Оливера Николова: Не го сакам денешново Скопје

Скопје претрпе промени што го обезличија, што го оддалечија од неговите жители. Оние кои сметаат дека не е страшно да се живее во вакво обезличено Скопје, се луѓе со изгубена волја, апатични и без барања, и од себе, и од другите. Таквите луѓе можат сегде да живеат...

Како се сеќавате на скопскиот земјотрес во1963 година?

Оливера Николова: Избегнував да се сеќавам на земјотресот, долго потоа, бидејќи сликите што ги видов го парализираа моето нормално однесување и активност. Пред силите на природата коишто нѐ напаѓаат ненајавено и предизвикуваат фатален впечаток, човекот има други механизми на одбрана, но тие механизми се пред сѐ на човек што проживеал доста, видел доста, се помирил со доста, и, во некоја смисла се презаситил од можностите на животот, но врз кои тој има само илузорно влијание. Јас уште ја немав таа ментална потпора во тие години. Бев стравотно сигурна во непроменливоста на моите планови, а особено сигурна во контролата што сум во моќ да ја имам врз сѐ што преземам. Обележје на младост и неискуство, се разбира, но и на онаа благословена творечка сила којашто не признава пречки.

Денес, од голема временска дистанца, земјотресот во Скопје можам да го гледам, да го слушам и анализирам, да го чувствувам, токму како секој друг составен дел на животот. Обновувам слики кои можам да ги раскажувам на други, не само во тишината на моите сеќавања. Мојот син тогаш имаше неполна година и како немирно бебе веќе почнавме да го прихрануваме со кравјо млеко кое, според претходен договор, рано в зори ни го донесуваа во шишиња студенти од Студентската организација: го оставаа пред врата на една куќа спроти зградата на тогашното Радио-Скопје, на улица Марксова. Ние живеевме над ридот на Државната болница, во тукушто изградена барака, една од првите во Скопје изградени пред земјотресот, од една босанска фирма. Рано утрото, бидејќи бебето плачеше, јас бев сосем расонета, но погледнувајќи низ нискиот прозорец, забележав цела серија купчиња земја коишто вознемирено ги правеше некој крт, и тоа уништувајќи ја младата трева која штотуку ја бевме посадиле со мојот сопруг Цане Андреевски. Вџашена, почнав да го будам и него, терајќи го да земе мотика и да се пресмета со „безобразниот“ крт што се „осмелил“ тоа да го прави. Ни на крај на умот не ни паѓаше дека тој всушност нѐ предупредува на блиската опасност.

Со нашето фиќо слегов в град (пред две недели бев положила возачки испит) и, бидејќи се покажа дека е уште рано за млекото да биде донесено, седнав пред зградата на Радиото, врз ниските железни огради околу малечките тревници пред фасадата. Дојдоа и ранобудните чистачки, излезе и портирот, почнавме да разговараме. Во еден момент сѐ се затресе со претходна неодгатлива бучава, улицата буквално се измести, се навали на една страна, па се исправи и удри на друга, се набра како ткаенина, а на чекор од мене, со писок на чистачките, трасна една четвртеста мермерна плоча што се откачи од фасадата на Радиото. Во исто време или миг-два-три потоа, почнаа да паѓаат, како картонски, околните куќички за кои дотогаш сметавме дека се едни од поубавите градби на старо Скопје. Пак миг-два-три стравотна тишина, а потоа писоци од под земја, од над земја, и уште некој миг и веќе истрчаа луѓето што не беа затрупани од соседната висока зграда. По пижами, по ноќници, по гаќи, и летно разголени, трчаа споулавени без насока, гушкајќи се меѓу себе и дотогашни непријатели, притискајќи ги на гради исплашените деца кои дури и не плачеа поради вџашеноста.

Некој дотрча до мене и праша чие е фиќото, зашто мора да се пренесат ранети до болницата. Кај мене одвај втуркаа на задното седиште крвјосан човек, полн со малтер, со мртовечко лице и без сознание. Жена му,од предното седиште, таа во ноќница, низ отворениот прозoрец постојано довикуваше по некој познат што ќе го видеше, додека се возевме низ улиците. Застанавме повеќепати, патот беше затрупан. Таа пискаше, ми ја одземаше и така слабата присебност, а бидејќи бев и нов, и слаб возач, не можев да си спомнам како се уфрла во втора брзина и цело време возев во прва, со чкрипење и бревтање на измаченото возило. Дури не бев ни пошла по вистинската насока кон Државната болница (сегашните клиники), туку преку купишта малтер, испопаѓани тули, дрвенарија, и пробивајќи се меѓу исплашени луѓе, се бев упатила кон плоштадот, како кон некоја сигурна кота. Ја молев жената да не писка, но таа веќе беше убедена дека е мажот мртов, се пресегаше преку седиштето, му го галеше лицето и целата налегнуваше врз мојата рака што го управуваше фиќото. Тогаш се повтори оној тресок што го доживеавме претходно и без да погледнам надесно, знаев дека се урива големата зграда на хотелот „Македонија“ (сегашен Тренд). Ми се чини дека веќе не чувствував ни страв, туку само животински порив да избегам што подалеку оттука. Но каде, каде? Само возев и кружев туркајќи се меѓу луѓе коишто удираа од хаубата и ми се издеруваа како кон разгалено суштество кое решило да се вози и избега господски од тој хаос.

