Човекот што ја замени жена си со шапка

Следниве денови на Окно ќе пренесеме неколку есеи на неодамна починатиот Оливер Сакс, позајмени од неговата најпозната книга Човекот што си ја замени жена си со шапка (The Man Who Mistook His Wife for a Hat).

Сакс започнува онаму каде што сите други би го затвориле случајот. Ги потенцира најесенцијалните аспекти од оние случаи кои се чинат недопирливи и нерешливи. Освен тоа, за него пациентите не се само иницијали и измислени имиња, чиишто потешкотии, од Фројд па наваму, често се само морбидна забава за читателот. Со неверојатната моќ на своите мисли и на својата проза, заснована на дпабоко сочувство, Сакс нè воведува во скриените искуства на Свеста и на Умот. Случаите со коишто нè соочува се обработени на начин кој ги преплетува и не ги разделува искуствата на животот и на науката. Самиот на едно место забележува: "Учиме како мозокот да стане единствен, а тоа учење не е само невролошко туку и спиритуално ‒ неврологијата и душата се приближуваат на начин кој ѝ чини чест на неврологијата, а не е недостоен за душата".

Она што можеби е најважно за нас во пристапот на Др. Оливер Сакс е неговата тенденција и залагање несреќните пациенти да не бидат исклучени, екскомуницирани од општествениот живот, како што обично бива под палката на суровите социјални игри кои одат рака под рака со квазинаучната лекарска етика.

Човекот што ја замени жена си со шапка

Др. П. беше угледен уметник, со години познат како пејач, а потоа како учител во локалното музичко училиште. И токму таму, во неговиот однос со студентите, за првпат беа забележани необични проблеми. Се случуваше некој студент да му се претстави, а др. П. да не го препознае, поточно, да не го препознае неговото лице. Оној миг кога студентот ќе проговореше, тој веднаш го препознаваше по гласот. Ситуации слични на оваа почнаа да се таложат и да создааваат збунетост, страв, неугодност, а понекогаш и смеа. Имено, др. П. не само што сè потешко ги гледаше лицата туку почна да ги гледа и таму каде што ги немаше: вдахновено, како некој магепсник, ги поттупнуваше главите на хидрантите или на столпчињата за паркирање, мислејќи дека тоа се детски глави; нежно им се обраќаше на изрезбаните дршки од мебелот и секогаш беше стаписан кога тие не му возвраќаа со одговор.

На почетокот таквите необични забуни предизвикуваа смеа, неретко и кај самиот др. П. Впрочем, отсекогаш имал бодликава смисла за хумор, и сакал парадокси и досетки налик оние од зен приказните. Неговите музички способности и понатаму беа брилијантни, не чувствуваше никакви знаци на болест ‒ всушност, никогаш не се чувствувал подобро; а забуните беа толку многу комични ‒ и, едновремено, ингениозни ‒ што тешко беше да се земат за сериозни или да се помисли дека навестуваат нешто сериозно. Чувството за тоа дека нешто не е во ред се јави после три години, заедно со шеќерната болест. Знаејќи дека дијабетисот може да го ослабне видот, др. П. отишол кај офталмолог, кој детално ја забележал историјата на неговата болест и внимателно му ги прегледал очите. "Со вашите очи сè е во ред", закпучил докторот. "Но проблемот е во визуелните делови на вашиот мозок. Е, тука јас не би можел да ви помогнам. Ќе треба да консултирате невролог." И така, врз основа на таа дијагноза, др. П. дојде кај мене.

Веќе во првите неколку секунди ми беше јасно дека кај него нема ниту трага од лудило во вообичаената смисла на зборот. Беше тоа многу смерен и шармантен човек, кој говореше течно и смислено, па дури би рекол духовито и со значајна фантазија. Ми беше сосема нејасно зошто некој го упатил на нашата клиника.

