Под тоа изрешетано знаме убавина има мошне (Уметноста на /не/успехот)

Полека станува речиси општо место дека груевизмот ја осакати земјава во многу подлабока смисла отколку што се десет години изгубени во политичко талкање и бладање. Последиците од опустошувачкиот политички бран, сè повеќе луѓе насетуваат, ќе траат подолго отколку власта на самите штетници.

Полето на културата е веројатно највпечатливиот сегмент каде што се гледаат деструктивноста и бесмисленоста на груевистичките политики. Во ѓубре се фрлени (т.е. украдени) стотици милиони евра за квази уметнички дела (скулптури, слики, вештачки книги наменети за салони за мебел, пропагандни и идеолошки акции невешто камуфлирани во „уметност“ итн.); уништени се сите институции што вака или онака се занимаваат со културата и претворени се во партиски испостави на едно ултра примитивно националистичко дивеење (кое само по себе е антипод на каква било културна артикулација, т.е. антипод на секое суптилно позиционирање во времето и просторот).

Нејсе. Многу пати тоа сме го констатирале. Намерата на денешниот текст е поинаква. Како што на озрачено тло, под бесилки и клади, знаат да се појават чудни цветови, така и во Македонија под портокаловиот мрак изминативе десетина години се појавија мошне интересни уметници, групи, културни движења и уметнички дела. Некои од тие уметници и дела значајно го надминуваат не само она што го создаваат корумпираните уметници на актуелниот режим (главно безвредни илустратори на брутални идеолошки бладања), туку новите уметници (пораснати на културно-политичко ѓубриште!) ги достигнуваат и надминуваат најврвните моменти во целокупната македонска уметност изминативе седумдесетина години.

Непосреден повод за текстов е изложбата „Уметноста на неуспехот: афективни странци“, отворена во „Мала станица“ на 9 декември 2014. Одамна во Скопје не сме имале толку артикулирана, ангажирана, прецизно насочена и компактна групна изложба на овдешни уметници. Затоа заслужува да се издвои.

На изложбата настапуваат шестмина уметници/чки: Велимир Жерновски, Христина Иваноска, Ѓорѓе Јовановиќ, Нада Прља, Јане Чаловски и Неда Фирфова. Куратор на изложбата - што е невообичаено за македонски прилики - е човек од неликовните кругови, младиот квир теоретичар Славчо Димитров. Велам, изложбата, и покрај значајните разлики во уметничките ракописи на учесниците/чките, е мошне компактна и насочена кон темата: поинаквиот сфатен како непријател, изрод, странец... Исто така е важно да се истакне: сите шестмина уметници/чки се во рамките на своите повеќегодишни досегашни интереси и стилови, изразени во мошне богатите уметнички биографии; она што конкретнава изложба ја прави посебна е, од една страна, што некои од творците со своите застапени дела се на врвот на досегашното творештво; од друга страна, сите тие разнородни дела складно се вклопуваат во главната тема, во голема мера токму поради својата избалансирана хетерогеност. Заслугите за тоа, се разбира, му припаѓаат на кураторот, кој направил вистински избор на застапените, и во квантитативна и во квалитативна смисла.

Кога велам дека некои од авторите ги создале свите досега најважни дела мислам пред сè на Ѓорѓе Јовановиќ, кој ионака е меѓу највредните и зачудувачки комплексните македонски уметници последниве десетина години (работи инсталации, перформанси, објекти, видеа, колажи, слики, илустрации...). На пример, само неколку недели пред „Афективните странци“, Јовановиќ имаше брилијантна изложба во истиот простор: Изуми за вас, прекрасни луѓе! На новава групна изложба Јовановиќ ја претстави инсталацијата Тивка ноќ (Silent Night), неколку десетици тридемензионални фигури изрежани во картон. Јовановиќ вели: „Бројгеловите дела се пионерски жанровски слики кои го содржат социјалниот аспект и се коментар на фламанското општество. Токму овој аспект и третман е мојата појдовна точка која се обидувам да ја инкорпорирам во инсталацијата во чиј фокус е македонскиот социјален пејзаж, т.е. фрагменти од животот на маргинализираните групи и поединци, нивните секојдневни страдања, омраза, отфрлање, понижувања и потсмев.“

