На почетокот имавме сон

24.04.2015 15:00
На почетокот имавме сон

Ноќта помеѓу 23 и 24 јули, Фројд имал сон кој стана можеби најславниот сон воопшто, втемелувајќи го сонот на психоанализата, нејзиниот прв камен на искушението. Фројд тогаш бил на одмор во Белви, во околината на Виена, и некое време морал да ги напушти своите пациенти што биле на терапија – тоа сè уште биле почетните времиња на аналитичката терапија. Меѓу нив била и пациентката на која Фројд ѝ дал измислено име, Ирма. Како што вели самиот, Ирма била во деликатна положба, бидејќи имало лично пријателство. Во секој случај, Фројд настојувал да ги избрише трагите од реалната личност. Терапијата ја прекинал кога симптомите кај пациентката сè уште траеле. Токму ден пред сонот го посетил заедничкиот пријател, во сонот преименуван како Ото, и му рекол дека состојбата на Ирма не е сосема добра. Фројд ги разбрал неговите зборови како префрлување, ја запишал историјата на болеста на Ирма (за како своја одбрана да му ја предложи на заедничкиот пријател М.) и во таква состојба отишол на починка. И сонувал.

Голема сала – многубројни гости кои ги примаме. Меѓу нив Ирма која веднаш ја водам настрана за на некој начин да одговорам на нејзиното писмо, за да ѝ префрлам што сè уште не го прифаќа „решението“. Ѝ велам: Ако сè уште имаш болки, тогаш тоа навистина е само твоја вина. Таа одговара: Кога би знаел какви болки имам сега во вратот, стомакот и во телото, ме гуши. – Јас се плашам и ја погледнувам. Таа изгледа бледо и потечено; помислив дека најпосле овде сепак сум превидел нешто сосема органско. Ја носам кон прозорецот и ѝ го погледнувам грлото. Притоа таа покажува малку отпор, како што тоа го прават жените со вештачки заби. Помислив дека тоа сепак не ѝ треба. – Потоа устата широко се отвора и од десната страна наоѓам голема дамка, и на друго место необично набрани творби, очигледно направени според носните школки, и забележувам бело-сиви красти на поголема површина. – Брзо го повикувам доктор М. кој изврши повторен преглед и потврди... Др. М. изгледа сосема поинаку од обично; многу е блед, куц, нема влакна на брадата... Мојот пријател Ото сега исто така стои покрај неа, а пријателот Леополд ја перкутира преку корсетот и вели: Од долната лева страна таа има некаков темен тон и покажува кон еден инфилтриран дел од кожата на левото рамо (тоа и јас, како и тој, го чувствувам, и покрај фустанот)... М. вели: нема сомнеж, тоа е инфекција и ќе се излачи отров... Исто така, ние непосредно знаеме од каде доаѓа инфекцијава. Неодамна, кога се чувствувала лошо, пријателот Ото ѝ дал инјекција со еден пропил-препарат. Пропилен... Пропионска киселина... Триметиламин (чија формула ја гледам пред себе втисната со масни букви)... Такви инјекции не се даваат толку лекомислено... Веројатно ни иглата не била чиста.