Сепак, нешто беше чудно. Додека говореше ме гледаше, беше насочен кон мене, па сепак нешто не беше во ред ‒ беше тешко да се каже што. Поточно, тој ме гледаше со своите уши, а не со очите. Наместо да ме набљудуваат, гледаат или "впиваат", како што е тоа нормално, неговите очи пренагласено и необично ме фиксираа ‒ мојот нос, десното уво, па понатаму, мојата брада, па нагоре до десното око ‒ како да ги бележат (можеби дури и да ги проучуваат) тие поединечни карактеристики, но не го гледаат моето цело лице, ниту сите изрази, гримаси на него ‒ не ме гледаа "мене" како целина. Не сум баш сигурен дека сето тоа го забележав уште тогаш ‒ но бев свесен дека е во прашање нешто необично, нешто збунувачко, некоја грешка во нормалната врска помеѓу погледот и изразот. Тој ме виде, ме сними, па сепак...

"Па, што тогаш не е во ред?" ‒ најпосле го прашав.

"Што се однесува до мене, ништо посебно" ‒ ми одговори со насмевка. "Но се чини дека луѓето мислат дека нешто не е како што треба со моите очи."

"Но вие не забележувате никакви визуелни проблеми?"

„Не, не, се разбира, иако понекогаш правам по некоја грешка."

На кратко излегов од собата да поразговарам со жена му. Кога се вратив, др. П. спокојно си седеше крај прозорецот и внимателно повеќе слушаше отколку што гледаше. "Метеж", рече тој, "звуци на улицата, возови во далечината ‒ зар не е тоа симфонија? Го знаете ли Хонегеровиот Пацифик 234?"

"Колку прекрасен човек", си мислев во себе, "можно ли е сериозно да е болен? Ќе ми дозволи ли да го прегледам?"

"Да, се разбира, докторе Сакс."

Својата, а веројатно и неговата вознемиреност ја забошотив со рутински невролошки преглед ‒ моќта на мускулите, координација, рефлекси, тонус... И токму испитувајќи ги неговите рефлекси ‒ малку необични на левата страна ‒ се случи првата бизарна реакција. Му го собув левиот чевел и го гребнав по табанот со клуч ‒ што може да изгледа смешно, но е основен начин за тестирање на рефлексите ‒ и потоа го оставив самиот да си го обуе чевелот бидејќи морав да си го зацврстам офталмоскопот. Се изненадив кога видов дека не го сторил тоа.

"Можам ли да помогнам?", прашав.

"Зошто помош? Кому треба да му се помогне?"

"Вам, да ви помогнам да си го обуете чевелот?"

"Ах", рече, "заборавив на чевелот", додаде, sotto voce. "Чевел?"

"Чевел?" Изгледаше збунето.

И понатаму гледаше доле, но не во чевелот, со интензивна но погрешно насочена концентрација. Најпосле, погледот му застана врз неговото стапало. "Ова е мојот чевел, зар не?"

"Не, не е. Тоа е вашето стапало. А ене онаму е вашиот чевел."

"Ах, а јас си мислев дека тоа е токму моето стапало."

Да не беше тоа некаква шега? Или можеби сепак е луд? Можеби слеп? Ако ова е една од неговите "чудни грешки" тогаш тоа е најчудната од сите грешки што некогаш сум ги видел.

Му помогнав околу неговиот чевел (стапало) за да ги избегнам понатамошните компликации. Др. П. не изгледаше вознемирено туку рамнодушно, или како сето тоа да му беше забавно. Продолжив со испитувањето: без некакви потешкотии можеше да ја види топуската на подот, иако понекогаш ја промашуваше кога ќе му беше поставена од лево.

Тој гледаше добро, но прашање е што гледаше. Го отворив списанието National Geographic и го замолив да опише некои слики. Неговите реакции беа необични. Очите му маркираа еден по еден дел, воочувајќи ги ситните детали, поединечните обележја, на истиот начин на којшто го проучуваа моето лице. Некоја впечатлива светлина, боја или облик ќе го заробеа неговото внимание и ќе измамеа коментар ‒ но ниту во еден обид не можеше да добие целосна слика. Тој не гледаше целина, туку само детали кои ги регистрираше како радар. Никогаш не ја доживеа сликата како целина ‒ никогаш не успеа да се соочи со нејзината физиономија. Беше лишен од секакво чувство за пејзаж, за слика.