Во „Тивка ноќ“ Јовановиќ како да ги обединува досегашните тематски и стилски преокупации, но на еден мошне суптилен и длабок начин. Неговата работа можеби може да се оквалификува со еден термин од осумдесеттите години, Слободна фигурација, израз смислен од Бенжамен Вотие, член на Флуксус. Изразноста на формата, наивноста на цртежот, непосредноста на изработката, архетипските фигури, половните материјали, популарната иконографија од мас медиумите се главни особини на Слободната фигурација. Антиелитизмот и поп елементите го прават ова движење блиско до дадаизмот, но без субверзивниот дух на авангардните движења од првата половина на 20 век.

„Тивка ноќ“ е потресно дело, но сосема сведено, непретенциозно, без какви било стрчење и вишоци - токму мошне тивко и мошне ноќно. Тивкоста заправо е една од суштините на ликовната уметност - тивкоста како небука, мир, синтеза, рефлексија, скротена експресија... Иако делото на Јовановиќ е составено од десетици посебни делови тоа остава впечаток на „органскост“, на неделивост и компактност; сè е толку складно и слеано „како во бронза“! (Тоа се парадоксите на современата македонска уметност: картоните на Јовановиќ се бескрајно поскапоцени од бронзите на некадарните режимски уметници!) Гравитациската моќ е интересна карактеристика на некои важни уметнички дела: човек добива впечаток дека што и да се додаде кон постојната композиција - тоа ќе се вклопи. Ми се чини дека Јовановиќ успеал да ја постигне таа висока интегративност во своето дело бидејќи го направил веродостоен основниот контекст, подлогота на делото (идејата, концептот) која во голема мера е самото дело. За разлика од некои претходни „подни инсталации“ на Јовановиќ во „Тивка ноќ“ хуморот овојпат не е толку истакнат, но затоа снажно е присутно некое тегобно, просто метафизичко зрачење (кое можеби асоцира на логори, на смрт) што избива од замолчаниот град... (Џорџ Стајнер еднаш рече, зборувајќи за Витгенштајн: „Молчењето, кое насекаде го опкружува простиот дискурс, изгледа помалку како ѕид а повеќе како прозорец. Од јазикот ние не гледаме во темница, туку во светло. Секој кој го прочитал Трактатус ќе го осети неговото чудно, придушено зрачење.“ Такво едно чудно зрачење, ми се чини, избива и од „Тивката ноќ“.) Клучна димензија на делото на Јовановиќ е неговата комбинаторна, игрива природа, како да е детски сет, или оние провокативни лего коцки на тема „Аушвиц“ на Збигњев Либера, на пример (и британските уметници, славните браќа Чепмен, на сличен начин се занимавале со деконструирање на историјата и на уметничките канони). Таквата уметничка, историска и социјална комплексност прикажана на еден непретенциозен, морничаво ироничен и поп начин го прави делото на Јовановиќ исклучително важно и совршено сместено во времето и просторот.

Ѓорѓе Јовановиќ, Тивка ноќ

Христина Ивановска на изложбата го прикажува делото „Мајчице мила! Колку чудно е денеска сè!“ Одново станува збор за инсталација, овојпат составена од пет садови изработени во earthenware керамика, рачно обликувани и сликани со декоративни керамички бои. Додека Јовановиќ се повикува на Бројгел, Велимир Жерновски на Рембрант и Френсис Бејкон (браќата Чепмен на Гоја), Христина Ивановска во своето дело реферира, од една страна, на македонските фрески и икони, а од друга страна на „тривијалната“, „керамичка“, „женска“ уметност... Ивановска вели: „Токму во изразувањето на интимата изборот на керамиката како медиум не е случаен. Од една страна таа е метафора за природата која ги содржи во себе трите основни елементи: земја, вода и оган, и која најчесто се врзува со домот – со чување, подготвување и служење на храната, но и со декорирање и украсување на домот. Од друга страна, иако керамиката е непретенциозна заради нејзините ограничувања во изборот на големината и формата, и традиционална во својата суштина поради строгите правила на изработка, во современата керамика се појавуваат геј и cross-dressing автори кои ја анулираат тезата дека керамиката е предодредена за жената. Тие со својот сензибилитет својата естетика совршено ја инкорпорирале во керамиката со сите нејзини карактеристики и квалитети. Таа станува медиум преку кој се изразува став, определба, позиција; медиум во кој може да се биде ’безобразно’ експлицитен во изразувањето на својата интима, и на граница на кич во пренесувањето на мечтите.“

