Глобализацијата и новиот светски економски поредок

29.08.2014 08:36
Глобализацијата и новиот светски економски поредок

Извадок од книгата Economics: The User’s Guide (Економија: упатство за употреба)

До средината на деведесеттите, неолиберализмот се прошири во целиот свет. Најголем дел од стариот социјалистички свет беше апсорбиран во капиталистичката светска економија, без разлика дали преку реформата „големиот удар“ или, во случајот на Кина и Виетнам, со постепено но константно отворање и дерегулација. До тогаш, отворањето на пазарите и либерализацијата беа многу раширени и во повеќето од земјите во развој. Најчесто, тоа се одигруваше брзо, но имаше и други случаи каде се одвиваше постепено преку доброволна промена на политиката, на пример, во Индија.

Приближно во исто време, беа потпишани некои важни меѓународни договори кои ја означија новата ера на глобални интеграции. Во 1994 година, договорот NAFTA (North American Free Trade Agreement) го потпишаа САД, Канада и Мексико. Тоа беше прв голем договор за слободна трговија помеѓу развиените земји и некои земји во развој. Во 1995 година беше заклучена Уругвајската рунда разговори за GATT, што доведе до прераснување на GATT во Светска трговска организација (СТО). СТО опфаќа повеќе области (на пример, заштита на интелектуалната сопственост, како што се патентите, жиговите и трговијата со услуги) и има поголеми овластувања отколку GATT. Во ЕУ напредуваше економската интеграција, со завршување на проектот „единствен пазар“ 1993 година (со таканаречените „четири слободи на движење’ – стоки, услуги, луѓе и пари) и 1995 година со пристапувањето на Шведска, Финска и Австрија. Крајниот резултат беше создавање меѓународен трговски систем кој беше понаклонет кон слободната (иако не целосно слободна) трговија.

Исто така, идејата за глобализацијата беше клучен концепт од тој период. Се разбира, меѓународната економска интеграција се одвивала уште од шеснаесеттиот век, но според новиот глобализациски наратив, овој процес сега влезе во потполно нова фаза. Тоа го овозможи револуцијата во комуникацијата (интернет) и транспортот (авио сообраќај, контејнерски транспорт), кои доведоа до „изумирање на раздалеченоста“. Според тврдењата на глобализаторите, државите веќе немаа друг избор освен да ја прифатат новата реалност и целосно да се отворат за меѓународна трговија и инвестиции, во исто време либерализирајќи ја домашната економија. Оние што се противеа беа исмевани како „современи лудисти“ кои мислат дека можат да го вратат одамна поминатото време и да направат пресврт во технолошкиот напредок. Книгите со наслови како Свет без граници, Светот е рамен и Еден свет, подготвени или не ја рефлектираа суштината на овој нов дискурс.

Почеток на крајот: Азиската финансиска криза

Еуфоријата од крајот на осумдесеттите и почетокот на деведесеттите не траеше. Првиот знак дека во „новиот свет“ не е сè како што треба, се појави со финансиската криза во Мексико 1995 година. Премногу луѓе инвестираа во мексикански финансиски хартии од вредност, очекувајќи дека оваа земја, затоа што безрезервно ја прифати пазарната политика и го потпиша договорот NAFTA, ќе стане најновото економско чудо. Мексико го спасија владите на САД и Канада (кои не сакаа да се сруши нивниот слободнопазарен партнер) како и ММФ.

Во 1997 година следеше поголем удар со азиската финансиска криза. Некои дотогаш успешни азиски земји – таканаречени „МИТ економии“ (Малезија, Индонезија и Тајланд) и Јужна Кореја – западнаа во финансиски неволји. Причина беше пукањето на меурот на активата (цените на активата пораснаа над своето реално ниво, врз основа на нереални очекувања).

