Тричковски - филозоф на периферијата

Сосема се согласувам со следнава согледба на Бранко Тричковски: „Јас мислам дека луѓето што не се во состојба да го мразат режимот и неговите најистакнати поединци, со лидерот Груевски на чело, на еден начин не се нормални.“

Поинако речено: Бранко Тричковски го сметам за еден од ретките современи нормални Македонци. Затоа, во негова чест, во пресрет на вечерашната промоција на неговата книга „Проститутката што го сакаше својот мевосек!“, решив да напишам неколку збора за можеби најнормалниот меѓу нас, за човекот кому здивеаните груевистички банди неретко му се закануваат со смрт, му го палат џипот и го прогласуваат за опасен лудак што треба неказнето да се сотре.

Велат, Тричковски внесува премногу емоции и пристрасност во политичките текстови. Мислам поинаку: емоциите се можеби најважниот дел од политиката. Исто толку се важни и при пишувањето. Башка, малку е чудно во земја во која деструктивните и растрошни лудила на „Големиот идиот“ (во целата нивна палета, од политиката до естетиката!) станаа „стандард за нормалност“, оној што се бори против уништувачкото лудило на деспотот да биде прогласен за лудак?! Чудно е, ама е стандардна процедура во деспотии на кои и Господ им рекол Добра ноќ. Против тоа втемелувачко и епидемиско лудило, кога луѓето пред тиранијата при здрави очи стануваат слепи, Тричковски се бори со блескавиот, незауздан хумор кој создава живописни апсурдни слики и ситуации низ кои авторот ги исмејува главните актери на македонската драма.

Велат, Тричковски премногу пцуе и паѓа на нивото на оние против кои се бори. Тоа просто не е вистина. Неговите пцости најчесто се знак на неговиот промислен и одговорен однос кон јазикот. Со својот подигнат, често екстатичен и карневалски тон, слободен, духовит и имагинативен, Тричковски укажува на она што еднаш го констатира Марко Вешовиќ: „На Балканот зборовите се средство за манипулација, а не инструмент на осознавањето. Моите пцости значеле различни нешта, но најчесто биле сигнал за поразот на јазикот пред чудовишната стварност или потврда на решеноста за баграта да зборувам со јазикот на баграта, според советот на Михник, бидејќи баграта го разбира само тој јазик.“

Всушност, Тричковски го сметам едновремено и како филозоф и како книжевник и како врвен политички аналитичар (со деликатен нос способен да ги насети политичките гнасотилаци уште во нивниот зародиш, налик на куче што претчувствува надоаѓачка луња). Бидејќи третава димензија на неговото пишување е најистакната и најкоментирана, за пригодава решив да пишувам за најмалку видливиот Тричковски како филозоф, и тоа филозоф на трагата на Радомир Константиновиќ и Жил Делез.

Во една своја колумна Тричковски цитира: „Оној што никогаш не го предал својот народ, кој никогаш не се судрил со својот народ, кој секогаш бил со својот народ, кој говорел во името на народот ‒ за него не давам пет пари.“ Оваа реченица како да излегла од „Филозофијата на паланката“ на Константиновиќ.

Според Јован Чекиќ*, создавањето еднообразност е основна функција на паланечката машина за надкодирање. „Еднообразноста е гаранција дека важечките кодови на паланката функционираат како машина за надкодирање покажувајќи дека врховната волја не е ништо друго туку параноидното и деспотско Над-Јас кое себе мора стилски да се воедначи во времето и просторот, во минатото и сегашноста како и во иднината, но исто така и во јазикот, во стратегиите на претставувањето, идеологијата и политиката.“

