Прикован од Прометеј

Фактот што се соопштува подолу не е вклучен во учебниците по историја: покривот од ќерамиди и камените ѕидови на малата куќа, во којашто тој беше роден, се погрижија да го заштитат фактот од стилосот, инаку стилосот ќе ја раскажеше историјата на перото од гуска, перото од гуска ќе ја пренесеше на челичното перо, а челичното перо на оловните букви на печатницата. Притоа, фактот имаше среќа: тој настана и никна една темна февруарска ноќ, кога цврсто спиеја сите освен ветрот и зрнцата песок што паѓаа во стаклениот часовник, а меѓу заспаните беше и историчарот.

Значи, зад ѕидовите на куќата изградена врз почвата на Атина, на половина стадиум од источната порта, на истекот на зимата на третата година од LХХIХ Олимпијада, шеесетгодишниот старец Есхил, седејќи на масата, го привршуваше „Прометеј, носителот на огнот“. Му остануваа четириесеттина-педесет стихови, антистрофата и завршната песна на хорот. Поетот упорно се бореше со соништата: малите соништа и сончиња, закачени со сите сили за клепките на поетот, му ги влечеа клепките надолу додека поетот се обидуваше да ги крене нагоре. Наближуваа пролетните Дионисии. Трагедијата требаше да се заврши најбргу што може.

Местејќи ја новата восочна табличка пред жолтото јазиче на огнот разнишано во бакарниот светилник, тој го фати стилосот во рака. Но, итрите соништа се фатија за неговите прсти и ги отворија: со дребно ѕвечкање стилосот падна на подот. Со спуштени раце, со зафрлена глава, со подотворена уста, старецот заспа.

Само огнот не спиеше. Огнот се здодеваше: се нишаше на тенката синкаста и жолта нога налево и надесно, се подаде со бодилото нагоре, ѝ намигна на несмасната темнина и потоа, наведнат над восочната табличка, од здодевност започна да гледа во чкрабаниците. Судејќи според должината на стиховите, по разместеноста на буквите, тоа беше некаква трагедија напишана со петтостопен јамб. На почетокот, тоа не му беше интересно. Жолтото тело на огнот се подаде наназад. Веднаш покрај оваа се белееја и други восочни таблички, затрогнати од стилосот. Буква по буква, стих по стих и ненадејно огнот, нервозно скокајќи од устата на светилникот, со раширени жолти очи толку ниско се наведна над табличката, што нејзиниот восочен слој започна да се топи: таму, низ збрката на зборовите, Огнот јасно си го забележа сопственото име. Тешко беше да се поврзат расфрлените стихови. Но, старецот не се будеше, црната ноќ завиткана во ветришта, траеше и траеше, и постепено, знак по знак, збор по збор очите на Огнот ги завија стиховите во единствена нишка. Таблиците раскажуваа за богот Прометеј, што го грабна огнот од небото („Затоа секогаш нешто ме влече нагоре“, си помисли читателот). „Порано огнот живееше само меѓу бесмртните – читаше тој. – Сега, тој им стана достапен на луѓето“. На Прометеј му се заканува казна, во долгиот монолог на Зевс се набројуваа маките што му се закануваа на грабнувачот: прогонство, распнување на карпа, хранење на орелот на Зевс што долетува од Олимп со црниот дроб на несреќникот. Зад стиховите се насетуваше стилосот против клунот, Есхил против Зевс, сожалувањето против страдањето. Секоја буква на човекот му велеше „не“ на мачителот.

Но, Огнот трепереше од негодување:

- Значи еве кој ја симна од мене сината ѕвездена облека и ме облече во овие валкани жолти партали! О, Прометеју! О, несреќен крадецу, проклет да бидеш! Ти, Зевс, велиш дека тој ќе настрада, но ако можеше да го создадеш светот, зошто не можеш да му изречеш казна на никаквецот? Карпата, клунот на орелот е малку. Погледни ме, Зевс: зошто мене, што ништо не ти згрешив, ми е пратена маката пред која што сите твои казни се ништо? Помисли: јас, седмоусниот Пламен, светлоокиот Фωτιά, небесен жител што блеска меѓу небесните жители да бидам фрлен овде, на црната земја, меѓу луѓето, да се борам со мракот на нивните пештери, понизно да ползам по дрвјата и пенушките молејќи за храна од малку масло и суви гранки; да им служам на валканите животни што се тресат од студ и страв; да тлеам на нивните груби алтари и троношци; да спијам, сокриен во пепелта на печките и огништата. Нека оној што ме навреди, е закован за карпите – така му треба; но зошто сум закован јас, зошто моето ѕвездено тело е стиснато со тули за дното на нивните огништа? О, чума, чума на нечистите! Чума на земјата, што ме грабна!