Иако беа повнимателни од другите земји во развој во отворањето на своите економии, овие држави мошне драстично ги отворија своите финансиски пазари кон крајот на осумдесеттите и почетокот на деведесеттите. Затоа што веќе немаа толкави ограничувања, нивните банки агресивно се задолжуваа кај богатите земји со пониски каматни стапки. Банките од богатите земји сметаа дека не е ризично да се кредитираат државите со одличен повеќедецениски економски успех. Како што сè повеќе се зголемуваше приливот на странски капитал, цените на активата скокаа, што на претпријатијата и домаќинствата во азиските земји им овозможија уште повеќе да се задолжат, користејќи го својот, сега повреден имот, како колатерала. Овој процес наскоро се претвори во самоисполнувачко пророштво, бидејќи растечките цени на активата го оправдуваа дополнителното задолжување и позајмување. Кога стана јасно дека таквите цени на активата се неодржливи, парите беа повлечени и следеше финансиската криза.

Азиската криза сериозно ги погоди овие држави. Во економиите каде растот од 5 проценти (по глава на жител) се смета за рецесија, производството во 1998 година падна за 16 проценти во Индонезија и 6-7 проценти во останатите земји. Десетина милиони луѓе останаа без работа во општества каде невработеноста подразбира беда, имајќи ја предвид слабата социјална држава.

Во замена за парична помош од ММФ и богатите земји, погодените азиски земји мораа да се согласат со големи промени – сето тоа во насока на либерализација на својот пазар, особено финансискиот. Иако азиската криза ги турна азиските економии во правец кон пазарот – како бразилските и руските кои следеа веднаш по неа – го посеа првото семе на недоверба кон пазарниот триумфализам во пост периодот од студената војна. Почна сериозно да се зборува за реформа на глобалниот финансиски систем, а дискусиите беа многу слични со оние по глобалната финансиска криза од 2008 година. Дури и многумина водечки заговарачи на глобализацијата, како колумнистот од весникот Financial Times Мартин Волф и пазарниот економист Јагдиш Багвати, почнаа да ја преиспитуваат мудроста за дозволување на слободен меѓународен проток на капиталот. Глобалната економија не беше во одлична состојба.

Лажната зора: од бумот на интернетот до големото затишје

Кога кризите беа зауздани, разговорот за глобалната финансиска реформа замре. Во Америка, големата контрареакција настапи во 1999 година со укинувањето на легендарниот њудиловски закон Глас-Стигал, кој структурно ги раздвои комерцијалното и инвестициското банкарство.

Во 2000 година следеше нова паника, кога интернет меурот – затоа што акциите на интернет компаниите, без никаков изглед дека во блиска иднина ќе станат профитабилни, пораснаа до апсурдно високо ниво – пукна во САД. Паниката набрзо попушти, затоа што интервенираа Федералните резерви и агресивно ги намалија каматните стапки, а набрзо тоа го направија и централните банки од другите богати земји.

Од тогаш, изгледаше дека првите години од милениумот течат лесно во богатите земји, особено во САД. Растот беше константен, иако не толку спектакуларен. Изгледаше дека цените на активата (цени на недвижнини, акции итн.) ќе растат засекогаш. Инфлацијата и понатаму беше ниска. Економистите – вклучувајќи го Бен Бернанке, претседател на управниот одбор на Федералните резерви од февруари 2006 до јануари 2014 година – зборуваа за „големо затишје“, затоа што економската наука конечно ги совлада наглиот раст и наглиот пад. Алан Гринспен, претседател на управниот одбор на Федералните резерви од август 1987 до јануари 2006 година, го нарекуваа „маестро“ (што е овековечено во насловот од неговата биографија на авторот Боб Вудвард, познат по Вотергрејт) затоа што речиси како алхемичар знаеше да управува со перманентниот економски бум, без да поттикне инфлација или финансиски потрес.

