Културните идентитети во политиката - аспекти на мулти-културализмот

При споменување на мултикултурализмот, асоцијациите што ни се јавуваат можат да варираат од поистоветување на поимот со состојба во која константно тлее потенцијален конфликт, па сè до сликата на високо функционални општества кои успешно се развиле на простор споделен од различни културни заедници.

Во трудот насловен како „Културните идентитети во политиката - аспекти на мултикултурализмот“, М-р Ана Чупеска, ни дава детален научен приказ на развојот на поимите како идентитет, култура, либерализам и бројните линии на интеракција и меѓусебно влијание помеѓу овие поими. Темата е посебно актуелна во време кога сме соочени со тенденции кон ретрибализација на етничките и религиски малцинства, како едно своевидно повлекување во протестен кукунец, додека глобалните карти на светот се исцртуваат сè понападно.

Кои се новите одредници во развојот на дискурсот за поимите идентитет, етникум и култура? Постои ли „рецепт“ кој би ги консолидирал различните концепции за добриот живот и правдата? Кои сè лица ги пројавува либерализмот во својот развој и колку дополнителна демократизација ѝ е всушност потребна на демократијата? Ова се само дел од прашањата во кои студиозно навлегува трудот на Ана Чупеска. Книгата има свој превод и на албански јазик, а освен во Скопје, беше промовирана и во Косово.
За да допреме дел од овие теми, направивме интервју со авторката.

Кои правци ги поведе постмодернизмот во развојот на дискурсот за идентитетите?

Постмодерната, деконструирајќи го субјектот, ги легитимираше сите можни верзии на нас самите, сите можни разлики, сите „Другости“. Имено, ако модерната се врзува за хомогенизацијата, интеграцијата, стабилноста, кохерентноста, наспроти неа, постмодерната се ситуира како мисла што се занимава со деконструкцијата, фрагментацијата, флуидноста, нестабилноста, рефлексивноста, контекстуалноста. Посебно, во врска со постмодерното читање на идентитетот, на себството (Self), истовремено, од една страна тој се легитимира како пункт на анализа, а од друга, се релативизира. Но, тоа е инхерентно на постмодерниот ракурс, и не е толку голем проблем. Она што е важно е дека со постмодерното читање на стварноста, идентитетот стана политички релевантен аспект, стана детерминанта за анализа на политичка мобилизација, т.е. културниот идентитет, се етаблираше како важна референца на политичкото. Епизодите на етнички чистења, на геноциди, се најекспонентниот пример во таа смисла. Имено, со најдраматичните конфликти што се случија кон крајот на 20 и почетокот на 21 век, се покажа дека тие се јавија во облик на конфронтацијата меѓу „спротивставени“ култури, а не како судир на „рационално искалкулирани“ интереси. Токму така, културниот идентитет на групата, се заокружи како независна варијабла на политиката, која го предизвика целокупниот општествено политички хабитус на 21век. Затоа, политичките феномени (како што е нацијата, на пример), повеќе не се читаат и анализраат како еднозначни и стабилни категории, како да се засекогаш зададени, ексклузивни концепции на мнозинството, туку се анализираат како феномени кои се во континуирана креација, рефлексивни, контекстуално реактивни, фрагментирани итн. Живееме, имено, во пост-националистичка ера, а консеквенца од ова е потребата да се верифицира тоа дека мултикултуралноста е факт, кој треба да е политички видлив и кој треба да се нормира. Затоа и на агендата на современата демократија како приоритет се постави прашањето за инклузивноста на различните културни идентитети (од life style групи, до етничките, родови и др. групи кои се маргинализирани од мнозинските културни групи на mainstreem), а наспроти ексклузивноста и доминацијата на мнозинството. Се проблематизира, имено, узурпацијата на политичката заедница-државата од мнозинската култура. Секако, со ова повторно се актуелизираше старата дилема на либералната демократија, за тоа дека слободата и демократијата не се нужно поврзани, а се реафирмираше и тензијата меѓу еднаквоста и слободата. Со ова, пак, уште повидлива стана способноста на самата демократија лесно да се деформира во мајоритаризам, поточно популизам, доколку ги задоволува потребите само и исклучиво на мнозинството. Се, разбира за решавањето на овие тензии мноштво конкретни модели се во игра, и денес се знае дека балансот на овие тензии е можен и остварлив, но, за тоа треба волја.