За Христина Ивановска важи истото што важи и за Ѓорѓе Јовановиќ: секое следно дело како да е позрело во однос на претходното! Ми се чини дека она со што Ивановска се занимава во неколку свои проекти изминативе години, односот меѓу теоријата и уметноста, зборовите и сликите, декоративното и апстрактното, женското и машкото, во најновава инсталација како да е најскладно артикулирано и „затворено“ истовремено во форма и концепт. Ивановска е уште поконцептуална во својот ракопис од Јовановиќ, иако таа сеуште не ја напушта формата. Во своето најново дело таа заправо покажува, проникливо и прецизно, како изгледаат најблагородните спојки (шевови) меѓу уметноста, историјата и теоријата (зборот и сликата, декорацијата и уметноста, рамката и сликата, внатре и надвор, формата и нематеријалното итн.).

Интересно е што полето на работа на некои наши современи уметници (меѓу кои можеби предничи токму Ивановска) неспоредливо го надминува полето на работа на „традиционалните уметници“. Ивановска, на пример, суверено се движи низ полето на теоријата и нејзината авторефлексивност е мошне артикулирана токму во дискурзивна (неликовна) смисла (инаку, авторефлексивноста, прикажувањето на творечката постапка како суштински дел од уметничкото создавање, е најважниот аспект на современата уметност - смета историчарот на уметноста Дени Лауре).

Христина Иваноска, Мајчице мила! Колку чудно е денеска сè!

Уметничкиот ракопис на Велимир Жерновски, пак, е повеќе „постмодерен“ отколку „концептуален“ (иако во контекст на „Слободната фигурација“ може да се зборува и за делото на Жерновски; впрочем, кураторот Славчо Димитров добро ги воочил надополнувачките сличности и разлики во поетиките на сите шестмина уметници/чки).

Во центарот на инсталацијата „’Однасловено’ распетие“ е поставен објект (претстава на мртво одрано животно) изработен од памучен материјал / силиконско полнење / полиестер / пластика. Објектот е единствено осветлен од еден извор на светлина која фокусирано паѓа над инсталацијата од височината на галеријата. Жерновски вели за сопственото дело: „...Рембрантовска атмосфера на некоја одамна заборавена подрумска просторија, мрачна и ладна. Но сепак светлината пробива до објектот кој не нè остава да ја заборавиме траумата што нè опседнува. Распарчената детска играчка добива димензија на Бејконово распетие, сликата која се појавува пред гледачот сведочи за масакр, распнато тело во процеси на распаѓање, тело кое никогаш повеќе нема да биде телото кое го препознаваме како уточиште.“

Велам, делото на Жерновски ме асоцира на некои од клучните аспекти на постмодернизмот. Џеф Кунс, на пример, во своите дела од почетокот на осумдесеттите инсистира на „естетиката на излогот“, на редимејд инспириран од кич и од панаѓурски икончиња: животински фигури од гума, железно зајче налик на играчките на надувување, поп фигури од типот на Пинк Пантер или Мајкл Џексон излеани во порцелан... „’Однасловеното’ распетие“ се надоврзува на таа традиција, но во македонскиот контекст, во руинираниот општествен амбиент (чија слика и прилика е и субстандардниот простор на „Мала станица“) делото на Жерновски добива уште покомплексни значења. Впрочем, и Кунс тоа го знаеше: уметничките дела се „пазарни производи“ и огледало на општеството.

