Оваа амнестија е сосема погрешна

Дваесеттиот век ќе биде запаметен како посебен по масовните ужаси. Но, и по создавањето меѓународно-правни одговори на тие ужаси. Луѓето, народите, државите учат од нетрпеливоста, ирационалноста, војните... И силни се ако се издигаат од јамите и создаваат цивилизациски норми - со цел да не се повторат ужасите.

Ние правниците тоа го викаме „универзална надлежност на државите”. Во нејзината основа лежи ставот дека некои кривични дела (воени злосторства, злосторства против човештвото, геноцид) се толку тешки и страшни што секоја држава, како и меѓународната заедница во целина, имаат суштински интерес да ги сузбијат и казнат сторителите (колку и правдата да е бавна, таа мора да се изврши).

Постојат два пристапи за реализација на универзалната надлежност на државата: примена на домашните кривични процедури (преку овластување домашни јавни обвинители да ги спроведат сторителите на злостор) и надлежност на меѓународен трибунал (што е почесто, поради немањето капацитет на засегнатите и често постконфликтно раскарани држави да ја остварат оваа функција и компликациите тоа да се прави пред националните судови на трети земји).

Точно е дека логиката на правото не може да ѝ даде смисла на апсурдноста на злосторствата против човештвото. Но нивното (домашно и меѓународно) правно процесуирање објавува дека е разбрано значењето на лошото, дека злото се разликува од доброто и дека е разбрано страдањето на жртвата.

Непроцесуирањето на злосторствата не е проста несреќа, туку неправда! А опстојувањето на таа неправда го разорува темелот на секое општество. Во таа смисла, меѓународните трибунали и нивната работа нудат значајни постапки на одговорност и јавно признавање на делата и на нивната погрешност, спротиставувајќи им се на неказнивоста и на принудното заборавање.

Со враќањето на четирите хашки случаи на Македонија ѝ беше вратена можноста самата да се носи со искуството на „лошото”, на злото, неправдата, страдањето на жртвите. Државата беше видена како способна да го продолжи правниот процес започнат од Трибуналот и самата да ја потврди апсолутната погрешност на злосторствата против човештвото. Преземајќи надлежност над четирите случаи (обвинетите за злосторства во конфликтот во 2001 година), Македонија ја презема и одговорноста за сите патеки (и правни, не само политички) кои постконфликтното општество треба да ги изоди за да се рехабилитира во здраво општество.

Неспособна да ја води компликуваната интеракција помеѓу меморијата, правото и репарацијата, власта скршна и загази во морална деструкција на општеството. Создаде основа за паметење на неправдата и симболички реваншизми, наместо помирување и нов почеток.

Необременети од минатото (конфликтот во 2001) македонските граѓани требаше да се свртат кон заедничката иднината. Да го заборават злото и да простат (ако сакаат)! Но, со грубиот потез на власта наместо основа за простување, ревандикациите од неправдите ги потиснаа кон колективната потсвест (пред сè на Македонците). Власта со политичкиот, партиски гест на амнестија на сите четири хашки случаи бара и претпочита да го тргнеме погледот од жртвите кои нè потсетуваат на злото кое го претпрпеле (со монструозната теза дека... „таквите луѓе го нарушуваат мирот... треба да си ги однесат своите спомени во црква, на гробишта, на психијатар/лекар и да ни дозволат да се вратиме на нашиот соживот“). Додека власта промовира моралност (сеќавање на заедничките победи), грубо одбива истата да ја заштити со лекување на заедничките морални кошмари.