Кое е новото значење на културата, некаде на патот помеѓу колективна пракса (со етникумот како темелник) и индивидуална одредница?

Културата несомнено е полифункционален поим. Како таков, значењата кои ротираат околу него низ историјата се различни. Денес, културата повеќе не се смета за хомоген, туку за хетроген концепт, ниту пак се смета за стабилен и фиксен, туку за динамичен. Посебно, по втората светска војна поимот на културата се прошири со поимот на мултикултурализам, интеркултурализам и транскултурализам. Со ваквото проширување, во развирањето на културата се вклучуваат и културните нееднозначности на разните етнички, расни, родови, религиски, јазични и други корени на културата, се вклучуваат маргинализираните култури (од душевно болните, до хомосексуалците, болните од сида и др. културно-идентитетски групи). Во осумдесеттите, пак, и самата улога на културата почна да се менува, таа се ситуираше како пункт низ кој се пресекуваат конфликтите, а пропо разните бунтови на угнетените етнички, домородни, национални, расни, религиски и др. културни заедници. Денес, културата се поима и преку призмата на информатичката, па дури и кибернетичката стварност. Како и да е, културата го подразбира целокупното духовно (вредности, морал) и материјално творештво, а како таква е динамична, нехомогена, историска, променлива низ времето и секогаш во релација со промените во општеството, во економијата и во политиката. Затоа е и потврда за човековото битие. Таа е есенцијална универзална хумана содржина. Културната припадност ни дава разбирлив контекст на избор, безбедно чувство на идентитет, ни ја црта рамката на значењата, преку неа ни се формираат вредносните системи. Оттука е мошне важна за индивидуата. Ако ова е така, етички е да разбереме дека секоја култура е подеднакво важна за секоја индивидуа и за групата на која таа припаѓа и дека ниту една културна група нема ексклузивен вредносен систем.  

Според Кант, различните духовни вредности не се подлежни на конфликт затоа што се безинтересни. Што сметаш дека би превагнало на општествената вага на денешницата - културните вредности или економските интереси?

Не може да се зборува на начин дека едното превагнува над другото. И културата и економијата се независни варијабли на општествено-политичкиот живот. Нема поважно. Кога гласаме, на пример, нашиот избор едновремено е детермиран и од културно идентитетски (на пример, етничкиот или друг) бекграунд и од економските преференци/ состојби. И не само од нив. Имено, поретко се гласа за другата етничка група, нели. Слично, некои војни се водат поради ресурси (на пример нафта), други поради тоа што некои народи себе се сметаат за супериорни во однос на други, некои пак, поради двете нешта (во Украина, на пример) Поентата е дека станува збор за ПАРАЛЕЛНИ и подеднакво важни детерминанти на политичкото т.е. дека и културата/идентитетот и еконимијата влијаат на политичкото (и обратно), при што тие не се взаемо исклучиви.