Во половината од првата деценија од 2000-те години, остатокот од светот конечно почна да го чувствува „чудесниот“ раст на Кина од претходните две децении. На почетокот од економските реформи во 1978 година, кинеската економија учествуваше со само 2,5 проценти од светската економија. Кина имаше минимално влијание врз остатокот од светот – нејзиното учество во светскиот извоз на стока изнесуваше само 0,8 проценти. До 2007 година овие бројки пораснаа на 6 и 8,7 проценти. Со релативно мали природни ресурси, а вчудоневидувачки брз раст, Кина почна да впива храна, руда и гориво од остатокот од светот, а ефектот од нејзиното значење почна да се чувствува сè посилно.

Тоа им помогна на африканските и латиноамериканските извозници на суровини, конечно овозможувајќи им на овие економии да го надополнат времето што го загубија во осумдесеттите и деведесеттите. Притоа, Кина стана голем заемодавач и инвеститор во некои африкански земји, што на овие им даде простор во преговорите со институциите од Бретон Вудс и традиционалните донатори на помош како што се САД и европските држави. Во случајот на латиноамериканските земји, овој период го одбележа напуштањето на неолибералната политика која направи голема штета во многу земји. Бразил (Лула), Боливија (Моралес), Венецуела (Чавез), Аргентина (Кирхнер), Еквадор (Кореа) и Уругвај (Васкез) се најистакнати примери.

Пукнатината во ѕидот: глобалната финансиска криза од 2008 година

Во почетокот на 2007 година се забележуваат првите знаци на паника околу отплатата на хипотекарните кредити кои еуфемистички се нарекуваат „второкласни“ (читај „со поголема можност да не бидат вратени“). Овие кредити ги даваа американски фирми во претходниот период на раст на недвижностите. На луѓето без стабилен приход, со сомнителна кредитна историја, им биле позајмувани пари кои не можеле да си ги дозволат, под претпоставка дека цените на недвижностите ќе продолжат да растат. Се сметаше дека тие, ако се случи нешто, ќе можат да ги вратат кредитите со продавање на куќите. Притоа, илјадници или дури стотици илјади вакви високоризични хипотекарни кредити беа поврзани во „композитни“ финансиски производи, наречени MBS и CDO, кои се продавани како нискоризични хартии од вредност, под претпоставка дека шансите голем број должници во исто време да западнат во неволја се сигурно многу помали отколку со поединечните должници.

Во почетокот, проблематичните станбени кредити во САД беа проценувани на 50-100 милијарди долари – што не е мала сума, но системот може да ја апсорбира (како што тогаш можеа да тврдат). Меѓутоа, кризата изби со сета сила летото 2008 година, со колапсот на инвестициските банки Bear Stearns и Lehmann Brothers. Огромен бран финансиска паника го преплави светот. Откриено е дека некои од најпознатите имиња во финансиската индустрија беа во големи неволји, затоа што создале и купувале огромни количини сомнителни композитни финансиски производи.

„Кејнзијанската пролет“ и враќањето на пазарната ортодоксија – со освета

Првобитната реакција на големите економии беше сосема поинаква од реакциите по Големата депресија. Макроекономските мерки беа кејнзијански дотолку што дозволија да се направи голем буџетски дефицит – дури и на тој начин што не ја намалуваа потрошувачката паралелно со падот на даночните приходи и во некои случаи зголемувајќи ја државната потрошувачка (Кина го направи тоа најагресивно). Големите финансиски институции (на пример, Кралската банка на Шкотска во Велика Британија) и индустриските фирми (на пример, GM и Крајслер во САД) се спасени со општествени пари. Централните банки ги спуштија каматните стапки на историски минимум – да речеме, Банката на Англија ја намали каматната стапка на најниско ниво од своето основање во 1694 година. Кога веќе не можеа да ги намалуваат каматните стапки, употребија таканаречено квантитативно попуштање – што практично значи дека централната банка создава пари од ништо и ги пушта во економијата, најчесто купувајќи државни обврзници.