„’Однасловеното’ распетие“ ме потсети и на едно друго иконично име на современата уметност, Херман Нич, основачот на театарот на оргиите и мистериите. Нич кон крајот на педесеттите години изведувал „литургиски перформанси“ во кои користел трупови од животни. Во 1963 акцијата „Празник на психофизичкиот натуризам“ му ја прекинала полицијата; било предвидено мртво јагне да виси на плафонот и да послужи за насилни постапки. Овие акции подоцна го отвораат патот и кон боди артот.

Велимир Жерновски, „Однасловено“ Распетие

На прв поглед најпровокативното и најзаводливото дело на изложбата „Уметноста на неуспехот: афективни странци“ е серијата фотографии на Нада Прља „Слика - совршенa суровост“. На своите фотографии Прља се обидела да го подели својот живот со животот на најсиромашните скопски Роми кои живеат од питачење, собирање отпад и претурање по контејнери. Прља вели, објаснувајќи го своето дело: „Моето враќање во Скопје по 17 години живот во Лондон беше обележано со бројни нови забелешки во врска со градот. Фактот што ме разгневи по неодамнешното пристигнување е односот меѓу присуството на моќ и дивјаштво, од една страна, и како последица на ова, општото чувство на покорност и капитулација, од друга страна. Затворениот круг на одобрена и прифатена суровост/измачување меѓу „повисоката“ и „пониската“ класа на граѓани е присутен во секој домен на социјалниот живот овде. Подробно опишана слика – фотографија која ја отсликува директната омраза кон ромските улични продавачи на булеварот Климент Охридски (или која било друга улица) посочува на односот на моќ – потчинетост поврзан со ромската популација во Скопје. Оваа етничка малцинска група е подложена на бруталност, дивјаштво, суровост, дури и садизам – на далеку посериозен начин од неправедните односи што постојат во другите локални меѓучовечки и социо-политички односи.“

Иако мошне професионално и одговорно (на моменти и духовито) направените фотографии на Прља веднаш допираат до емоциите на гледачот и дури постигнуваат висок степен на идентификација, ми се чини дека Прља сепак не успеала докрај да ја совлада мошне деликатната тема во која упаднала. Ми се чини дека социјалниот ангажман на делото „Слика - совршенa суровост“ повремено делува премногу „журналистички“ или дневнополитички (а на моменти богами и лажно). Се чини дека Прља не успеала да излезе од стапицата на сопствената досетка, обременувајќи ја и со дидактика и морализирање. А токму морално е спорен е основниот мотив на делото: Прља „се претвора во Циганка“ на пар часови, за потребите на една фото сесија, како селебрити манекенка на фото сесија во фавела.

Но, и покрај аурата на лажност и дискутабилните аспекти на делото на Прља (а тие се добредојдени по себе, зашто уметноста, меѓу другото, мора да поттикнува расправи), тоа успева да се вклопи во целата групна изложба бидејќи ни претставува еден сосема поинаков тип на другоста, на отпадништвото и отфрленоста.

Нада Прља, Слика - совршенa суровост

Јане Чаловски се претставува со делото „Ана.Норд.“, повеќекратни видео проекции. Во каталогот Чаловски вели:

„Ова дело е за Ана, моја пријателка. Се сретнавме во 2009 година во Амстердам Норд кога бев поканет на резиденциски престој од страна на неколку организации, а таа живееше во станот до мојот. Нејзиниот профил (позајмен од нејзината веб-страница) гласи:

Транирокс, трансексуален рокенрол и блуз музичар. Со перкусија/тапани започнува на 9 годишна возраст, за подоцна да продолжи со гитара, на која се навлекува!!! Студира музикологија, и има широк опсег на музички влијанија. Настапувала во групи, но исто така и како соло изведувач, гитара и вокали. На крај, сепак: Хардкор рокенрол и блуз музичар со панкерски став.