Ова е актуелна тема, како за науката (посебно во дебатата recognition v.s. redistribution, а и на др. линии), така и во применетата политика. Затоа бара малку поопширна елаборација. Имено, денес постои голема контроверзност. Веќе подолго време се случува една чудна и навидум неприродна конвергенција помеѓу двата стожерни идеолошки блокови, токму околу прашањето за признавањето на културата (а со неа и мултикултуралноста) како факт на политичкиот живот. Имено, и десницата и левицата денес, и локално и глобално, и во теоријата и во практиката, подеднакво учестуваат во јакнењето на либералниот национализам, упорно инсистирајќи на интеграцијата, при што се занемарува фактот дека акомодацијата е она што е потребно. Десницата која е на страната на класичниот либерализам и популистички, во реториката, инсистира на силна и на интегративна нација-држава (контрадикторно, но ова е спротивно со неолиберализмот кој фактички е поддржан од неа), тешко се справува со прашањето на акомодацијата на разликите. Тоа најсликовито се покажува со остриот став спрема имигрантите, спрема Ромите во повеќето европски држави, кои, патем, се „добродојдени“ како евтина работна сила, а истовремено имаат статус на неграѓани и неретко живеат во резервати. Со еден збор, десницата е распната помеѓу промовирањето на неолиберализмот што ги брише границите и сè е подредено на глобалниот капитал, а истовремено, инсистира на чистотата на нацијата-државата, која, наводно, е нападната од нерезидентите или од имигрантите, од Другите. Токму и подемот на екстремната десница, што беше потврдено и на изборите за Европскиот парламент во мај 2014 година, се должи на растот на ксенофобијата и шовинизмот во односот на њукамерите. Но, оваа позиција на десницата и не е изненадување, имајќи ја предвид нејзината патерналистичката доктринарност. Контроверзноста е во тоа што и ЛЕВИЦАТА, денес, упаѓа во истата СТАПИЦА. Тоа говори дека и левицата, која ги слави зборовите за солидарност, братство и еднаквост, нема позитивен однос спрема мултикултурното акомодирање. Левицата, на една друга линија, навидум несакајќи, го слави либералниот национализам, и таа упорно инсистира на итеграцијата, го велича концептот што се задржува само на толератноста, но  кој е слеп за солидарноста. Грубо кажано, левицата го изедначува либерализмот со капитализмот, при што не ја зема предвид либералната заложба за надоградувањето на толеранцијата со аспектите на солидарноста и упорно инсиситира на универзалното граѓанство како да е тоа единствен одржлив коцепт. Таа не го гледа и не го разбира факторот култура, и фактот на плурализмот. Тезите се дека стаува збор за „културализација и де-политизација на политиката“, „замената на епистемологијата на класата со идентитетот“, „расизам со политички коректен изглед“, „мултикултурализам - идеолошка флоскула на западен империјализам“ итн... Очекувано е и е разбирливо тоа што левицата се фокусира на класно-социјалното прашање. Но, не е разбирливо нејзиното слепило во однос на  идентитетот, постојано инсистирајќи на бришење на идентитетските разлики со што запаѓа во стапиците на десниот либерален национализам, чија еклатантна одлика се величањата и протежирањата на концептите за универзалното граѓанство. Тие концепти, природно се поврзани со десниот конзервативизам и со неговото постојано инсистирање на разликата помеѓу јавниот и приватниот морал, односно, со патернализмот. Оваа шизофрена позиција го вклучува и морализирањето околу „наводната еднаквост“ која не ги согледува реалните идентитетски разлики. Еден од поновите примери за ваквиот расцеп, поточно, за несогледувањето на идентитетската заснованост на конфликтите, се и случувањата во Украина. Овој проблем, за жал, не се препознава ниту од левицата, а ниту од десницата, и затоа прашањето на популизмот е пунктот низ кој се пресретнува оваа неконзистетност како кај современите идеологии, така и во реалните политики.

Со оглед на тоа што либерализмот е повеќе флуктуирачка материја прилагодлива на духот на времето и пулсот на општеството, наспроти рецепт за универзален режим - кои се облиците во кои тој може да се пројави во едно мултикултурно општество?