Му ја покажав насловната страница, големо пространство со сахарски дини.

"Што гледате овде?" ‒ го запрашав.

"Гледам река", ми рече. "И мала гостилница со тераса која гледа кон водата. Луѓе јадат надвор на терасата. Насекаде гледам чадори за сонце во најразлични бои." Гледаше, ако тоа може да се нарече "гледање", подалеку од насловната страница, некаде во воздухот, каде што пронаоѓаше непостоечки нешта, како недостаток од некое карактеристично обележје на сликата да го натера да ги измисли реката, терасата и чадорите за сонце во најразлични бои.

Веројатно изгледав соблазнет, но тој, по сè судејќи, мислеше дека ми даде добар одговор. На лицето му се наѕираше насмевка. Се чинеше како да беше одлучил дека на прегледот му дошол крај, и почна да се врти наоколу барајќи си ја шапката. Ја испружи раката и ја дофати жена си за глава, па се обиде да ја подигне и да си ја стави на својата глава. Човекот очигледно ја замени својата жена со шапката! Жена му го гледаше како веќе да беше навикнала на вакви нешта.

Традиционалната неврологија (или невропсихијатрија) не ми пружи некакво објаснување за сето тоа. Тој човек, во одредена смисла, беше совршено присебен, а повторно, во некоја друга смисла, беше потполно и необјасниво растроен. Како, од една страна, можеше да си ја замени жена му со шапка, а од друга да функционира, како што очигледно сè уште функционираше, како учител во музичко училиште? Морав да размислувам, да го видам повторно но во за него познато опкружување, дома.

После неколку дена ги посетив др. П. и неговата жена со партитурата Dichterliebe во торбата (знаев дека го сака Шуман), и со различни предмети за тестирање на перцепцијата. Г‒ѓа П. ме прими во отмениот стан, кој потсетуваше на берлинскиot fin‒de‒siecle. Прекрасен стар Bösendorfer свечено стоеше во средината на собата, и насекаде имаше поставено нотни пултови, инструменти, партитури... Имаше и книги, и слики, но сепак музиката е најважна. Др. П. влезе и растресено, со испружени раце тргна кон стариот часовник, но заушувајќи го мојот глас, се исправи и ми ја подаде раката. После поздравот, малку позборувавме за концертите и за претставите во градот. Внимателно го прашав дали би сакал да запее.

„Dichterliebe!“ ‒ викна. "Ама јас веќе не можам да читам ноти. Вие ќе ги свирите, може?"

Реков дека ќе се обидам. На стариот прекрасен клавир моето свирење звучеше прифатливо, а др. П. беше стар, но бескрајно мек Fischer‒Dieskau, спој на совршен слух и глас со особено изразена музичка интелигенција. Беше повеќе од јасно дека во музичкото училиште не го држат од милосрдие.

Темпоралните делови од мозокот на др. П. очигледно беа недопрени: неговата сива мозочна обвивка е извор на неговата музикалност. Се прашував што се случува во неговите париетални и окципитални делови од мозокот, особено во оние делови каде што се одвива визуелниот процес. Бидејќи во својата невролошка торбичка секогаш носам геометриски тела, одлучив да започнам со нив.

"Што е ова?" ‒ го запрашав, вадејќи го првото.

"Коцка, се разбира."

"А ова?" ‒ прашав мавтајќи со другото.

Ме праша дали смее да го испита, што го стори брзо и систематски.

"Додекар, се разбира. И ве молам немојте да се тормозите со другите ‒ бидејќи можам да препознаам и еикосихедар."