Очигледно е дека Фројд го окупирале мислите од претходниот ден, остатоци од денот, со кои инаку многу често се занимаваат сништата, но очигледно е и дека остатоците се преработени и преместени, бидејќи доколку симптомите на Ирма биле сосема поинакви отколку во сонот, медицинскиот дел во сонот за предложените терапии е бесмислен и во најдобар случај може да предизвика потсмев. Но, Фројд веднаш го освестило далекусежното значење на тој сон и утредента веднаш го запишал, се обидел да го анализира – и кога неколку години подоцна, во 1900 година, ја објавил книгата „Толкување на сништа“, истиот сон го поставил на почетокот, како огледен пример за анализа на сништа. Фројд веројатно никогаш во животот не направил толку емфатичен гест како тој, на почетокот од својата прва голема книга, кога по неколку воведни маневри – откако покажал дека ја објавил домашната задача и на стотина страници изнел краток преглед на дотогашните теории за сништа – поставил на увид парадигматски случај: еден сон кој треба да служи како модел, како дидактичко средство, како демонстрација и огледен камен на неговата теорија – односно првата теорија која има амбиција да го изнесе првото научно толкување на сништата. Оправдано е очекувањето дека тој пример бил сосема грижливо избран и одмерен. Значи, ако е можно каде било, токму тука можеме да го фатиме Фројд за збор, за секој збор, згора на тоа, и за секој неискажан збор. Самиот вели дека во тој сон му се разоткрила тајната на сништата, значи дека токму тука го преминал епистемолошкиот праг на новата наука, и таму каде таа му се открила, на тоа исто привилегирано место сака и другите луѓе да ги доведе до откритието. Така со еден чекор се наоѓаме пред влезната врата на новата наука – значи, пред дискурс кој би требало да биде а-субјектен и универзален, независен од неговиот творец – и дури најблизок до личноста на нејзиниот изумител, кој како универзален влез ни го нуди сопствениот влез: ни повеќе ни помалку туку неговиот сопствен сон, кој за материја на новата наука пред нас ја поставува неговата сопствена биографија, неговото сопствено несвесно, неговата посебна положба оној јулски ден 1895 година, положба на лекар, маж, татко, пријател... Ни ја нуди најличната приказна која досегнува сè до мачните интимности на неговиот живот, неговите сингуларни патишта на уживањето, и воедно на истото место и со ист замав нуди една универзална структура, интерпретативен модел, или можеби дури нешто што би можеле да го наречеме матем на сништа.

Навистина не е можно Фројд да не знае што тука да прави: за емфатичната свест во однос на важноста на тој момент зборува заклучната напомена, која додуша подоцна ја додале издавачите и која извира од неговата кореспонденција со Флис: „Мислиш ли дека на оваа куќа ќе постават мраморна плоча со натпис: Во оваа куќа на 24 јули 1895 на Др. Сигмунд Фројд му се откри тајната на сништата? Засега, можностите за тоа се мошне мали“. Барем тој сон се остварил – денес плочата навистина е таму. Значи, тој сон Фројд го вредил во галеријата големи научни пионери и изумители, со него би можел да ја оправда својата егзистенција пред големиот Друг; и да не направел ништо друго во животот, тоа би било доволно за историјата. Неговиот живот веќе со тоа добил доволна причина, иако само сенишна, сонувана. Тоа би можел да му го каже на Свети Петар ако пред небесната врата го праша што направил во животот: ако ништо друго, го сонував сонот за инјекцијата на Ирма.

Ако тој сон е веќе однапред поставен како родно место на психоанализата, место на нејзиното откритие, тогаш воедно му припаѓа и моментот на автореференцијалноста: сонот за одбивањето воедно е сон за откритието, за самите услови за откривање на психоанализата, предусловите за нејзините можности. На прв поглед тоа е очигледно: Ирма е пациентка на Фројд, Ирма е хистеричарка, која во сонот на Фројд му се обраќа со свое барање. Хистеријата не е болест како останатите и претставува своевиден епистемолошки проблем, кој не е само во тоа како да се разбере и каков вид е таа болест, како да се лекува, туку уште подраматично, дали постои воопшто. Самото нејзино постоење е постојан епистемолошки парадокс, ја претставува нејзината изместена каузалност, така да се каже грешката во каузалноста. Едноставно кажано: се покажува како низа често драматични и спектакуларни телесни симптоми – болки, грчеви, гушења, осакатен дел од телото, губење глас, анорексија, напади, врева. Сето тоа често добива многу драстични и театрални облици, упатувајќи на сомнежот дека сè заедно може да биде симулирано, прикажано така што на тие пациенти што страдаат страшно, всушност ништо не им недостасува и дека најпосле само се преправаат. Дотолку повеќе, затоа што изгледа дека соматски сè е во ред. Оттаму постојаното, дури анксиозно прашување на Фројд: дали не превидов нешто соматско? Дали не пропуштив некаква вистинска, опиплива, реална болест, со соодветна анамнеза, дијагноза и терапија, како што ѝ прилега на вистинската медицина? Дали е само психички? All in the mind? Накратко, хистеријата се покажува како спектакуларен учинок кому како да недостасува вистинската причина, како некаков телесен симптом, мошне впечатлив и гласен, кој нема телесна причина. Упатува на недостиг од причина, the missing link. Тој замав е од структурална природа, постојано изгледа како да сме вклештени во дилемата: реална, телесна болест – во тој случај се работи за физиолошка, природна каузалност и така на располагање ги имаме средствата и инструментите од медицинскиот поредок; без разлика дали имаме работа со театар, привид, симулација, симулакрум на болеста, на која ѝ недостасува вистинска причина и според тоа причината треба да се бара во психичкото. А каде почнува психичкото? Каде завршува телото? Што е телото, од што е телото? Дали постои психичка каузалност, фокусирана токму околу отсутната, климава причина, поинаква од природната каузалност? Психоанализата почнала така што не дозволила да се улови во таа дилема: каде што фали реалната причина таму не настапува просто привидот; или, подобро, во самиот привид, во простиот привид, во симулакрумот кој тука настапува на дело е моментот на вистина, т.е. привидот кој треба да се земе сериозно. Што - ако воопшто нешто - го прикрива тој привид? Што би била психичката каузалност која лежи зад него?