Меѓутоа, пазарната ортодоксија брзо се врати со освета. Пресвтртница беше мај 2010 година. Победата на конзервативците во Велика Британија и наметнувањето на програмата за помош на Грција, сигнализираа враќање на старите доктрини за буџетска рамнотежа. Штедливите буџети, каде потрошувачката се намалува драстично, беа наметнати во Велика Британија и таканаречените PIIGS економии (Португалија, Италија, Ирска, Грција и Шпанија). Во Америка, републиканците успеаја да ја натераат владата на Обама да прифати огромна програма за намалување на потрошувачката во 2011 година. Со потврда од антидефицитарното определување на централните европски земји во вид на европскиот Договор за фискална стабилност од 2012 година, тоа значеше продолжување во тој правец. Во сите овие земји, особено во Велика Британија, политичката десница го користи аргументот за урамнотежување на буџетот како изговор дека сериозно ја руши социјалната држава, што ѝ беше цел отсекогаш.

Последици: Изгубена деценија?

Кризата од 2008 година донесе катастрофални последици, а крајот сè уште не се гледа. Четири години по избивањето на кризата, кон крајот на 2012 година, производството по глава на жител остана на пониско ниво отколку во 2007 година во 22 од 34 членки на OECD (Организација за економска соработка и развој), од клубот богати земји (и неколку земји во развој) со седиште во Париз. БДП по глава на жител во 2012 година, кога ќе се одземе ефектот на инфлацијата, беше за 26 проценти понизок отколку 2007 година во Грција, 12 проценти понизок во Ирска, 7 проценти понизок во Шпанија и 6 проценти понизок отколку во Велика Британија. Дури и во Америка, која поуспешно закрепна од кризата отколку другите земји, приходот по глава на жител во 2012 година беше за 1,4 проценти понизок отколку во 2007 година.

Со штедлив буџет, шансите за економско закрепнување во многу од овие земји се слаби. Проблемот е во тоа што радикалното намалување на државната потрошувачка во стагнирачка (или дури опаѓачка) економија го кочи закрепнувањето. Тоа веќе го видовме за време на Големата депресија. Последицата е дека најверојатно ќе помине добар дел од деценијата пред многу од овие земји да се вратат на нивото од 2007 година. Во моментов, тие веројатно се наоѓаат на половина од „изгубената деценија“, каква што имаа Јапонија (во деведесеттите) и Латниска Америка (во осумдесеттите).

Се проценува дека кризата произведе вкупно 80 милиони нови невработени луѓе ширум светот. Во Шпанија и Грција, невработеноста скокна од околу 8 проценти пред кризата на 26 и 28 проценти летото 2013 година. Невработеноста на младите надминува 55 проценти. Дури и во земјите со „поблага“ невработеност, како што се САД и Велика Британија, официјалната стапка на невработеност достигна 8-10 проценти.

Премалку и предоцна? Шансите за реформа

Наспроти размерите на кризата, реформите беа бавни. Наспроти фактот дека причината за кризата се крие во претераната либерализација на финансискиот пазар, финансиските реформи беа мошне благи и се воведуваа многу бавно (во тек на неколку години, додека американските банки во време на New Deal-от имаа рок од една година своето работење да го усогласат со многу поострите реформи). Во некои финансиски области, како трговијата со комплексни финансиски производи, немаше такви реформи.

Се разбира, овој тренд би можел да доживее пресврт. Меѓу другото, во САД и Шведска по Големата депресија, реформите беа воведени дури по неколку години економска криза и потешкотии. Во Холандија, Франција и Грција гласачите ги сменија од власт заговорниците на штедењето, пролетта 2012 година; италијанските гласачи го направија истото 2013 година. ЕУ воведе некакви финансиски прописи, посериозни отколку што многумина веруваа дека се можни (на пример, данок на финансиски трансакции, ограничување на бонусите во финансискиот сектор). Швајцарија, која често се смета за засолниште на супербогатите, во 2013 година усвои закон кој забранува високи награди за највисоките раководители со просечни перформанси. Иако, останува да се направат уште многу нешта во врска со финансиската реформа, таквите прописи би се сметале за невозможни пред криза.

Извор: http://pescanik.net

 

ОкоБоли главаВицФото