„Мој је живот тужна прича.“ Ја погодив целта, но промашив сè друго.

02.10.2015 15:17
„Мој је живот тужна прича.“ Ја погодив целта, но промашив сè друго.


За тебе велат дека за „Рациново призние“ си она што е Том Хенкс за оскарите. Со две последователни книги, „Инсомнија“ (2000) и „Бледи сенки, далечни гласови“ (2014), два пати ја доби оваа престижна награда. Сепак, помина речиси деценија и пол меѓу нивните појавувања. Зошто тогаш не објавуваш секоја година по еден роман?

- Вистина е така, за двете книги добив две награди. Првата реакција на Ставре беше дека сум бил како Новак Ѓоковиќ на Вимблдон, две финалиња две победи. Ама тоа беше пред Ѓоковиќ да ја освои и третата титула. Сега, ако го слушам Ставрета ќе треба да напишам уште една книга за да го стасам Ѓоковиќ. А ако го направам тоа со ова темпо на објавување, тоа би било 2030 година. Но, како велат, ако сакаш да го насмееш Господ, кажи му ги твоите планови. Објавувањето книга секоја година им го оставам на вистинските писатели, јас и онака не се сметам за писател, јас сум псевдо – писател, само понекогаш потпишувам по нешто, никогаш тоа не ми било тоа императив. Дури и во последнава книга си признав дека сум ужасно мрзелив.

По образование си ликовен уметник, но својата уметничка кариера ја градиш како писател. Доцна сфати дека немаш талент за цртање или...?

- За волја на вистината така е, по образование сум ликовен уметник, ама ни тогаш кога се занимавав интензивно со сликарство не личев на уметник кој во преставата на луѓето треба да е разбушавен, со остатоци на бои по рацете и облеката, да мириса на терпентин, човек со широк гест, сето она што јас не бев и не сум. Што знам, можеби влијаеше на тоа да се откажам од сликарството онаа прочуена француска сентенца која вели - „глуп како сликар“. Завршив Школа за применети уметности во Скопје, но таму се запишав откако пропаднав во гимназијата во Струга, ја повторував втората година двапати по ред бидејќи наставничката по француски ме мразеше, а во Уметничко во Скопје ме запиша Димче Протуѓер (еден господин човек, цар, фантастичен сликар кого го познавав, имаше куќа во Струга и по цело лето играше табла на кејот на Дрим со стружани) и тоа со протекција бидејќи ги имав надминато годините за запишување, така што додека моите другари се запишуваа на факултети, јас се запишав во средно уметничко. Тоа траеше пет години, тогаш немаше Ликовна академија во Скопје, а мене не ми се одеше по други градови и си се вратив дома. Инаку Уметничко тогаш, шеесеттите и седумдесеттите беше многу силно, подоцна од истиот професорски кадар се формира Ликовната академија. Устројството во Уметничко беше исто како на Академија, се учеше пет години, практичната работа беше примарна, минимум ториски предмети, се работеше во атељеа, имаше демонстранти, легендарниот Перо Пљум на сликарство и Ѓото на графика, професори во класите беа, меѓу другите ДимоТодоровски, Јордан Грабул, Перо Хаџибошков, Мазев, Миле Корубин, Калчевски, Ангеле Гавровски, фамозниот Гуте Аврамовски кој не носеше кај него дома и ни пушташе плочи со џез музика и класика, неговата жена Менче, а посебно ми е во спомените останата Миланка Бошкова која предаваше историја на уметност и која ни беше како мајка. Јас бев во класата сликарство на Родољуб Анастасов, имавме посебно Вечерен акт, едно невидено либерално однесување и на професорите и на учениците, долги коси, бради, траперки, пушење слободно, учениците се гребаа за цигари од професорите, ама и овие понекогаш од учениците. Уметничко беше соблазна за другите училишта, но насекаде низ Југославија во тоа време, крајот на шеесеттите и седумдесеттите се почувствува тој здив на слобода.
Во 1987 година ја насликав последната слика, имав неверојатни идеи, многу авангардни, но мојата мрзеливост не ми дозволуваше да ги реализирам, а сликарството е тешка работа, макотрпна, но и по малку здодевна, сето она чекање на технолошкиот процес, да се исуши бојата, лененото масло, треба огромна дисциплина која јас ја немав. Направив неколку изложби, подоцна бев застапен на колективни како онаа на Соња Абаџиева за kонцептуалната уметност, а и сега од време на време ми бараат нешто од старите дела. Многу години подоцна ќе видев кај некои уметници од помладата генерација нешто од она што сум го работел некогаш, ама тоа тогаш не беше интересно.