Либерализмот може да се јави во форма на либерален национализам или во форма на либерален мултикултурализам. Првиот инсистира на интеграција и поклопување на мнозинската културна заедница со политичката заедница-државата. Како таков инсталира систем на универзално граѓанство и право што ќе биде слепо за разликите. Овде за вредост се зема толеранцијата. Пример за ова е Уставот а РМ од 1991, кој токму на овој начин се справува со диверзитетот на културните идентитети. Од друга страна е либералниот мултикултурализам, кој не инсистира на интеграција (на претопување на културно-идетитетските разлики во мнозинската култура), туку инсистира на акомодирање на културните разлики. Политичката зедница – државата е инклузивна и за немнозинските идетитети, а не е ексклузивна сопственост на мнозинството. Освен универзално граѓанство, се етаблира и ситем на диференцијално граѓанство, а вредноста на толерацијата се надополува со вредноста за солидароста. Се прават разлики во законот и правото за да постигне суштинска еднаквост. Охридскиот рамковиот договор ги инагурира овие идеи.

Кои се начините да се помири потребата од заедничко чувство на национален идентитет и балансирањето на одредени групи помеѓу маргинализацијата и асимилацијата?

Тоа се прави преку разни форми на мултикултурно акомодирање и партнерско споделување на суверенитетот. Во некои земји овие нешта се решаваат на територијален начин, а во некои тензијата се решава на нетериторијален начин. Режимите варираат од групни права, права на претставување, консоцијативни аранжмани, паралелни правни поредоци во една иста држава, па сè до федерализам и асиметрични обрасци. Македонското решение е еден од посветлите примери, бидејќи, ова прашање го реши на нетериторијален начин. Ова е многу важно за нас, посебно што е референца во научната литература кој се занимава со овие прашања.

Би ја сместила ли Македонија во државите на транзиција кои добиваат форма на „нелиберални демократии“ кои играат на картата на етнонационализмот и популизмот?

Ова е исто така прашање што бара поопширен одговор. Денес, демократијата, минува низ тежок период. Сè повеќе автократи доаѓаат на власт по пат на избори, а има и ситуации кога и етаблираните демократии се лизгаат на теренот на автократијата, без тоа да го забележат. Илибералната демократија има свој одраз во Русија, Бразил, Унгарија, Венецуела, Турција, во новите демократии на Исток, како и постсоцијалистичките земји. Kако што забележува една анализа од британски Economist, впрочем, демократијата, иако настанала првпат во Атина, сè до Просветителството, била во 2000-годишен зимски сон. Дури во 18 век, и тоа со американската ,  се остварува првпат како субстантивна. Во 19 век, монархиите сакале исто така да ги задушат демократските сили, додека во 20 век, пак, по повторното воспоставување (и траење од само еден век), таа повторо се деформира од популистички до тоталитарен режим. Посебно, ова е очигледно во Германија, Италија и Шпанија. Така, во '41 година имало само 11 демократии. Според Freedom Housе, пак, 2013 е осма консекутивна година на пад на слободата во светот, мерено од почетокот на векот. И како што е наведено во анализата, во периодот од 1980 до 2000,  демократијата има искусено неколку назадувања, но, по 2000 ваквите назадувања се сè позачестени. Накратко, во светот се воспоставувваат многу номинални демократии кои сè повеќе личат на автократии, а се сведуваат само на избори. Тоа не се либерални демократии и често се популистички.