Беше јасно дека апстрактните облици не му претставуваа никаков проблем. А што е со лицата? Земав шпил карти. Сите ги препозна во истиот миг, вклучувајќи ги и џандарите, дамите, кралевите и џокерите. Но, бидејќи тоа се стилизирани ликови, тешко беше да се утврди дали тој гледаше лица или само модели. Решив да му покажам некои карикатури кои ги носев во својата торба. Цигарата на Черчил, Шнозловиот нос ‒ штом ќе ја воочеше главната назнака можеше да го идентификува лицето. Сега требаше да се види само како ќе се снајде со вистинските нешта, реално прикажани, со лицата.

Го вклучив телевизорот, но без тон. Во тек беше некаква љубовна сцена, во некој од раните филмови на Бет Дејвис. Др. П. не успеа да ја препозне глумицата ‒ но можеби затоа што таа никогаш не била дел од неговиот свет. Меѓутоа, беше необично што не можеше да го препознае ни изразот на нејзиното лице или на лицето на нејзиниот партнер, иако во текот на само една бурна сцена изразот се менуваше од силен копнеж преку страст, изненадување, гадење и бес до нежно помирување. Др. П. не забележа ништо од тоа. Не му беше јасно што се случува, ниту кој е кој, па дури не можеше да каже ни кој на каков пол му припаѓа. Сцената ја прокоментира отприлика онака како што тоа би го направил некој марсовец.

Неговите потешкотии можеби би требало да им се припишат на нестварноста на целулоидната лента и на Холивуд; ми се пристори дека можеби подобро ќе ги препознава лицата од својот живот. По ѕидовите од станот имаше закачено фотографии од неговото семејство, од пријателите, учениците и од него самиот. Земав неколку, ги ставив на купче и, не слутејќи ништо добро, му ги покажав. Она што во однос на филмот беше смешно или налик на фарса, во однос на стварниот живот стана трагично. Имено, тој не препозна речиси никого, ниту пријателите ниту семејството ниту учениците ниту себеси. Го препозна Ајнштајновиот портрет бидејќи ги воочи карактеристичната коса и мустаќите; истото се случи уште со двајца. "Ах, Пол!", рече кога му ја покажав сликата на неговиот брат. "Тоа четвороаголно забало, огромни заби, тешко е да не се препознае Пол!" Но дали тој го препозна Пол, или некои негови карактеристики врз основа на кои со поголема веројатност можеше да го погоди неговиот идентитет? Без карактеристични "знаци" беше потполно изгубен. Но не беше во прашање само спознанието, гносис; во целиот негов пристап имаше и нешто сосема погрешно. Имено, тој на лицата ‒ дури и на најблиските и најмилите ‒ им приоѓаше како да станува збор за апстрактна загатка или тест. Не успеваше да воспостави никаква врска со нив, а не се ни обидуваше. Ниту едно лице не му беше познато, доживеано како "ти", туку ги препознаваше како низи на обележја, како "она". Значи, постоеше формално сознавање, но ниту трага од лично. Заради тоа беше слеп или незаинтересиран за изразноста на нечие лице. Лицето е огледало на посебноста; повеќето луѓе воочувајќи ја мимиката на лицето ја воочуваат и посебноста на човекот. Но, за др. П. личност во таа смисла не постоеше ‒ немаше надворешна личност, или некаква посебност внатре во неа.

На пат до неговиот стан наминав во цвеќарница, купив црвен трендафил и си го украсив реверот на јаката. Сега го извадив и му го дадов. Го прими како ботаничар или како стручњак за морфологија кој добил некаков примерок за истражување, а не како човек што е даруван со цвет.

"Должината е околу петнаесет сантиметри", коментираше. "Свиткан црвен облик со зелено линеарно продолжение."

"Да", реков охрабрувајќи го, "и што мислите, што е тоа, др. П.?"

"Па, не е лесно да се каже." Изгледаше збунето. "Му недостасува едноставната симетрија на платонски цврстите тела, иако можеби има некаква сопствена, виша симетрија. Мислам дека би можело да биде нешто што цвета, цвет, на пример."

