За Иван Илич

Бакнеж на мирот

Иван Илич (1926-2002) поминал невообичаен пат од верник, свештеник и теолог, до радикален мислител од новата генерација, мислител кој направи отстапување од воспоставената и сеприсутна институционализација на животните прилики. Овој филозоф и публицист студирал теологија и историја на Грегоријанскиот универзитет во Ватикан, работел како свештеник кога во почетокот на шеесеттите го основал Центарот за интеркултурална документација (CIDOC) во Мексико. Бил посветен – сосема во согласност со евангелската порака – на мисионерството и хуманитарната работа. Сепак, во текот на својата теолошка мисија имал бројни неразрешени прашања во главата, најпрвин оние кои се однесуваат на целисходноста на институционализацијата на општеството. Направил суштински пресек во животот кога ѝ се спротивставил на католичката практика за влијанието врз верниците кога е во прашање политиката, со силно изразена критика на негативната кампања на Црквата кон оние кои заговарале системско почитување на човечките права и правата на жената за абортус, и заради своите ставови излегол пред Советот за верски студии. Потоа дефинитивно се откажал од својата свештеничка улога, иако пред него се отворала вообичаено удибна кариера во верската хиерархија и почнал да настапува како цивил, како мислител на новата постмодерна генерација. Иван Илич е роден 1926 година. Неговите родители, мајката Хелена и таткото Петар, живееле на Брач, но заради компликации за време на пораѓањето и мрачните прогнози на докторите дека новороденчето, подоцна Иван, нема да ја преживее преселбата во Виена. Прогнозите на докторите биле погрешни, неколку дена по раѓањето, како што посведочил Иван на едно предавање во Јапонија, март 1982 година, се вратил на Брач: Прво со воз, а потоа со брод ме однеле на островот Брач. Таму, на далматинскиот брег, ме благословил мојот дедо. Деновите од младоста главно ги поминувал со дедо му во Далмација, но патот го однел на школување во Виена каде посетувал часови по природни науки, филозофија и теологија. Во неговата биографска белешка стои и фактот дека Илич зборува осум јазици, додека најлесно и најефикасно водел белешки на латински јазик. Во Виена живеел до 1941 година, кога бил на удар на нацистичката антиеврејска политика од страна на нацистите, и бил принуден да оди во Италија, во Фиренца и Рим. Милосрдното дејствување во Латинска Америка оставило траен печат на неговата кариера како свештеник. Под закрила на веќе споменатиот Центар, во Куернавака, се одржала дискусија, центарот бил отворен со жестоки дискусии – не само за религиски прашања – кои заради прокламираната слобода на мислењето, а во согласност со правилата на католичката црква, не ѝ одговарале на строго наметнатата црковна хиерархија. Црквата по секоја цена настојувала да им забрани на свештениците и верниците да ги посетуваат предавањата и курсовите на Илич. Во интервју со Дејвид Кајл од 1992 година, Илич нагласува: Се разбира, никој не можеше да го сфати мојот став, бидејќи сите секогаш мислеа дека зборувам во името на Црквата. Напоменувам, јас од 1960 одбив да зборувам како црковен претставник. Како што забележува Звонко Симиќ, во предговорот за српското издание на книгата на Илич Медицински немезис, по отворениот лицеј во Куернавака, Илич патува настојуваќи да го зајакне дејството на своите книги со лично присуство, предавања, интервјуа. Секако, тој се оддалечувал од чисто теоретизирање, сакал да се изјасни за нештата што го измачуваат, зазема радикален и храбар став против воспоставените обрасци на институционализацијата, и излегувањето на секоја негова книга, напоменува Симиќ, го следат жестоки јавни полемики околу изречените ставови и судови во нив.