Иако образованието го заврши во Скопје, но во главниот град речиси и не сакаш ни на поминување да влезеш. Трауми од формативните години или нешто друго?

- Скопје од седумдесеттите какво јас го паметам не постои, збришано е со овој монструозен проект на менување на ДНК на нацијата. Светот ни се смее, ама кому му е гајле за тоа. Скопје тогаш беше исто, како што беа и другите македонски градови, само улиците беа поголеми и зградите исто, но беше по мерка на човек, иако и такво Скопје мене ми беше неудобно, преголемо, бев навикнат на мал град во кој сите се познаваат. Но, најголемите фрустрации доаѓаа од отуѓеноста на луѓето. Сите тие години живеев по разни станови во згради и она што мене како провинцијалец ме запрепастуваше беше односот меѓу соседите – само студено ќе се поздравеа на минување, а за дружење не стануваше збор. Тоа ми беше чудно, бев навикнат на комшиска блискост, својствена на мал град. Можеби сега звучи смешно, но за пет години додека бев таму и се дружев во школо со соучениците, само еден од оние од Скопје ме покани еднаш кај него дома на ручек, јадевме грав.

Ако е Струга внатрешност, тогаш Скопје е надворешност. Како е да се живее и работи во провинција на една провинција каква што е Македонија?

- Тоа го објаснив во новата книга и могумина стружани ми го потенцираат тој дел со гордост - „аха, убаво им кажа на скопјани да не се занесуваат дека се некаква метропола“. Имено, во книгата се сетив на учителките од филмот на Карпо Година, „Сплавот на медуза“. Тие работаат во провинција и копнеат по блескавите светлини на големиот град и си помислив дали и луѓето од провинцијата, да не речам интелектуалците мечтаат, изгубени во заспаната провинција, за големите градови, за некакви духовни авантури, за некаков сплав кој ќе ги спаси и ќе ги однесе на некои поубави места каде што се случува „нешто“? И сфатив дека ние, и во Скопје и во Струга и секаде, сме всушност учителките кои се загледани во фасцинирачките светлини на велеградот, не барајќи ја во себе суштината на креацијата, независно од тоа каде живееш. Сега ќе ви откријам нешто кое го потврдува ова кое го зборувам, дека никогаш не ме привлекувале волшебностите на големите градови. Имам и сведок, еден мој пријател беше со мене, Коле наречен Шеф. Имено, при една моја средба со Марко Ристиќ во Белград (основачот на надреализмот во Југославија и поранешен амбасадор во Париз) кон крајот на седумдесеттите, тој ми предложи да ме испрати во Париз, да се обидам да направам сликарска кариера. Со сите негови тамошни врски шансите беа големи. Но не, одбив, и си се вратив во Струга. Никогаш, ама баш никогаш не сум посакал да бидам на друго место освен на ова на кое сум.

Покрај книжевните признанија победник си на натпреварот за најбавно возење велосипед во Струга. Со оглед на темпото на издавање книги, оваа титула можеш да ја понесеш и во пишувањето. Веруваш ли во вештината на мрзата или, едноставно, си перфекционист.

- Навистина, ова ти се вика истражувачко новинарство. Како само го „ископа“ ова за натпреварот? Навистина победив на натпревар во најбавно возење велосипед, тоа беше кога имав десетина години. Натпреварот се одржуваше на фудбалското игралиште во Струга и јас најбавно ја извозив патеката и стасав последен. Кога само ќе се сетам – тоа беше урнебес, сакајќи да возат што побавно луѓето паѓаа со велосипедите како муви. Ретко кој ја заврши трката, главно сите стасаа пред мене а јас триумфално стигнав последен. Јас бев единствен натпреварувач – дете. Добив и награда, една пластична чаша која се склопуваше во тркалезно кутивче за да може да се носи во џеб, за на излет. И со пишувањето е така, бескрајно сум бавен и ако вниманието кое му го посветувам на секој напишан збор се вика перфекција, тоа би било тоа. Можеби сум единствениот, ајде да речам, писател, кој е толку застапуван во антологии и за кого е напишано толку многу, а кој напишал толку малку.
Обожавам да не правам ништо. Тоа не е мрза, тоа е вештина да не се прави ништо. На српски тоа се вика доколица, а нашиве го превеле како безделништво а значењето за таквите било - оние што не знаат што да прават со себе и со слободното време. Но тоа само изгледа така. Мене ми е најубаво кога седам на терасата во кафулето „Синема“, на мојата маса во аголот, сам, си пушам и потпивнувам од кафето, пуштајќи долги димови над главата, гладајќи ги луѓето како минуваат, измислувајќи разни приказни. Тоа е мое благословено време на здодевност. Така некако се создаваат моите приказни, на работ на дремливост, тоа е бавен процес и затоа бавното темпо во објавување книги. Задоволството ми го упропасти тој – Врховниот непушач, со бесмислената забрана за пушење во затворени простории така што сега во зима набрзина си го испивам кафето и си одам дома – да пушам на раат.