"Може да биде?" ‒ прашав.

"Може да биде" ‒ потврди.

"Помирисајте го", предложив, и тој повторно изгледаше малку збунето, како да барам од него да помириса некаква виша симетрија. Сепак, од пристојност се согласи и го приближи до носот. Во тој миг ненадејно живна.

"Прекрасно!" ‒ викна. "Ран трендафил. Каков небесен мирис!" Почна да си попевнува. Die Rose, die Lille... Стварноста. очигледно, можеше да ја искуси со мирис но не и со вид.

Го преземав и последното испитување. Бидејќи беше ладна, рана пролет, ракавиците и капутот ги бев положил на софата.

"Што е ова?" ‒ прашав држејќи ја ракавицата.

"Смеам ли тоа да го испитам?" ‒ праша и, земајќи ја, почна да ја проучува како да проучува некое геоллетриско тело.

"Континуирана површина" ‒ изјави најпосле, "замотана во себе. Се чини дека има". малку се двоумеше, "пет продолженија во облик на кесички."

"Да", потврдив претпазливо. "Ми дадовте точен опис. Сега кажете ми што е тоа."

"Некаков вид предмет за ставање нешто во него?"

"Да" ‒ реков, "но што е тоа што може да се стави во него?"

"Па, она што е спремно за ставање" ‒ одговори др. П. со смешкање. "Има многу можности. Би можело да биде торбенце за ситни пари. Би можело."

Го прекинав тоа неизвесно погодување. "Не ли ви се чини познато? Не мислите ли дека би можело да му стои на некој дел од вашето тело?"

Неговото лице не покажуваше никакво ненадејно откритие.

Не постои дете кое би можело да забележи и да говори за "континуирана површина... замотана во себе", но секое дете веднаш би ја препознало ракавицата како ракавица, што оди заедно со рацете. Др. П. не можеше. Нему ништо не му беше познато. Визуелно, тој беше изгубен во светот на безживотните апстракции. Тој всушност и немаше вистински визуелен свет, како што не можеше ни себе вистински да се поседува. Можеше да говори за предметите и за лицата, но никогаш не се беше соочил со нив. Др. Џексон, во расправата за пациентите заболени од афазија или со оштетена лева хемисфера, утврди дека тие ја изгубиле можноста за апстрактно мислење ‒ и ги спореди со кучињата (односно, ги спореди кучињата со афазичните пациенти). Сосема спротивно, др. П. функционираше прецизно како машина. Имено, не само што неговата незаинтересираност за визуелниот свет беше слична со незаинтересираноста на компјутер, туку ‒ што е уште почудно ‒ го конструираше светот на начин на кој тоа го прави компјутер, со помош на главните обележја и на шематските односи. А образецот можеше да се препознае ‒ по принципот на клуч за идентитет ‒ без никакви допири со стварноста.

Сето досегашно испитување ништо не ми кажа за внатрешниот свет на др. П. Можно ли е неговото визуелно паметење и фантазијата сè уште да се недопрени? Му реков да си замисли дека доаѓа на еден од локалните плоштади од северната страна, дека минува по плоштадот, во фантазијата или во сеќавањето, и да ми каже покрај кои згради би поминал. Ги наброја зградите од десната страна, но ниту една од левата. Го замолив да си замисли дека се движи кон плоштадот од јужната страна. Повторно ги спомна само зградите што би му дошле од десната страна иако претходно токму тие згради беа изоставени. А оние што претходно однатре ги "гледаше" беа изоставени. Беше очигледно дека има потешкотии со левата страна, недостаток на визуелно поле, подеднакво внатрешно и надворешно, и дека тие потешкотии ги одвојуваат неговото визуелно паметење и фантазијата.