Можноста за третирање и лекување на хистеријата е можност на психоанализата воопшто. Таа можност се покажува како the talking cure, како што ја именуваше првата психоаналитичка пациентка, Ана О., значи како лекување со зборови кои го погодуваат токму местото на таа отсутна, недостасувачка причина – не за успешно да го исполнат, повеќе да овозможат да се види неговата празнина. Ако психоаналитичкото лекување на хистеријата е можно, тогаш мораме да мислиме на некоја друга каузалност, каде зборот го погодува телото. Хистеричното тело е тело кое е можно да се погоди со зборови, да се лекува со зборови, и кое пред нас го поставува тој невообичаен објект: сплет, јазол меѓу означителот и телото. Или лентата на Мебиус, каде телото и зборот, телото и означителот, се наоѓаат на иста површина. Телесниот симптом настапува како означувачки јазол, како загатка, или ако зборот ја разреши загатката, телесниот јазол може да се одврзе. Фројд зборува за конверзиска хистерија – означувачкиот процеп го конвертира во телото, говорот на зборовите се преведува во говор на телото, вербалниот процеп се покажува како телесен, а јажето, кое треба да се повлече за да се разреши тој јазол, е на страната на зборот, а не на страната на телесната, соматска каузалност. Тоа е почетниот влог на психоанализата.

И тука настапува проблемот. Колку и да се мачи аналитичарот за да ја најде вистинската интерпретација, вистинскиот збор како решение на таа загатка, изгледа дека сè е залудно, бидејќи пациентките неразумно се противат, не сакаат да ги прифатат интерпретациите на Фројд, неговите решенија, нивното тело не е волев медиум на зборовите, симптомите се повторуваат и траат, а жените и понатаму се измачувани од болки. Токму тука е потеклото на тие сништа: што значи терапијата – дејствување со зборови врз телото? Под какви услови е воопшто позната? Што значи да се биде пациентка, што значи да се биде лекар аналитичар? По што го препознаваш добриот пациент, по што добриот лекар? Дали Фројд е добар аналитичар, а Ирма лоша, тврдоглава пациентка? Или можеби е обратно, Фројд лошо ја извршил својата работа и Ирма е жртва која ја трпи неговата неспособност. Што е критериум за успешна терапија?