Она што најмногу го привлекува нашето внимание е распонот на темите со кои се занимавал Илич – од теолошки прашања до медицински, од анархистички до образовни. Ако, поучени од сето тоа што го напишал, направиме некаков пресек на неговата мисла, централната тема би била отпорот кон институцијата. Како што е кажано повеќепати, Илич сметал дека институционалната сеприсутност во општеството е неговиот најголем непријател бидејќи со нејзината структура се руши слободата на поединецот. Тоа го докажувал со примери од Евангелието, примери од образовниот и медицинскиот систем, заговарајќи преиспитување на поимот работа и неговите сегашни теоретски и практични експлоатации. Така, во текстот Работа во сенка од 1980 година својот ангажман го одредува од теолошко критичка страна. Илич пишува: Како теолог знам дека омразата е смртоносна, независно од пеколот. Заради тоа ќе зборувам за пеколната омраза која лежи во основата на индустрискиот систем. Доведувајќи ја во директна врска проблематиката на теологијата, како место за љубов кон ближниот и браќата луѓе, и онаа надворешната која ја уништува таа потенцијална блискост, именувана со индустрискиот, технички систем, Иван Илич со право го поставува прашањето: Зошто индустрискиот систем не може да егзистира без апартхејдот; зошто политичката економија не може без дијагностичката деградација на мнозинството – без оглед на тоа дали таа деградација се изразува во родословието, ученичките свидетелства, во историјата на болестите или во полот на имињата?

Понатаму, неизбежно место во неговата филозофска мисла е проблематизирањето на поимот работа и доведување на неговото постоење во врска со опасните институционални заведувања. Таа работа, која ја именува како работа во сенка, ја означува болката на современиот индустриски свет, додека лингвистички неговата проблематика се поедноставува до крајни баналности. Илич смета дека најдобро оружје за нешто такво е еуфемизмот кој го омаловажува поимот работа во сенка и го именува со изразите – занимавање во слободно време, потрошувачка активност, волонтерство или шопинг. Во таква системска деградација на проблематиката на работата се наоѓа жената. „Тоа дополнување на работата, кое го нарекувам работа во сенка, опфаќа поголем дел од домашната работа што ја извршуваат жените во своите домови и станови, активности кои се поврзани со купуvање, испраќање на децата до училишните врати, чекање со нив во амбуланта и на игралиште, бубање со децата пред испит, па и службеното трчкање на таткото. Со тоа одат стресот на присилната потрошувачка, резигнираното самопредавање на педагозите и терапевтите, натегање со бирократите – не помалo од нервозното чекање пред семафори – накратко, поголемиот дел од сето тоа што генерално и лесно се етикетира како семеен и приватен живот.“ Илич дава не помалку интересни забелешки кога станува збор за традиционалните и модерните култури; во првите работата во сенка е маргинална појава како и наемната работа, во другите таа е повеќе рутина што останува без име.

Анализирајќи го делото на Илич, Живан Бежиќ го именува како немилосрден критичар на модерното општество и скицира пет негови начини со кои од теоретското поле го отвора патот кон дестабилизација на целокупниот институционален живот. Тоа се: нарушувањата на еколошката рамнотежа (загадување на околината), превласт на еден начин на производство над останатите (радикален монопол на индустријата, ограничување на човечката слобода за творење и дејствување (суперпрограмирање), концентрација на моќта во рацете на индивидуалци (социјална поларизација), губење на смислата за минатото искуство и историските вредности (the obsolence). Според Илич, сето наведено е клучно жариште на малигната институционализација на денешниот свет. Илич предвидува таква состојба уште во 1973 година во статијата Енергијата и праведноста што ја објавил во француското списание Le Monde. Преведувачката на споменатиот текст на хрватски јазик Каја Оцвирек-Крушиќ ја објаснува изворната мисла на статијата. „Уредникот на тој весник пред објавувањето на авторот му сугерирал само една корекција: малку познатата и повеќе техничка синтагма „енергетска криза“ да ја исфрли од воведната реченица. Во период од само неколку години потоа „енергетската криза“ станала општопрсутна формулација со која секогаш одново се опишуваат и оправдуваат проблемите на современиот свет. Така се покажало дека Илич правилно ја поставил својата почетна теза: текстот добил тежина и Илич самиот го превел на англиски и германски, притоа проширувајќи по нешто. „Заради тоа, заклучува Бежиќ, најинтересна одлика на мислата на Илич е што е млада и во развој, критична кон оствареното, а отворена и оптимистичка кон остварливото.