Што се случуваше на едно повисоко рамниште, со неговата внатрешна визуелизација? Присетувајќи се речиси на халуцинантниот интензитет со кој Толстој ги визуелизирал и ги оживувал своите ликови, го прашав Др. П. за Ана Карењина. Без потешкотии се беше сетил на настанот: потполно владееше со приказната, но ги изостави сите визуелни обележја, визуелната нарација или епизодите. Ги беше запаметил зборовите на ликовите, но не и нивните лица; иако благодарение на одличната меморија, речиси дословно можеше да ги цитира визуелните описи кои очигледно за него беа прилично празни и лишени од сетилната сликовна или емоционална стварност. Тука, значи, стануваше збор за внатрешна агнозија. (...)

Кога завршивме со испитувањето Г‒ѓа П. нè повика на кафе и на вкусни колачи. Гладниот др. П. им се фрли на колачите со песна. Брзо, течно, мелодично и не размислувајќи ги доближуваше чиниите до себе, земајќи си од ова, па од она, сè со непрекинато потпевнување, песна за храната, додека одненадеж не го прекина упорното ра‒та‒та‒та на вратата. Др. П. престана да јаде, и седеше како скаменет, неподвижен, а на лицето имаше израз на рамнодушна, слепа збунетост. Гледаше, но веќе не ја гледаше масата: имено, за него тоа не беше веќе маса полна со колачиња. Жената му дотури кафе: мирисот ги надразни неговите ноздри и го врати во стварноста, и повторно започна мелодијата на хранење.

Како, воопшто, успева да направи што било, се прашував. Што се случува кога се облекува, кога оди во тоалет, кога се бања? Тргнав во кујната по неговата жена и ја прашав како тој, на пример, се облекува? "Отприлика на начинот на којшто се храни" ‒ ми појасни. "Неговата вообичаена облека ја ставам на вообичаени места и тој се облекува без проблеми, пеејќи. Тој сè што прави, прави пеејќи си самиот за себе. Но доколку нешто го прекине или ако ја загуби нишката ‒ доаѓа до целосен прекин и веќе не може да си ја препознае облеката ‒ ниту своето сопствено тело. Тој постојано пее ‒ песна на хранењето, песна на облекувањето, песна на бањањето, сè. Не може да заврши ништо доколку не направи песна од тоа."

Се вративме во големата музичка соба со Bösendorfer во средината, и со др.П. кој си го потпевнуваше последното парче торта.

"Па, др. Сакс" ‒ рече, "забележувам дека ме сметате за интересен случај. Може ли да ми кажете што мислите дека не е во ред со мене, да ми дадете некаков совет?" "Не можам да ви кажам што мислам дека не е во ред" ‒ му одговорив, "но можам да ви кажам што е сосема во ред. Вие сте извонреден музичар, и музиката е вашиот живот. Во случај како вашиов она што би го препишап како лек е живот кој во потполност се состои од музика. Музиката била средиште, а сега нека биде севкупност на вашиот живот."

Тоа беше пред четири години ‒ никогаш веќе не го видов, но често се прашував како без слики, без визуелност, а со совршено сочувана изразена музикалност, успева да го разбере светот. Мислам дека музиката му беше замена за слика. Ги немаше сликте на своето тело, но ја имаше песната на телото; заради тоа и можеше да се движи, да се однесува со леснотија, но се скаменуваше наполно збунет кога ќе престанеше "внатрешната музика". Исто беше и со "надворешната музика", со светот...

Во „Светот како волја и претстава“ Шопенхауер говори за музиката како за чиста волја. Колку ли само би бил фасциниран од др. П., човекот кој потполно го беше загубил светот како претстава, но во потполност успеал да го сочува како музика или како волја.

И така, за среќа, беше до крајот ‒ бидејќи и покрај постепеното влошување на неговата болест (голем тумор или дегенеративен процес во визуелните делови на мозокот) др. П. живееше и ја проучуваше музиката до последните денови од својот живот.

Колажи: Martin O'Neill
Извор: Маргина 51/52
Превод: Искра Гешоска (според книгата The Man Who Mistook His Wife for a Hat, 1986)