Најпосле, забележав дека сум на улицата што води кон Државната болница. Но тоа не беше веќе улица. Автобусите од градот, десет-дваесет-триесет, се беа упатиуле кон Водно како кон сигурно подрачје, та ја беа затрупале улицата и ја направиле непроодна и за возилата што носеа ранети за болницата. Притоа, во близина се беше урнала до земја куќата во која живееше поетесата Даница Ручигај, а во чие приземје имаше самопослуга. Застанав во недоумица. По мене свиреа, зад мене свиреа. Не знаев што е со моите дома, дали и таму се урнала куќата. Но, како да го оставам ранетиот, а жената? Каде со нив. Некако се отвори пат до долниот двор на болницата, а на самиот тротоар беа положени многу ранети и веќе починати луѓе. Видов еден познат лекар од студии, излегов и го замолив да го земе нашиот ранет. Тој се навали во возилото, трепна со окото, ја гушна жената - не можеше да го прими бидејќи веќе не беше за интервенција, беше мртов. Сепак го извлековме надвор, жената остана со него, а јас се упатив накај дома, и тоа возење, само на стотина метри оттука, траеше скоро час. Кога стасав во мојата улица Партениј Зографски, веднаш сфатив дека тука бранот нѐ поштедил, барем како што се гледаше на прв поглед. Куќите, монтажни како што реков, во кои сега живееја десет македонски писатели, си беа неразурнати, освен оџаците што беа паднале од потресот. Цане го беше извадил син ми со зимска капа на главата, облечен како среде зима, не знаел всушност што нѐ очекува понатаму. Се стрчаа комшиите да прашаат што се случува во градот, бидејќи одозгора, во облакот прашина што се кренал во скопската котлина, изгледало дека сиот град потонал в земја.

До пладнето дворот веќе ни беше полн со луѓе од градот. Врз тревата издупена од кртот, извадивме душеци, ќебиња и јоргани од дома, прекривки, перници, и ги распославме за да можат луѓето да одморат душа. Извадивме влечки, чевли, блузи. Наполнивме вода, бидејќи не знаевме дали ќе ја има во иднина, дали и цевките нема да бидат повредени од потресот, а водата загадена. До вечерта имаше уште серија земјотреси, но кај нас луѓето наоѓаа некоја сигурност, бидејќи видоа дека тука е урнат само оџакот. Па сепак, почнаа да прават планови како да се истеглат од Скопје, кај познати и роднини во внатрешноста. Цане првин однесе неколкумина со нашето фиќо до соседните градови, а потоа мене и синот, дури привечер, нѐ одведе во Кратово, во куќата на неговите родители. Таму останавме со бебето само извесно време додека приликите во Скопје горе-долу не се нормализираа. И јас бев вработена, и сеедно што Радио Скопје, каде што бев соработник во емисиите за деца, работеше со намален капацитет, сепак требаше да се вратам на работното место и да помогнам околу возобновувањето.

Како изгледаше животот во Скопје непосредно по земјотресот?

Оливера Николова: Да не го прераскажуваме она што е познато и веќе влезено во клише: дека Скопје почнало да се гради забрзано, дека ентузијазмот бил немерлив, дека како солидарна помош дошле странски пари и странски екипи кои го привлекле вниманието на сиот добронамерен свет, дека животот најпосле почнал пополека да се нормализира. Меѓутоа, луѓето, луѓето беа тие што ја доживеаја природната катаклизма, повпечатливо и поболно од материјалниот свет. Доживеаниот страв и загубите од секаков вид, несигурноста и немоќта да се создаде неповредливо место, зона, свет, кај луѓето развија две спротивни, речиси несфатливи психологии и ориентации: едните, блокирани од созанието дека се немоќни пред стихијата, останаа долго време незаинтересирани за материјалното, задоволни со најелементарните услови за живејачка и среќни само што се живи и што поминале без или со помалку жртви од блиските, и други, претворени во ламтежливи, стрвни грабачи на добивките што доаѓаа преку помошта. Имаше луѓе што земаа по неколку од многу поволните кредити, што грабаа од помошта во облека, во ќебиња, постелнина или лекови иако им беа непотребни, или земаа по неколку од новоизградените бараки по населбите и тоа на разни имиња од семејството, бараки кои беа всушност наменети само за настраданите. Неубави слики за човечката грамзливост, слики што се паметат, наспроти херојското однесување на ден-два по земјотресот, кога луѓето се братимеа, делеа корка леб, ги забораваа ситните и крупни кавги и несогласици, а нашите млади, повеќето уште незрели деца, кои со маски на лицата по цел ден закопуваа или откопуваа мртви, беа ентузијастички изложени на стресот што ќе ги следи цел живот.