Иван Илич делува како современ мислител насочен кон иднината, со волја секогаш да укажува на злото на современите песимистички текови на денешницата, уште од горенаведениот текст во кој заговара врска помеѓу – прикриено контрадикторните термини – праведноста и индустрискиот раст. Слична мисија имал во низа текстови кои ги објавил во осумдесеттите, меѓу другите и Работа во сенка. Со право, во овој текст ја поставува денес тажната но вистинита констатација: „Она што денес се нарекува ’работа‘, односно наемна работа, во текот на целиот среден век било обележје на бедата“. Наведувајќи низа примери со кои ја поткрепува извитопереноста на поимот работа денес во однос на средниот век, Илич констатира дека сиромаштијата до доцниот 12 век била карактеристика на внатрешниот став кон минливите нешта, не и материјалните. Денес работата е поврзана, сосема неправедно, со просјачење бидејќи може да се согледа условеноста на работата по секоја цена која подразбира работа без адекватен или речиси никаков надомест. Сега ќе го наведам говорот на Ратер од Верона, одржан 834 година, кој Иван Илич го наведува кога се обидува да ја оправда тезата за правото на милостина. „Се жалите за својата слабост. Подобро заблагодарете му се на Бога, не жалете се и молете се за оние кои ве држат во живот. А вие кои згора на тоа уште сте и здрави, жалете се за товарот на вашите блиски. Па, воздржете се од својата жена, но не без нејзина согласност, и замавнете малку со рацете за да можете да се издржувате и себеси и другите. Кажете дека не можете да го направите тоа. А, вие потоа цимолите над својата сопствена слабост која ви е товар. Просите без да настојувате по она што е нужно, воздржете се од сето она што е вишок... Посетувајте ги болните, бидете покрај оние што умираат и капете ги умрените.“ Дали со овој цитат, Иван Илич не ја насочил својата филозофија кон сочувство кон послабите, дали од закрилата на обичното теоретизирање за институцијата не се вратил кон изворната религиска, особено филозофска, мисла за блискоста меѓу луѓето? Меѓу другото, посочувајќи на современите општествени аномалии – од забрзаното темпо на животот до загадувањето на околината – најпосле, Илич преку својот ангажман, се враќа кон човекот како почетна точка на секоја промена. Имено, ако човекот се насочи кон себеси и своите потреби ќе ја сфати погубноста на масовното загадување на природата, ќе сфати што за него, па и за целото човештво, значи да ѝ се заврти грбот на природата и нејзиното битие.