Што сега, по големото македонско морално свртување? Со принудното заборавање (амнестирање) на злосторствата против човештвото (барем два од четирите хашки случаи) жртвите немаат основно признание за тоа што се случило, што е суштинско за нивното ментално здравје и интегритет. Оставени се со она што некои го нарекуваат: или премногу меморија или премногу заборав. Општеството, пак, се држи отворено и способно за идни злосторства/ѕверства, бидејки дехуманизацијата која лежи во нивната основа е оставена неосудена и некорегирана. Дополнително се повредуваат граѓаните бидејќи се потиснува нивното морално знаење; со други зборови, нивниот капацитет да ја разберат и почувствуваат неправдата. Со амнестијата од Македонецот, од нас, не се бара толеранција, туку рамнодушно гледање на злото. Повикувајќи на толеранција во случајов власта повикува на рамнодушност кон злото.

Спротивно на ваквиот насилен заборав, сеќавањето не дозволува злосторството да стане дел од вообичаениот пресметлив тек на работите, да се интегрира во конзистентна и смислена животна приказна. После сите можни објаснувања сеќавањето се враќа со прашањето: како можеше тоа да се направи и да помине неказнето? Во одбивањето злосторството да се нормализира всушност е обезбедена моралноста на општеството. А во нашиот случај тоа не е сторено.

Па така, прашањето кое стои пред секое постконфликтно општество не е дали да се сеќава, туку како се сеќава. Одмаздата и простувањето се одговори несоодветни да ја водат општествената акција. Додека одмаздата ризикува постојан гнев кој треба да се скроти (ризикува одговор вон разумот и правдата), простувањето бара некој вид себенадминување (трансцендирање) кое не може да се случи на команда, по наредба.

Одлуката за амнестирање на четирите хашки случаи е таква наредба до македонскиот народ. Наместо простувањето да биде процес и постигнување (крајна цел), власта го изобличува во наредба за јавно заборавање. Одлуката е донесена - простувањето е направено - за власта прашањето е затворено и нема потреба никогаш веќе да се зборува за него.

Со официјалното простување или амнестијата државата се откажа не само од казнувањето, туку и од комуналното признавање на штетите и неправдите. Исто така го узурпира ексклузивното право на жртвите да простат, со што им нанесе нова повреда. Простувањето не може да биде одземено од жртвите без да им се нанесе нова виктимизација. Нивниот одговор на ужасот кој го претпреле е меѓу последните сили на себството, сили коишто тие сеуште ги задржале. Да им се каже како треба да реагираат е само уште една форма на деградација и негирање на самото нивно битие.

Овие повреди кои ги носи амнестијата се зајакнаа и со отуството на други одговори. Државата се покажува како крајно нечувствителна и во однос на репарациите или обештетувањата на жртвите (како, на пример, паричен надомест, враќање на украдените домови, враќање на коските на блиските, експлицитно извинување за злосторствата или други гестови на ресторативна правда). Таа ги прави овие гестови (почесто воопшто не ги прави) зад затворени врати, со што им ја поништува силата на симболичкото признавање на повредите. Репарациите не само што ја губат моќта на жртвите да им го вратат достоинството и нивната историја, туку спротивно, ги обележуваат како луѓе согласни тајно да примат мито/надомест (вработување, пари) за нешто што не може да се надомести. Тука тие по трет пат се виктимизираат.

За разлика од македонската „брза и едноставна” амнестија која во теоријата ќе остане означена како „договорена неправда”, современите одговори на ваквите злосторства се јасни, иако комплексни. Тие се движат низ правото (казнување, компензација, заплашување), историјата, теологијата (простување), терапијата (лекување/закрепнување), уметноста (комеморација и артикулација) и едукацијата. Ниеден од овие одговори не е доволен за себе, а сепак со активирање на сите нив властите преземаат одговорност да се изменат емоционалните искуства на луѓето и општествата кои продолжуваат да живеат после насилните конфликти.

Македонската власт нема време и потреба од ваква „компликуваност”. Таа сега ГРАДИ , а другото го пушта низ вода, низ канали со смет. Неколку жртви и неколку злосторници нема да ја извадат од колосек. Таа не ги менува емоционалните искуства на Македонецот, туку ги злоупотребува. А сите ние скапо ја плаќаме етичката визија на оваа власт.