Знам дека порано беше страствен пушач на „Филтер Југославија“, пушиш ли уште, што, зошто и колку?

Откако пропушив на 15-16 годишна возраст, пушев „Филтер Југославија“, сè до денот додека не дојде Љубчо Георгиевски на власт и не ги укина цигарите со името на државата. Нешто пробуваа да направат како замена, се појави „Филтер Македонија“, но тоа им беше неуспешен проект кој пропадна, мислам цигарите со име Македонија. Сега ги пушам истите цигари, истиот тутун е, иста боја на паковката и тип на слова, само ќеифот ми го расипува името - „Филтер Ориентал“. Чувам една штека „Филтер Југославија“, како спомен на старите добри денови кога имаше и цигари „Југославија“ и држава Југославија. Зборот е чудесен, ми буди само убави спомени. Дури една кутија си имам врамено и виси на ѕидот во мојата канцеларија. Сега е во мода да не се пуши, велат дека не е здраво, ама и многу други работи што ги правиме не се здрави, а сепак ги правиме. Пушам едно пакло дневно, а тоа го правам затоа што сакам да пушам и не сакам да престанам. Пушењето е верен придружник во секоја прилика, и во радост и во тага. Цигарата е задоволство во секој поглед, по изгледот, по допирот, по мирисот. Што би можел да кажам за тутунот покрај толкуте апотеози изречени во негова чест, дури Пол Остер направи филм во слава на тутунот, култниот „Чад“. Данило Киш од смртната постела му барал на Момо Капор цигара, макар само да ја помириса а дон Луис Буњуел вели, кога повторно би се родил би сакал да има посилни бели дробови за да може повеќе да пуши ( добро тој вели и посилен црн дроб за да може повеќе да пие).

Струга со децении е центар на поезијата, а ти сепак пишуваш проза! Струшките вечери на поезијата влијаеа така што дефинитивно те пренасочија во друга насока?

- Па добро, да не се занесуваме со тоа „центар на поезијата“, посебно не во последниве дваесеттина години. Со пропаста на Југославија некако се изгуби и сјајот што Струга го имаше, тогаш навистина беше центар на поезија, но тоа беше пред многу години кога низ градот шетаа луѓе - легенди што ги знаевме од лектирите, и светски и југословенски и македонски. Возбудата ја носеа луѓето што доаѓаа. Замислете, пред вас поминува Хју Одн, Рафаел Алберти, Сенгор, битникот Гинсберг, Хјуз, Шејмас Хини, Ив Бонфоа, Булат Окуџава кој ви пее од мостот, Виктор Шкловски или Давичо, Изет Сарајлиќ, Даниел Драгојевиќ, Сидран, Деспотов, Туциќ, Ацо Шопов, генијалниот наш Конески. Таа магија веќе ја нема, доаѓаат некои луѓе, си прават нешто за себе и така си поминува тоа од година во година. Градот не покажува никаков интерес, на публиката како веќе да и здодеа, некогаш преполните кејови за „Мостови“ сега се празни што создава една депресивна слика. Не дека не се обидуваат овие од раководството, но тоа најмалку зависи од нив, тоа е една објективна ситуација. Можеби нема такви големини како што се гореспомнатите, а можеби треба нешто радикално да се промени во самата структура на Фестивалот. Чудно, и покрај толкаво количество поезија концентрирано на едно место никогаш не напишав ниту една песна, ниту еден стих. Можеби затоа што сум прозаичен, здодевен тип човек. Инаку и проза почнав да пишувам од здодевност. Во март 1983 година ја бев скршил ногата и лежев цел месец во гипс, и читањето веќе ми здодеа, па напишав еден расказ, можеби мојот најдобар „Мебиусовата лента“, го испратив на конкурсот за расказ на „Нова Македонија“ и беше награден.