Македонија, според Тричковски, тоа свое „параноидно Над-Јас“ го пронајде во Никола Груевски, „Големиот Идиот“. Меѓу другото и затоа „пастирот“ беше речиси недопирлив изминативе десетина години: бидејќи она со што духот на паланката најмногу избегнува да се соочи е токму неговото деспотско Над-Јас. Тоа деспотско Над-Јас му дава смисла на целото поле и се јавува како константа, норма, програма, регулатор, коректор, надкодирач кој сите упади на надворешните кодови ги става во еден специфично паланечки хоризонт на смислата. Тој паланечки дух, како дух на Над-Јас, всушност е духот на колективната волја која нè зема под свое, која нè штити од сè, а пред сè од нас самите, од оние предизвици и искушенија кои се викаат Јас, кои се појавуваат како лична одговорност или како лична акција. (Елиас Канети во своето дело „Маса и Моќ“ покажа како параноикот ги организира масите. Тој ги комбинира, спротиставува, маневрира со нив. Параноикот ги машинира масите, тој е уметник на големите групи, статистичките формации, феномените на организирани толпи. Параноикот се бави со макрофизика; оттаму потребата за ред, за јасен увид во нештата, за еднообразност, за делегирање на сопствената субјективност во некој безличен колективитет како сума на заедничкото искуство. Тоа е и потреба за водач, за татко на нацијата, за структурално место, макар и празно, на кое тој секогаш може да се врати.)

Тричковски вели: „Се разочарав зашто видов дека во Македонија може да се смени власта, но не може да се смени Македонија. Видов дека Македонија си ја носи својата смрт со себе, дека и кога ќе умре ќе продолжи да се труди да се убие!“

На ова место сакам да ги спојам Тричковски, Константиновиќ и Делез преку разликувањето на картографирањето и топологијата. Идејава всушност ја изложува Јован Чекиќ кој покажува дека духот на паланката е машина за постојано надкодирање на сите кодови на промената, на секоја другост и разлика. Затоа е потребно да се разликува картографирањето на паланката од нејзината топологија. Картографирањето неумитно ја следи логиката на поделба на центар и периферија, логика којашто секоја поместеност од центарот ја согледува и толкува како судбина. Чекиќ предлага да ја разгледуваме картографијата на Константиновиќ на поинаков начин: паланката во тој случај не е проста точка помеѓу селото и градот, туку точка која, заборавена од историјата, не е ни село ни град. Константиновиќ тежиштето на анализата го изместува кон топологијата на паланката, онаа во која простор-времето е толку закривен што заборавот од историјата се претвора во историски заборав или во заборавање на историското ‒ пред сè искуство. (Се сеќавате, првата реченица на Филозофијата на паланката е: Искуството ни е паланечко.) Според Чекиќ, тоа просторновременско закривување го прави парадоксален духот на паланката каде што „ниедна мисла не истекува, туку се движи во неговиот круг“, безизгледно и бескрајно.

За истово пишува и „топологот“ Тричковски, речиси опсесивно: за заборавот од историјата кој се претвора во историски заборав или во заборавање на историското. Македонија (пред сè низ митот за ВМРО) си ја носи својата смрт со себе и се движи безизгледно и бескрајно низ фаталниот круг од кој „ниедна мисла не истекува“. Тричковски вели: „Бистрото го бистри матното, ама и самото се заматува. Не можеме да го поправаме или очовечуваме системот на вмро, тој мора да се смени.“ Во стилот на Тричковски, би додал: Иднината е прекрасна. Штета што не постои. Македонија е прекрасна. Штета што не постои.

Три години по Филозофијата на паланката (1969) се појавува првиот дел од славната двотомна студија на Делез и Гатари, за капитализмот и шизофренијата („Анти-Едип“ е првиот том, „Илјада платоа“ е вториот). Јован Чекиќ открива интересна комплементарност помеѓу овие книги, а ние ја откриваме, низ овие парадоксални просторно-временски закривени тобогани, поврзаноста со текстовите на Бранко Тричковски.