Не се работи за тоа дека е мал бројот на жртвите исклучени од заедницата на луѓе (прво со злосторствата, потоа со односот на државата кон нив). Поважно е што се дехуманизира целото општество. Политичките одлуки освен што ги изразуваат гледиштата за тоа што е праведно и правилно за идндивидуите, исто така соопштуваат и пренесуваат нарации и вредности низ општеството. Тие играат клучна улога во конституирањето на тоа на што ќе се сеќаваме и како, дефинирајќи што се смета за повреда и неправда.

Политичката одлука за амнестија не ја пренесува вредноста на простувањето, туку на насилното заборавање и занемарувањето на суровоста, што е голем етички прекршок. Исто така не подразбира никаква обврска да се спречи нехуманост во иднина. Додека ние ги креираме мемориите на големи освојувачи од минатото (главно качени на коњи), не даваме доказ за злосторствата. Додека ја креираме меморијата на Александар, не даваме доказ за ова што ни се случи, злосторствата од 2001.

Не се работи ни за тоа дека незначителен број луѓе избегале пред правдата. Со амнестијата сите етнички Албанци се осудени како злосторници. Како што коментираше еден Босанец: важно е да се знае кој е воен злосторник, а кој не е, инаку светот ќе мисли дека сите сме. Власта одби да ги стави Албанците во ситуација да направат дистанца од злосторствата направени од неколку нивни сограѓани. Нивното инсистирање на амнестија без каква било аргументација ги вкотви во еден злокобен стереотип на луѓе неспособни да чувствуваат каење и кои не ја разбираат погрешноста на ѕверствата. А тоа треба да бидат луѓето со кои етничките Македонци треба да градат соживот?! Дали албанските партнери во власта се свесни за стереотипот кој го „избоксуваа за своите”?

Меѓу принудата да заборави (етички прекршок) и со тоа да излезе од кругот на хуманоста или да се сеќава и да живее во гнев, на Македонецот не му се дава можност да прости и да има здрав поглед на себе и светот кој го опкружува. Неговите трауми оставени се да лутаат наоколу без адреса, заклучени во бескрајната сегашност и злоупотребени. Емоцијата која требаше да ја има за амнестијата, власта ја вгнезди во Рамковниот договор. Со тоа меморијата на емоцијата за злосторствата таа ја пренесе кон креаторите на Рамковниот договор: домашните „предавници“, Американците, а од скоро и Грците. Власта не учествуваше во договорот, туку „другите”. Таа само влезе во мултикултурното општество кое тие го направија, обидувајќи се сега „да ги заштити“ националните интереси со скулптури, прослави и кич.

Затоа во прв ред е потребна „етика на меморијата” (А. Маргалит). Обврската да се памети доаѓа од спречувањето и оневозможувањето на радикалните зли сили да ја потценат самата моралност преку, меѓу останатото, одново пишување на минатото и контролирање на колективната меморија. Достоинството кое ни се ништи со амнестијата не може да се надокнади со славното освојувачко минато. Рамнодушноста кон жртвите и отсуството на сочувство ја прави нашата јавна култура опасно бездомна, без корен, празна. Таа потоа не може да се наполни со морал како плоштад со скулптури.

Секој од нас можеби нема контрола над тоа што го памети, но ние можеме да имаме улога во обликувањето на тоа на што се обидуваме да се сетиме. Ако она што ја држи етичката заедница е меморијата на големата солидарност во искушувачки времиња и можеби непријателството кон заеднички непријател, нашиот заеднички непријател требаше да бидат злосторствата против човештвото. Нашето обединување требаше да биде постигнато преку, ништо повеќе, осуда на злосторствата. Наместо тоа ќе се обединиме како луѓе без меморија кои постојано ја бараат. А на Осми септември ќе присуствуваме на прослава на желбата на власта на заден влез да се впика во историјата.

август 2011

Слики: Domnas Bad Art