Според Вас кој е најубавиот период од животот на Скопје, во кој период тоа беше град во кој неговите граѓани се чувствуваа најслободно?

Оливера Николова: Секој ќе рече дека е тоа периодот на неговиот живот, поточно на неговата младост. Мислам дека по ова прашање многумина се разликуваат. Со исклучок на воените периоди, обично се врзуваме за носталгични спомени во кои материјалното не играло улога и во кои дури и немаштијата по семејствата се прифаќала со ведрина и оптимизам. Сум слушала стари кои предвоеното Скопје го идеализирале поради забавите, дружењата, корзото, љубовите, а слушам и денес, мои врсници како ги идеализираат истите тие нешта. Мојата внука смета дека сегашново Скопје, кое е за мене, најблаго речено несфатливо, има атмосфера за младите, дека во овој град таа и нејзините врсници не сфаќа зошто не би се чувствувале комотно, дури наспроти повремените ексцеси и тортури на неранимајковци по автобусите или по училишните дворови. Нашите забави, скромноста во барањата, корзото, игранките по училишни сали, сето тоа изгледа по малку смешно за денешниов тинејџер кој може да избира кафулиња по желба или да се забавува, или пак и да се информира за што било, и колку сака. Сѐ додека не се судрат со жестоките потреби на егзистенцијата, сѐ додека не ги сфатат суштинските ограничувања за интелектот и за опстојувањето, за младите, тоа што е незамисливо за мене и мојата генерација, за нив ќе биде сфатливо и без таква трагична нотка каква што пронаоѓам јас.

Скопје како град на солидарноста, како град на авангардната архитектура...

Оливера Николова: За жал, се чини дека авангардноста стана анахрона. Присуствуваме на мачен погреб.

Што мислите за денешно Скопје со сите промени што ги претрпе особено последните неколку години?

Оливера Николова: За него размислувам. А, размислуваме за нешто што ни е туѓо, што сме го посетиле, што го откриваме. Во град што е наш, во место што го сакаме, улица или дом, нештата ги прифаќаме со топлина и љубов, спонтано, без коментари и размислување. Скопје претрпе промени што го обезличија, што го оддалечија од неговите жители. Оние кои сметаат дека не е страшно да се живее во вакво обезличено Скопје, се луѓе со изгубена волја, апатични и без барања, и од себе, и од другите. Таквите луѓе можат сегде да живеат.

Која е Вашата прва асоцијација кога ќе се спомене Скопје денес?

Оливера Николова: Дека не сум во место што го сакам, но за жал, кое не можам да го напуштам.

Кои се местата во градот кои за Вас се симболични?

Оливера Николова: Реката Вардар, бреговите, течението. Локации кои сега ги тероризираме со умоболните проекти. И калето, сепак. Една поучна локација со невидливи стапки од минатите столетија, од денешните амбиции и од суетите кои никогаш не ќе разберат колку се минливи.

Блаже Конески, веднаш по земјотресот рекол: „Со децении македонскиот народ настојувал да создаде свој културен центар. Тоа се постигна најпосле во овој град. Ние сега не треба непромислено преку ноќ да го растураме тој центар.“ Во која насока би сакале да се развива Скопје?

Оливера Николова: Во насока на потребите на граѓаните, потреби со економска оправданост, не во насока која предизвикува подбив во светот и од нас прави суштества достојни само за сожалување. Мораме да го знаеме своето место и во историски, и во културен контекст, но не без самоконтрола и самопочит.

Оливера Николова е родена 1936 година во Скопје. Учела во Струга и во Велес, а завршила Филозофски факултет во Скопје. Работела како драматург на радио и телевизија.

Пишува за деца и возрасни.

Попознати дела за деца ѝ се: „Зоки Поки“, „Земја во која не се стигнува“ (награда на РТВ и Струшките вечери на поезијата 1966), „Пријателите Бон и Бона“ (награда на РТВ и Струшките вечери на поезијата 1975), „Мојот звук“ (награда „Младо поколење“ 1978), „Девојките на Марко“, „Љубоболки“, „Шифри на каменот“, „Преминот не е осветлен“, „Светлосна година“ и други.

Нејзини дела за возрасни се: „Ден за летување“ (раскази), „Лева комора“ (раскази) комедијата „Сребреното јаболко“, романите „Тесна врата“ (награда Стале Попов 1983), „Домашни задачи“, „Тромбот“, „Адамовото ребро“ (награда Рациново признание 2000), „Вежби за Ибн Пајко“, „Куклите на Росица“ (награда Роман на годината за 2004 година), како и книгата драмски текстови под наслов „Сребреното јаболко“.