Ирма се противи, не ги прифаќа толкувањата на Фројд, му се спротивставува, нејзините болки изгледа не се елиминирани со методите на Фројд. Ирма е загатка, не е јасно што сака, што би можело да ја излекува, се извлекува. Колку би било убаво кога би се покажало дека нејзините тегоби се од соматска природа, тогаш би можеле да ја упатиме на вообичаените средства, на таблети и нож. Но, ако тоа не е можно толку едноставно, тогаш можеби барем би помогнало она вообичаеното средство против хистерија што тивко или гласно се советува во популарната фолклорна мудрост – повеќе секс, па ќе се разреши проблемот. На почетокот од таа фолклорна мудрост стои, ни помалку ни повеќе, туку самиот Платон, кој прв го поставил проблемот на хистеријата и го согледал како проблем на женската сексуалност и нејзините задоволства. Сексот, чудесен лек за сите женски болести. Ирма е вдовица, според таа мудрост, венчавањето ќе ja опамети и излекува. Најпосле, нели токму тоа е она што го сака жената? Дали тогаш наместо психоаналитичка ординација требало да се отвори агенција за брачно посредување и да се напише некаков прирачник за здрав сексуален живот? Така сексуалноста би можела едноставно да стапи на местото на недостасувачката природна причина, би ја исполнила празнината во природната каузалност и сликата повторно би била смирувачка: отсутноста на сексот го предизвикува целиот хистеричен циркус, а неговата присутност ги поставува нештата на вистинското место. Ако тоа би било сè, тогаш психоанализата би го поткрепила само она што секогаш го знаела фолклорната мудрост, а психоанализата би станала теорија за сеприсутната сексуалност како скриена причина за сите проблеми, односно мудрост по мерка на фолклорниот ум. Сите погледи кои на психоанализата ѝ го префрлувале пансексуализмот, пред сè во неа го гледале рефлексот на својата сопствена фолклорна мудрост.

А за Фројд тоа никако не е доволно, и сексуалноста, која се меша во толкувањето на недостасувачката причина има таква природа што го прави проблемот уште поголем. Не е лек за изместената каузалност, нешто што успешно би ја исполнило нејзината празнина, токму спротивното, самата сексуалност е манифестација на таа изместена каузалност, нејзин парадигматски пример. Целиот проблем е токму во тоа дека таа не може да се потисне во моделот на природната каузалност, дека не е нешто што повторно би го заклучило каузалниот ланец како недостасувачки член, туку таа е вистинското име за тој рез, за прекин на ланецот, и во целина се врти околу некој не-однос, излизгување кое воопшто ја поставува.

Фројд се сили да ја лекува хистеријата со својoт нов метод, но постојано запаѓа во проблеми. Пациентките се тврдоглави и нивните симптоми не сакаат да исчезнат. Фројд се чувствува немоќен и сонот за Ирма и инјекцијата е сон за неговиот неуспех, за неговата немоќ, сон во кој сака да ја одбрани својата лекарска компетенција, да се оправда и да се извини. Барем во првото читање сонот се покажува како сон за негово самооправдување, и тоа е поентата што самиот непосредно ја извлекува од толкувањето на тој сон. Сонот настојува да ја измие неговата лекарска гордост ставена во искушение. На секој прекор што би можел да се упати кон неговата постапка, сонот спротивставува оправдување, противаргумент кој би требало да го победи претпоставениот критичар. На секој сомнеж во несоодветна постапка можно е да му се спротивстави примерот на неговата совесност. Но, проблемот е во тоа што аргументите, земени заедно, го докажуваат токму спротивното и се заплеткуваат во пословична одбрана на дупнатиот котел.

Целата одбрана – овој сон и не е ништо друго – живо потсетува на одбраната на човек кого соседот го обвинил дека му го вратил котелот во оштетена состојба: прво, тој го вратил неоштетен; второ, котелот веќе бил дупнат кога го позајмил; трето, тој воопшто никогаш не го ни позајмувал котелот од соседот. Но, дотолку подобро: ако како веродостоен се прифати само еден од овие три начини на одбрана, човекот мора да го ослободат.

Сите заедно, пак, само ја докажуваат неговата вина. Аналогно, ако го следиме луцидното расплеткување на клопчето на сите асоцијации на Фројд, пораката од тој сон би можела да се прочита како низа фројдовски одбрани на неговиот терапевтски неуспех:

Болките на Ирма не се мој товар, зашто таа самата е виновна за нив, со тоа што одбива да го прифати моето решение. Болките на Ирма не ме интересираат, зашто тие се од органска природа, и воопшто не можат да се излечат со психичко лекување. Страдањата на Ирма на задоволувачки начин се објаснуваат со нејзиното вдовство кое јас никако не можам да го променам. Страдањата на Ирма биле предизвикани од непромислената инјекција од една, за таа цел, несоодветна материја, која ѝ ја дал Ото, а каква јас никогаш не би дал. Болките на Ирма потекнуваат од нечистата игла... додека јас при давањето инјекции никогаш не предизвикувам незгода.