Проповедајќи безусловна еднаквост во пристапот за сите животни потреби, еднаквост за секој човек, без разлики и дискриминација, Иван Илич го критикува и образованието, училиштата кои стануваат повеќе институционални затвори отколку повеќе од потребни домови на знаењето во кои поединците, без принуда и наметнати правила на системот, би го искажале својот потенцијал. Значи, сето она што е негативно во едно општество е подредено на институционалната структура, а најпоразителен факт на денешницата е тоа што дојде до разновидна институционализација на вредностите. Во таа смисла, Илич во своите трудови ја наведува опасноста од медицинската структура која го руши вредностите на човештвото. Неговата книга „Медицински немезис“ ја носи и образложува тезата дека професионалната медицинска практика главно станала закана за здравјето. Веќе во воведот на својата книга, Илич ја изнесува тезата дека современиот здравствен систем ги надминува подносливите рамки, дека целокупната технологија на хигиената се приближува кон колапс, и дека најпосле ваквата состојба во медицината ја означува злоупотребата на научните достигнувања. Современиот здравствен систем го уништува здравјето на поединецот заради три причини: неминовно причинува клинички штети кои ја надминуваат потенцијалната корисност; неизбежно ги заматува политичките прилики така што општеството станува нездраво; и, најпосле, тежнее да му ја одземе моќта на поединецот сам да се лекува и самиот да ја обликува својата средина. Во книгата, Илич ја навестува лошата технологија на медицината, наведува статистики и други податоци на медикализацијата како спореден производ на прекумерно индустријализираното општество, ја демистифицира ефикасноста на современата медицина, ја проблематизира самата лекарска практика, притоа доведувајќи ја во врска со трпењето болка и ослабувањето на организмот со неефикасноста на медицинската практика. Медикализацијата на човечкиот живот се поврзува со социјалните прилики и наведува дека за медицински средства се издвојува повеќе доколку земјата е економски пооскудна. Лекарите, смета Илич, немаат потреба да ја поттикнат човечката поврзаност за медицината, иако тоа го прават секогаш кога, особено во сиромашните земји, ги принудуваат луѓето да земаат лекови на рецепт. Иако Илич изнесува одредени тези мошне фразеолошки, излезот од севкупната медикализација го наоѓа единствено во враќањето на здравјето. Со други зборови, во фактот за извлекување од институциите на здравствениот систем и враќањето кон самата суштина на човечката егзистенција, во враќањето кон изворната блискост на човекот со друг човек лежи сржта на модерното излекување на човекот, не пред смртта која е несомнена категорија на животот, туку пред ништожноста на самиот живот. Тоа дека човекот е кадарен да ја искуси ранливоста, индивидуалноста и поврзаноста со блиските луѓе околу себе, забележува Илич, е фундаментална одлика на неговото здравје. Поинаку кажано, свеста за конечноста, смртноста, и болката која ја следи животниот тек, го заземаат централното место во внатрешната срж на секое битие, индивидуата која ја темели сопствената автономија на таа свест, ѝ дава сила, бидејќи оној момент кога човекот ќе се откаже од својата автономија, неговото здравје неизбежно мора да се сруши.

Иван Илич, како мислител со радикална ориентација, со своите тврдења го отфрла медицинскиот систем каков што го гледа денес, бидејќи „сè додека болеста се сфаќа како органска или бихејвиористичка абнормалност, нема надеж за пациентот дека во окото на својот лекар ќе ја види рефлексијата на своите маки. Сè што тој гледа денес е празен поглед на сметководител задлабочен во пресметување на излези и влезови“. И покрај таквиот став токму Илич дава систематски контури за промислување на медицинската етика денес. Медицинскиот работник мора, според пишаното и непишаното правило на медицинската етика, да се поврзе со пациентот, да биде со него лице в лице, притоа да негува непристрасност и самокритичност, денес сè повеќе и самоконтрола, да ја почитува тајноста на разговорите, да заговара помирливост во постапката, толерантност кон другиот и поинаквиот од себе, како што неизбежно мора да посредува во дијалошкото разбирање за спорните прашања. Под тоа мислам на појаснувањето кое пациентот мора да го добие од својот лекар, одговор на секое прашање кое го измачува и не само кога е во прашање неговата болест, туку и пошироки одговори на прашањата кои се однесуваат на традиционално ограничувачката пречка која доаѓа, на пример, од религиската стравопочит. Мислам, секако, на трансплантацијата на органи. Во тој случај, медицината мора да пронајде етички императив кој ќе ја задоволи рационалноста на човечката природа пред институцијата на традиционалната религиска догма која ја проповеда за воскреснувањето на човекот во физичкиот облик во кој починал. Бидејќи, колку што човекот е homo sapiens, исто толку е и homo religiosus, своевремено зборувал Јунг. Да појдеме од тоа дека медицинската практика во постмодерното доба ја напуштила својата научна рамка, втемелила сè што имала да втемели во поимот на научниот хоризонт, ги искористила сите ресурси до крајни граници. Од друга страна, токму поради тоа, медицината и нејзиниот филозофски дискурс денес го насочуваат своето битие кон етичкиот пејзаж на мисловноста. Затоа денес е важно и пресудно да се зборува за медицинската етика, односно лекарот спрема пациентот, нивната средба, бидејќи медицината е научна и општествена практика со најдиректна средба, средба која на човекот остава траен белег. Значи, како што вели индискиот хирург, лекар и писател Атул Гаванде, можете да имате успешен и професионално совршен доктор, исклучителен професионалец, но неговата успешност во практиката исклучиво ќе зависи и само од начинот на неговото однесување, од односот што го воспоставува со пациентите кои во него гледаат надеж за закрепнување или ублажување на болката. Кога медицината е во средиштето во прашање се животи, вели Гаванде, заради тоа одлуките и пропустите на лекарите секогаш се од морална природа.