Прашањето за популизмот, само по себе, е старо колку и самата демократија. Имено, популизмот е автоимуна болест на демократијата. Бидејќи подразбира владеење на народот, таа е склона да се деформира во демо(с)патологија. Популистите владеат, „во името на народот“, „ја задоволуват општата волја“, па така се воспоставува наводната волја на мнозинството која всушност се патологизира во тиранија. Преку повикувањето на народната волја, на мнозинскиот вкус, се легитимира и создавањето на правото кое ќе одразува само еден концепт на правда - вредносниот систем на мнозинството. Потоа тоа право мора да се почитува од сите, и покрај тоа што не е одраз на сите концепции за правдата. Правото на овој начин станува диктат на мнозинската волја, и престанува да биде праведно за сите. Тоа е правен авторитаризам. Затоа се смета дека демократијата не смее да се сведе само на избори и на право да се гласа и поради тоа има потреба самата демократија во континуитет да се демократизира, да се надградува. Во поглед на изборите, пак, постои посебен проблем; имено, и самата тиранија на мнозинството се претвора во тиранија на малцинството, бидејќи легитимитетот секогаш може да се проблематизира (условот за излезност од 30-50%, а 51% од оваа излезност е задоволувачка за проглас на победник) не ја одразува и така веќе килавата концепција на волјата на мнозинството, т.е. сè се сведува на тиранија на малцинството. Ова се одамна воочени проблеми, како во теоријата така и во практиката. Оттука денес со сигурност знаеме дека демократијата не е само просто „владеење на народот“ и само „општо право на глас“, и таа не може да се сведе само на избори. За да се етаблира и консолидира, мора да вклучи и системи за контрола и рамнотежа, јасна одвоеност на властите (и нивно немешање!), гаранции за човекови права - идивидуални, групни, слобода на мисла и на здружување, владеење на право – правдата, итн. итн... Оттука, секој оној што ќе промовира тесен концепт за демократијата - рудиментарен, се смета за популист.

Сепак, и покрај овие знаења за демократијата, денес има многу номинални демократии, кои се сведуваат само на избори и имаат популистички лидери. Популизмот, значи, на извесен начин извира од самата природа на демократијата (но, ако таа се сфаќа простодушно, вулгарно и редуктивно). Но, негов извор може да е и контекстот каде тој се инсталира (наводно во облик на демократијата, божемски како владеење во име на народот). Се мисли на културниот и историскиот контекст во кој се наоѓа општеството кое ќе ја реализира ваквата деформација. Оваа деформација од демократија во популизам може да заврши на крајот и со тоталитаризам - што е самоубиствено! Тоа го покажала и историјата, а и денес сме сведоци на вакви флеш-бекови. Со други зборови, либералната демократија не вирее секаде, и не вирее секогаш. Онаму, на пример, каде нема слободарска култура и култура на либерализам, таа лесно ќе се деформира во популистичка и илиберална. Такви се постсоцијалистичките општества, кои имаат авторитарни, тоталитарни и етатистички политички култури. Во овие општества слободата е проблем, а не е придобивка или предизвик. На луѓето во овие општества полесно им е некој друг да се занимава со нивните проблеми. Тие се откажуваат од слободата, бидејќи таа ја носи со себе и одговорноста, ја тргуваат, имено, за сигурноста и за стабилноста. Ова е хумусот за популизмот. Во транзициските земји од Западен Балкан, популизмот, покрај другите негови манифестации, се експонира преку сè почестите етнонационалистички нарации (од симболички експозеа, па сè до официјални реторики). Да повторам, тој не се заокружува и не се задржува само преку овие теми. Ова е само една негова секвенца. Во оваа посебна смисла вордингот на популистичките лидери нив самите ги автореференцира и ги инагурира како татковски фигури – спасители од туѓото тело на разликата, од хетерогеноста, од плуралноста. Популизмот, тука, како нарација за сигурноста и за безбедноста ја велича нацијата, како чиста, хомогена и органски поврзана етничка (замислена) заедница и ги проектира митологизираните содржини на скриените страсти. Тој има функција да го „растовари“ стресот нудејќи симулирано чувство на единство, на заедништво, на важност, на значење. Етникумот тука се ситуира како основа и најважна идентитетска референца. Така се подгрева етнонационализмот, што на крајот деперсонализира и ги затвора луѓето во редуциран модус на постоење. Тогаш исчезнува слободарскиот импулс, се бега од реалноста која фактички е плурална. Тоа е магичен круг на лагата за единството на нацијата (како kinship). Ете, тоа е таа добро позната епизода на неслободна, т.е. илиберална демократија со популистички манири, а реализирана преку проповедање етнонационалистички митови. Ова секако е многу опасно, посебно за млади демократии. Се разбира има излез од вакви застранувања и уназадувања (backslider), но тоа е тема за друга прилика.

Слики: M.C. Escher