Накратко, преголемата ревност на Фројд во сонот за да се измие од вината, одела толку далеку што неговата одбрана била сосема дупната, токму како пословничниот котел. Секој аргумент, земен сам за себе, можеби би можел да дејствува, но ако ги земеме заедно во нивната неспоивост, тогаш не значат друго туку признавање на вината. Сонот ја исполнил неговата желба за самооправдување, а ја исполнил така што во жарта отишол далеку, западнал во противречност и неконзистентност – и токму тука се обелоденува една од основните особини на несвесното мислење, имено, дека не се осврнува на противречноста и неконзистентноста (згора на тоа, воопшто не се осврнува на негацијата која постои во несвесното). Наместо или-или дисјунктивните алтернативи, сите можности се поврзани во и-и; во логиката на сништата секоја дисјункција се преведува во конјукција. Или, со други зборови: во сништата не важи начелото на непротивречност, аристотеловскиот темел на свесното мислење, и токму преку тоа е можно задоволување на желбите. Фројдовиот заклучок на таа анализа, најпосле, е дека сонот, тој сон како и секој сон, е исполнување на желбата, Wunscherfüllung. Quo erat demonstrandum.

Сонот ја прикажува извесната состојба на нештата така како што јас самиот би сакал: значи, неговата содржина е исполнување на желбата, а неговиот мотив е желбата. Тоа го вели и заклучокот од поглавјето:

По завршената работа на толкувањето, сонот може да се препознае како исполнување на желбата. Значи, тоа е формулата, теза која на сите можни патишта ќе ја брани целокупната книга. Со таа теза „Толкувањето на сништа“ стои и паѓа, и токму сонот за инјекцијата на Ирма е нејзино воведување, нејзина прва експозиција, прва демонстрација, клучен експеримент, како што се вели во теоријата на науката.

Ако сништата се исполнување на желбите, тогаш на која желба е исполнување сонот за инјекцијата на Ирма? Изненадувањата веќе на прв поглед се двојни:

Дали желбата е воопшто несвесна? Дали едноставно не станува збор за, да речеме, навредено самољубие, за самооправдување и за освета на критичарите? Имено, доколку во сонот владејат помали бариери од вообичаеното, таа освета тука е покажана без бонтон и финост, без цивилизирани форми на свесниот живот: Им покажав! Сега си го добија своето! Нека се пазат од мене! Ќе ме запаметат тие многу добро! Тука се обелоденува нешто од детската радост, пакосното задоволство и приватната осветољубивост, која во свесниот живот веродостојно добила цивилизиран израз, па сепак: дали во тие латентни мисли, во таа прикриена желба, има нешто изненадувачко? Има ли воопшто нешто латентно и прикриено? Дали, најпосле, не станува збор за очекувана реакција, која во сништата само се потенцирала? Не се ли тие прикриени мисли мошне вообичаена појава, нешто на што налетуваме на секој чекор? Дали тоа е несвесното, тоа наводно големо откритие? What’s the big deal? Дали таа тривијална желба е она откритие кое би требало да ја револуционализира науката за психичкото? Дали тука е тајната на желбата од сонот? Навредениот јас, тоа мошне фамилијарно и секојдневно сениште, треба да биде ништо помалку отколку субјект на несвесната желба? Накратко, латентните мисли не изгледаат нималку латентни, несвесната желба нималку несвесна. Лакан во својот коментар би бил упорен дека таа желба е пред-свесна или дури сосема свесна.