Централната теза за институциите како закана за општеството Илич ја разложува во отворањето кон теолошката тема, онаа која извира од Раздвојувањата и расцепувањата на Мојсеј (Јан Асман) на вистинска и безбожна вера од што произлегува денешниот пејзаж на еврејско-христијанско-исламскиот монотеизам кој постојано опстојува на темелот на теоцентризмот и провиденцијализмот, од чии корелации, на потенцијален сооднос се раѓаат константни напнатости и бес, пакост и завист. Својот гостољубив став Илич го брани преку приказната за милосрдниот Самариќанец кој му помага на бездомникот и ранетиот кој на патот од Ерусалим во Јерихон сите го заобиколуваат заради неговиот физички изглед. Илич алудира на фактот дека во 4 век христијанството почнало да практикува сигурни куќи за бездомниците, додека на таа практика се спротивставил Иван Златоуст сметајќи дека на таквата институционализација христијанскиот дом ќе престане да биде христијански оној момент кога домаќинот, и сите домашни, ќе престанат да ја подготвуваат постелата за Исус кој е на поминување и кога престојувалиште ќе му организира некоја неименувана институција. Врвот на христијанскиот обред се состоел, напоменува Илич, во заедничкиот оброк и бакнежот на мирот (conspiratio) кој ги соединувал сите собрани и ја отворал вратата за гостољубивоста. Во денешниот свет на опасна капитулација на човечноста, свет кој лесно го критикува и уништува наследството на бројните мислители – меѓу другите и мислата на Илич која разновидните левичари ја користат за да обезбедат аргументи за да го демаскираат омразениот капитализам! – мислата за постелата за другиот неизбежно е важна како мисла за опстанокот (и потиснатото постоење) на човештвото во нас самите. Илич на едно место вели дека човекот „страда од неспособноста да умре, додека способноста да се умре – односно, способноста да се живее – веќе не зависи од културата, туку од пријателството. Старото медитеранско правило, дека мудрата личност мора да стекне и внимателно да го чува amicus mortis – оној што ти ја кажува горката вистина и останува со тебе до неумоливиот крај – го повикува своето преродување“. Ако човекот исполнет со совест и, за еден теолог важна, христијанска љубов кон својот пријател не ја препознае привлечноста на љубовта, гостољубивоста кон другиот која може да му помогне да разбере, прво себеси а потоа и другиот покрај себе, тогаш неговата егзистенција не претставува ништо друго туку празна ништожност. Во отворањето едни кон други се соочуваме со самата егзистенција, достигнуваме до степен на сочувство што значи дека сме ја научиле најважната од сите лекции: да се сакаме себеси за да можеме да го сакаме другиот како во неговата среќа така и во неговото страдање. Бидејќи, како што често напоменувал Илич, денес зборуваме за нов вид јазик, говор во кој тврдењата стануваат натпревар за оскудни ресурси и тоа, особено, е добар показател дека наскоро луѓето ќе ја изгубат довербата не само во главните институции туку и во чудесните рецепти на несудените менаџери на кризата. Значи, нема готови решенија, нема врховни водачи и сезнајковци. Единствено решение за сите нас, би рекол Илич, е согледувањето дека би можеле да бидеме посреќни ако се покажеме кадарни да работиме заедно и да се грижиме едни за други.

Извор: http://libreto.net/