Бевме соседи со идентични станови, со тоа што мојот беше празен бел простор. Во 2010 година направивме неколку снимки на кои таа ја изведува нејзината музика и зборува за импровизација, верба, нејзиното искуство со хормонска терапија и сеќавања за себеси во минатото. Снимањето траеше два дена, се одвиваше без сценарио, беше спонтано и напати претставуваше неудобна хроника на нашиот соживот.“

За жал, видеата на Чаловски не ги разгледав во потполност. Но, самата поставка зборува за промислен и искусен уметник кој владее со медиумот. На пример, Чаловски веќе во поставката ги избегнува опасностите во кои заглавила Прља: умножувајќи ги екраните, парчосувајќи го сопствениот видео материјал (на некој начин деконструирајќи го на еден можеби одново авторефлексивен начин) тој ја избегнал опасноста од журнализам или од обичен документарен филм.

Јане Чаловски, Ана.Норд.

Изложбата на некој начин ја затвора делото на Неда Фирфова, „Зборник, Каталог“. Велам, изложбата ја затвора делото на Фирфова бидејќи промоција на зборникот/каталог ќе се случи токму на затворањето на изложбата, на 20 декември 2014. „Делото ’Зборник, Каталог’ ќе биде изложено во форма на печатени дела - сателити на другите дела на изложбата. Делото ќе произлезе од печатениот каталог за изложбата, и од процесот на неговата продукција. Делото предвидува употреба на цели табаци од печатениот материјал; финалниот производ е – каталогот. Од една страна, делото сака да изгради визуелна врска со другите дела на изложбата, а од друга да создаде наративна интерпретација на истите во просторот. Дизајнерското решение на каталогот/зборникот се обидува да ги дофати, барем делумно, атмосферата и афективниот тон на целокупната поставка и на кураторската идеја зад изложбата.“

Неда Фирфова, Зборник, каталог

На крај уште неколку збора за кураторскиот концепт на Славчо Димитров. Една од ретките слабости на изложбата е претенциозниот (можеби и конфузен) наслов: „Уметноста на неуспехот: афективни странци“ кој е придружен со исто толку претенциозен (ми се чини и редунтантен) придружен текст. Од тој текст издвојувам едно троа поартикулирано парче, ем да се види намерата на кураторот, ем да се согледа неговиот претенциозен стил:
„Тргнувајќи од претпоставката дека уметноста претставува праксис преку кој се генерираат алтернативни, ненормативни, очудени и иновативни модели на дистрибуција на сензибилното (Жак Рансиер), односно интервенција и трансформација на доминантните културни модели преку кои се санкционира и регулира перцепцијата, чувствувањето, мислењето и делувањето на/во заедничкиот свет, изложбата стреми кон ангажирање на ваквиот потенцијал на уметноста, а со цел да се понудат трансформирачки и субверзивни организации на заедничкиот, споделен свет.“
Димитров нагласува и дека изложбата ќе биде проследена со публикација во која ќе бидат застапени делата на уметниците, како и критичко-есеистички текстови на современи автори од областа на квир теориите. Преводите на некои од најзначајните текстови во областа на родовите и квир теориите уредени во рамки на публикацијата се истовремено и клучни референци за теориската позадина врз која се потпира основниот концепт на изложбата. Таа позадина всушност е афективната квир теорија, квир теориите на срамот, меланхолијата, негативните емоции, како и нивните политички и културни извори и импликации (Даглас Кримп, Дејвид Халперин, Хедер Лав, Џудит Халберстам, Ен Цветковиќ, Сара Ахмед, Ли Еделман, Марина Гржиниќ, Мајкл Ворнер).

Најнакрај, да разоткријам: насловот на текстов е заправо стих од Јарослав Сајферт: „Под тоа изрешетано знаме убавина има мошне“. За крај исто така избрав стихови од Сајферт, од друга песна, кои, ми се чини, убаво ја доловуваат темата на изложбата за која пишував: „Зошто за себе да зборува една тревка кога постои тревата? Се извинувам, молам, само неколку збора“.