Каде е тука сексуалноста? Дали несвесната желба е воопшто сексуална? Дали тој одговор на критичарите, тој навреден противудар на оштетениот нарцизам е на некој начин воопшто поврзан со сексуалноста? И, најпосле, дали почетната хипотеза на Фројд била не само во издвојувањето на несвесната желба, туку и во тоа дека таа желба секаде е сексуализирана. Ако тој сон е исполнување на таа желба, тогаш таа желба не изгледа ни несвесна ни сексуална. И, не недостасувале критичари на Фројд кои предупредувале на таа тешкотија. Изгледа очигледно дека Фројд не го исполнил она што толку емфатички го ветил.

Сега можеби е време да ги нумерираме интерпретациите, различните интерпретациски модели, и на Фројдовата сопствена интерпретација, онаа која непосредно ја следи текстот на сонот, да ѝ го доделиме чесниот број еден. Под бројот еден ќе се повикаме на таа интерпретација, која како црвена нишка го зема самооправдувањето.

Дека таа интерпретација воопшто не е единствено можна и дека во сонот се кријат и многу други нешта, брзо забележале веќе и некои најблиски ученици на Фројд. Додуша, тоа не било тешко да се забележи, особено некому кој приближно ги познавал околината и околностите на Фројд. Најпосле, сето тоа се случувало во некој мошне тесен круг на еврејската заедница во Виена, во оној нејзин сегмент кој бил преплетен со медицинската професија. За да се дојде до поинаков увид во тој сон пред сè доволно е нешто едноставно: треба само да се утврдат вистинските имиња на главните актери. Тој сон е можно да се чита како роман à clef. Тие имиња не биле никаква тајна за познаниците на Фројд и тие и денес можат веродостојно да се реконструираат. Најпрвин да ги погледнеме главните женски личности. Во улогата на Ирма настапувала Ана Хамершлаг-Лихтхајм; зад нејзината пријателка која се појавува во асоцијациите на Фројд се крие Софија Шваб-Панет; третата женска личност од тие асоцијации била Матилда Бројер (родена Алтман). Со сите нив Фројд бил во многу тесни пријателски односи, долго ги познавал, ги познавал нивните сопрузи (со Јозеф Бројер, мажот на Матилда, заедно ја откриле психоанализата), таткото (таткото на Ирма, Самуел Хамершлаг, бил учител на Фројд по хебрејски, за кој во писмо напишал дека постојано го третирал како свој син) итн. Кога ќе ги поставиме сите три имиња, ќе се изненадиме. Матилда, Софија и Ана – имено, тоа се имињата на ќерките на Фројд. Ако тие имиња се совпаѓаат, тогаш постои многу едноставна причина за тоа: имено, тие три жени од сонот биле кумите кои ги крстиле ќерките на Фројд, имињата ги добиле според нив. И со шокантен додаток: Ана, најмладата ќерка на Фројд, неговата последна заштитничка и негувателка во староста (неговата Антигона, како што самиот ќе ја нарече кога ќе го достигне својот Колон), неговата верна следбеничка, се родила четири и пол месеци по тој сон. Од тоа следи дека Фројд во таа анализа на сопствениот сон ни премолчил важен податок, дека неговата жена тогаш била бремена. Додуша, жената Марта настапува во скриена улога во првата реченица, каде вели „прифаќаме“, но тоа прифаќање е всушност антиципација на прифаќањето што ќе го приреди на роденденот на жена му, неколку дена подоцна. И потоа уште во средиштето на асоцијацијата, каде признава дека во тој сон не ја третирал својата жена цивилизирано. Ирма ја довршила својата улога во сонот така што неколку месеци подоцна станала кума. Ана била детето од сонот, детето од тој сон. Подоцна во „Толкувањето на сништа“ Фројд вели:

Настојував нивните имиња (односно имињата на децата на Фројд) да не се избираат според модата на времето, туку да произлегуваат од сеќавањето на драгите личности. Нивните имиња ги направиле децата ревенанти. И, најпосле, зарем да се имаат деца, за сите нас, не значи единствен пристап до бесмртноста.

Избор и превод: П. В.

Слики: Brian Kershisnik

Извор: Oficirji, služkinje in dimnikarji, Ljubljana: Društvo za teoretsko psihoanalizo, 2010, str. 33-63.  

ОкоБоли главаВицФото