Со очајнички обид Огнот се обиде да побегне, да се крене нагоре со распламтен блесок, но вжештениот раб на бакарниот светилник цврсто го држеше, не пуштајќи го кон небото. Сините искри се запалија во пламенот: обидувајќи се уште еднаш Огнот со остриот јазик го лизна работ на дрвената табличка.

- Глупавиот човек – зашушка тој – спие. Заспа со тлеењето на светилникот, а јас застанувам во сиот мој раст, облечен во сјајот на искрите, окован бог што ѝ се одмаздува на земјата. Ти, заспан гаду, не ми поднесуваш жртви и затоа самиот си принесувам жртва себеси: името ми е Пожар, моето подножје не е работ на светилникот туку твојот дом, твојот живот.

Работ на восочната табличка се искриви, започна да тлее, но во истиот миг Огнот нагло се тргна наназад: „Но, ако изгоре куќата, никој, никаде и никогаш, ниту таму меѓу ѕвездите, ниту овде покрај светилниците, нема да се сети на моите страдања, нема да ја тагува мојата тага, ниту на небото ниту на земјата нема да се слушне ниту збор, нема да се напише ниту буква за мојата судбина. Не.“

Старецот спиеше. Вознемирените облици на огнот трепереа на неговото лице, што беше како облечено во два сона: тоа, со затворените очи како да гледаше во некоја длабочина. Огнот, издолжен на работ на масата, првпат го гледаше лицето на старецот: неговата сребрена брада лежеше на топлата кафеава ткаенина на зимската тога; низите брчки на челото беа строфи испишани со крив стилос; цврсти жили на рацете; кус и слаб дишење.

- Набргу ќе умре – се стопли нешто во Огнот – нема да ја заврши трагедијата. Кутриот старец. Но зошто ти, кутро човечко суштество, не си го нарече стихот со моето светло име туку со темното име на крадецот и рушител на правдата? Зарем не сум прикован како него? Зарем не ме разделија од небото како него? Зарем не сум овде, светам над твоите стихови бранејќи ги од мракот! Зарем јас, божествениот Πυρ, не го греам твоето старо студено тело! О, човеку, глупаво и сиромашно со разум суштество, не можеш да ми ги подариш сите твои зборови начкртани по восокот: можам да ги растопам, да ги спалам и нив и тебе, и сета твоја земја – но, јас ви служам, облечен во жолтата облека на робот, покриен со сив плашт од пепел – јас, бог страдалник, украден од ѕвездите и даден на глинените огништа, јас, најсветол од светлите - Πυρ. Имаше мигови кога горев во молњата, фрлена од десницата на Зевс од небото на земјата, сега истиот јас се кријам во кривите чкртаници на твојот стилос, фрлени од земјата кон небото.

Замолча. Големата слатка жал за себеси го совлада Огнот, тој се заниша од болка горејќи ги со своите седум усти рабовите на грубиот бронзен светилник. Сините искри бликнаа во жолтата обвивка на пламенот, нешто го жегна Огнот однатре, како во него да се роди огнот на огнот, нешто го збоде во очите и ненадејно... Огнот заплака. Тоа беше необично: Огнот плачеше со сини проѕирни солзи што течеа кон работ на вжештениот светилник и со лесен звук се раствораа во воздухот. Огнот плачеше, неутешно нишајќи се на нестабилната тенка нога и споро се гасеше себеси во сопствените солзи. Се заниша заспаниот Мрак: тој доползе до стиховите да види за што се работи – и, ги покри стиховите. Охрабрен, тој се обиде да напредува. Нишајќи се со ослабеното сино тело Огнот го стори последниот напор и го оттурна Мракот, фрли зрак врз лицето на заспаниот човек. „Биди славен низ вековите“, се слушна тивок шепот кај работ на светилникот и Огнот згасна – се уби себеси со солзите. Мракот проба: може ли натаму? Може: се згусна.

Стариот Есхил немирно се преврте во сонот: сонуваше дека трагедијата за Прометеј, што го донесе огнот е пречекана со тивко, но злобно свиркање.

1922

Превод: Павел Попов
Слики: Nicola Samori