа, по Првата светска војна уште една емпириска наука ќе биде ангажирана за карактеризација на толпата: на физиологијата и психологијата ќе им се придружи и антропологијата. Во дваесеттиот век на толпата – или масата – ѝ бил додаден нов атрибут: примитивизмот. Во книгата на Вилијам Мекдугал The Group Mind (1920), простата неорганизирана толпа е „премногу емоционална, импулсивна, насилна, променлива, недоследна, неодлучна и екстремна во постапките“ – „таа се однесува како разгалено дете или груб избувлив дивјак“, а во најлошите случаи, „како див ѕвер“; повторно, тука е ланецот на Аристотел, каде детето и робот се заменети со дивјакот. Според толкувањето на Фројд, „кога поединците ќе се спојат во група сите нивни лични инхибиции отпаѓаат додека сите сурови, брутални и деструктивни инстинкти, кои дремат во поединците како реликти на примитивната епоха, се будат“; па така, „поистоветувањето на групниот ум со умот на примитивниот народ“ е целосно оправдано.

Како последна ставка во овој преглед на претставата за народот, можеме да ја наведеме стандардната слика за радиската и телевизиската публика. Оваа „виртуелна толпа“ споделува барем некои карактеристики на својот класичен предок: слушателите на Гебелс и гледачите на американската евангелистичка телевизија, пред сè, се „поводливи“, наивни во режимот на „инстант мислењата“, како што го нарекува Мауриција Салвати – за разлика од „одложеното мислење“, кое било темел на претставничката демократија – и за ова се создадени термините „теле-популизам“, и подоцна „сајбер-популизам“.

Без разлика дали во својата праведна и демонска инкарнација, народот проживеал „долг деветнаесетти век“. До Втората светска војна, вклучувајќи го и воениот период, „народот“ и „народното“ останале клучни категории на двете страни од Атлантскиот океан. Во Европа, црвената нишка ги поврзувала првите зборови на Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот од 1789 година. „Претставниците на францускиот народ, конституирани во Народно собрание“ – францускиот народен фронт од 1936 година и првиот член на италијанскиот устав од 1947 година: „Сувереноста му припаѓа на народот“. Во Италија дури и Partito Popolare (1919) на дон Луиџи Стурцо била дел од оваа струја: симптоматично, токму преку категоријата „народ“ католиците се обиделе повторно да влезат во националната политичка арена по Првата светска војна.

Сè до Студената војна, овие категории биле пресудни и во американската историја. „Во првите децении од дваесеттиот век, Демократската партија без проблеми го прифаќала економскиот популизам“, истакнува политичкиот економист Роберт Рајх. Во предизборната кампања во 1936 година, „Рузвелт предупредувал на ’економските ројалисти‘ кои го впрегнале целото општество во своја служба: „Работното време, платите на луѓето, условите за работа – сето тоа било надвор од контролата на луѓето и било наметнувано од страна на оваа нова индустриска диктатура“. Во својот последен предизборен говор во Медисон сквер гарден, Рузвелт рекол: „Велат дека оние кои добиваат социјална помош не се само без работа – туку дека се безвредни“; но „вие и јас ќе продолжиме да ја отфрлуваме таквата оценка за нашите невработени сограѓани“. Можеби малку подвосмислено, тој забележува, „знаеме дека владеењето на организираниот капитал е подеднакво опасно како и владеењето на организираната толпа“.

„Слободата“ и нејзината спротивност

Од крајот на четириесеттите па наваму, дискурзивниот регистар е изменет радикално. Интересно е да се забележи дека категоријата „народ“ ја губи својата централна улога во политичката борба. Ѕвездите на залез од Сансет булеварот некогаш заминувале на турнеи во Јапонија; нешто слично се случува со политичките категории – кога девалвираат, ги испраќаат во Третиот свет. Во повоениот период, барем до седумдесеттите, „народот“ останал моќна одредница исклучиво во контекстот на „ослободувачките фронтови“, без разлика дали биле народни или национални, поврзувајќи повеќекласни коалиции. Неговото исчезнување од политичкиот радар во метрополите не може да ѝ се припише на дематеријализацијата на самиот народ – како што ни по 1989 година бришењето на зборот „класа“, навистина не го укина постоењето на општествените класи – туку Студената војна и растот на новите парадигми на политичката ортодоксност. Едно од достигнувањата на оваа парадигма, покрај „тоталитаризмот“, бил и терминот „народ“ и неговото втемелување во теоријата на „спротивните екстреми“.

Политичките термини, како што тврдеше Пјер Бурдие, мораат да се набљудуваат не само како оружје, туку и како влог во политичката борба. Кога во осумнаесеттиот век Волтер и Дидро ги присвоиле светлината и јасноста – дефинирајќи се себеси како „просветени“ и фрлајќи ги своите противници во „средновековниот“ мрак – тие веќе ја добиле битката. На пониско ниво, истото се случило и во седумдесеттите, кога noveaux philosophes го заземале „новото“ и ги протерале своите противници во „старото“ минато. (На уште пониско ниво, градоначалникот на Фиренца, Матео Рензи се обидува со нешто слично во своите изјави за фрлање на сегашното раководство на Демократската партија како „старо железо“, давајќи ѝ улога на отпад на оваа партија.) За време на Студената војна, западот го присвои зборот „слобода“: станицата која емитувала пропаганда на истокот се викала Радио Слободна Европа, а најпопуларниот од сите текстови на советските бегалци бил Ја избирам слободата (1946) од Виктор Кравченко. Западот се дефинирал себеси како „слободен свет“, додека советскиот блок ги заземал зборовите „народ“ и „народно“, како во народните демократски републики од источна Европа. Како последица на тоа, овој епитет станал уште поредок на западот, зашто „народното“ се однесувало на она што се криело зад железната завеса. Доволно е да се помисли на сомнежот кој во САД го предизвикувала партијата за Народно единство на Аљенде, од Чиле. На западот народот бил туркан на маргините од политичкиот дискурс. Тоа што Рузвелт го нарекувал „американски народ“ е прекрстено во „средна класа“.

Денес, иако неговата порака е многу слична со идеите на популистите од деветнаесеттиот век, дури ни движењето Occupy не се повикува на народот. Дури, запрепастувачки е колку ретко политичките актери дефинирани како популисти го користат овој израз. Напишани се многу книги за популизмот на Берлускони, но него ретко ќе го слушнете да зборува за „народот“; како што ми изгледа, ниту Бепе Грило не го употребува почесто овој збор. Тука доаѓаме до сржта на проблемот: зошто политичките личности кои никогаш не го споменуваат народот можат да бидат дефинирани како популисти? Се разбира, иако терминов е маргинализиран, културниот став кој пуштал корени со милениуми – презирање на плебсот и неговите вулгарни политички определувања – не исчезнал. Не исчезнала ниту контрадикцијата помеѓу интересот на „малите луѓе“ и „дебелите луѓе“, да го употребиме изразот на средновековните заедници. Дошло до суштински негативна ревалвација на концептот „популизам“ како што зад себе го оставиле политичките движења од деветнаесеттиот век и New Deal филозофијата. Како се случило тоа?

Продолжува...

Извор: http://newleftreview.org