Според Чекиќ, еден од основните постулати на „Анти-Едип“ е дека модерните цивилизирани општества се дефинираат низ процесите на декодирање и детериторијализација. Духот на паланката, пак, во својата не-модерност се воспоставува и одржува токму благодарение на работата на една сопствена и автономна машина која успева да ги надкодира и, со самото тоа, да ги суспендира овие процеси. Детериторијализацијата значи бришење на сите претходно воспоставени граници, стварни или симболични, кои на кој било начин можат да го попречуваат движењето на знаењето, стоката или капиталот. Таа е освојување на територија со воспоставување нови начини на производство, вредности, комуникација... Капитализмот постојано создава нови граници ‒ нови заедници, нови малцинства, нови снобизми ‒ а тој процес на детериторијализација, предупредува Делез, секогаш со собе ги носи и процесите на ретериторијализација. Сетете се, впрочем, на парадоксалниот израз „глобално село“.

Поради тоа за Делез и Гатари е невозможно да се разликуват детериторијализацијата и ретериторијализацијата, коишто се опфатени една со друга или се како лице и наличје на ист процес. „Процесот на детериторијализација, со еден збор, не е никаква едносмерна улица, туку попрво лавиринт во чиишто џебови може да чучи по некој мал фашист, локален деспот, шеф на банда и слично. Тој, меѓутоа, може да опфати и многу пошироко подрачје ‒ така во капитализмот фашистичката држава беше најфантастичен обид за економска и политичка ретериторијализација.“

Тричковски ги употребува речиси истите изрази на Делез и Гатари кога стотици пати изминативе години ја повторуваше својата клучна фраза: најголемиот злочин на „злосторничкото здружение“ на Груевски токму е „декапацитирањето и десубјективизацијата на Македонија“. Исто така, низ своите текстови Тричковски како постојано да сугерира дека Македонија последниве десетина години, токму низ процесот на „перифериска ретериторијализација“, се престори во мала фашистичка енклава во која духот на паланката ја инсталирал својата машина за надкодирање и создал од паланката „едно парадоксално просторновременско закривување кое не е ни село ни град, но и индивидуа која не е ни селанец ни граѓанин, значи никаков израз на субјективност, туку субјект-објект, или објект-субјект кој истовремено е гледач и актер во театарот на злобата, пакоста и злорадоста, кој не ја признава разликата меѓу гледач и актер, ’во кој (театар) секој гледа оти секој глуми, и секој глуми оти секој гледа’ (Константиновиќ).“ (Чекиќ вели: „За паланката не постои субјект туку стилизација на субјектот, која секое јас го надкодира во колективитет, така што секој е субјект на исказ, општествена личност, паланчанин, човек со прекар, обично погрден, изведен врз основа на некоја фалинка, а не е субјект на искажување, приватна личност, човек со име и презиме.“)

За разлика од „стилизираниот објект-субјект“ на паланката, Бранко Тричковски е субјект на искажување, поединец кој жестоко инсистира на својата индивидуалност, макар по цена на отпадништво. Веќе денес е мошне висока цената што Тричковски (но и многумина други видливи и невидливи жртви на груевизмот) ја плати(ја), демонстрирајќи пркос, отпор и непослушност во овдешнава насилничка цивилизација на поданици, медиокритети и салиериевци.

За крај само бегло ќе ги нафрлам точките каде што Тричковски на некој начин се оддалечува од Константиновиќ (но останува блиску до Делез): тој, имено, е беспоштеден критичар и на Европската Унија (во Скопје и на Балканот најчесто претставена преку недоветни или корумпирани бирократи) и на капитализмот (особено оној „дрекселмаеровски“, робовладетелски капитализам толку типичен за „странските инвестиции“ во Македонија). Во таа точка Тричковски на некој начин ја трансцендира критиката на паланката уште еднаш сликовито покажувајќи дека центарот и периферијата (или детериторијализацијата и ретериторијализацијата) се лице и наличје на ист процес.

Слики: Свирачиња

Сродни прилози:

За Тричковски, Сонтаг, Рифенштал и „фасцинантниот фашизам“

Нашиот пилот се има заклучено во кокпитот!

*Јован Чекић, Кодови осредњости (зборник: Шта чини добру књигу; едиција Ризом, 2007)