Важиш за еден од најважните претставници на постмодерната. Кога ја изживеа модерната, па стана постмодернист?

- Тешко ми е да одговорам на ова прашање бидејќи јас всушност и не ги разбирам баш најјасно поимите. Добро, има објаснување во теоријата на литература за тоа. Мислам дека јас модернист никогаш и не сум бил, можеби додека се занимавав со сликарство бидејќи моите најрани интереси беа свртени кон дадаизмот и надреализмот, Марсел Дишан, Бретон, југословенските надреалисти од чиј основач, спомнатиот Марко Ристиќ ги добив сите нивни списанија и публикации од триесеттите години на минатиот век. Ја исчитав сета достапна литература, уште во времето кога бев во Скопје, но тој интерес наеднаш згасна во мене со откривањето на Борхес и Бруно Шулц после кои ништо не беше исто. Она што јас го пишував во тие години, осумдесеттите, моите две книжулиња ако можат да се наречат раскази ги почитуваат жанровските обрасци на фантастиката, ониричноста, но пред сè на постмодернизмот со користење на цитати, парафрази, позајмувања од други книжевни дела, вметнување ликовни прилози во текст за со тек на времето да се трансформира во еден ракопис, кој преовладува во „Инсомниа“, во која има остатоци од фантастичното, со тоа што тука до пароксизам се доведуваат постулатите на постмодернизмот - цитирање туѓи текстови, вметнување цели делови од други автори, автоцитати, така што читателот веќе не знае кој е чиј текст, за после петнаесет години во новата книга да не остане ништо од сето тоа или, како што вели Алаѓозовски: „во ‘Бледи сенки, далечни гласови’ целосно е напуштена фикционалната димензија. Тоа е еден неразделив микс од соништа и неверодостојни сеќавања, и враќањето во минатото е само илузија и го прави наративниот субјект на Дурацовски невдомен, растргнат, отворен, неостварен“.

Велат дека за да се биде добар писател не е потребен талент, туку зафркнат живот. Има ли во таа смисла Македонија голем потенцијал во литературата и зошто нема?

- Мислам дека не сум нешто посебно талентиран, а дека животот ми е несомнено и дефинитивно зафркнат тоа е сигурно. Како што велеше Реља Башиќ во еден стар филм: „Мој је живот тужна прича“. Ја погодив целта, но промашив сè друго. Бидејќи не знам ништо друго да правам, одвреме навреме ќе поднапишам нешто, на некои луѓе тоа им се допаѓа и тоа ми е мило бидејќи јас пишувам за неколкумина читатели. Доволно ми е и на еден да му се допадне. Можеби Македонија има некаков книжевен потенцијал, но тој е ограничен, локален, со еден исклучок, имено Гоце Смилевски, кој направи пробив со „Сестрата на Зигмунд Фројд“ надвор од Македонија. Добро, за волја на вистината, да не бидам неправеден, има неколкумина добри писатели (а посебно писателки) со тенденција да има уште неколку добри и тоа од најмладата генерација. Многумина од писателите се испотепаа пишувајќи и објавувајќи купишта книги, кои ништо не вредат. Мислам дека кај нас се пишува здодевно, тоа ја убива литературата – здодевноста.

Имаш ли стравови? Што те плаши во животот? Кои се твоите фобии?

- Имам неколку, страв на стари години да не станам пијаница или наркоман, страв од затвор, но мојата најголема фобија е стравот од летање со авион. Бесмислен страв бидејќи никаде не патувам. Но се случи еднаш требаше да патувам во Белград, имено ми се јави Оскар Давичо на телефон и ме повика на редакциски состанок на списанието „Даље“. Моите ме убедија да одам со авион. Се подготвив темелно, испив два апаурина и си влегов во авионот, стјуардесата ме смести во одделот за пушачи. Наеднаш спискаа моторите, испуштија некаков одвратен ужасен звук кој ме вџаши, внатрешноста на авионот почна да ми се стеснува за на крај да стане некаква тесна темна цевка. Така саштисан станав од седиштето и се упатив кон вратата да излезам. Авионот само што не полетал. Ме запре стјуардесата, какво излегување ми вели, не може, полетуваме. Ми понуди лексилиум, на крај го повика пилотот кој ме убедуваше да останам, ми рече дека ќе ме земе во кабината кај него и ќе ми биде интересно летањето. Попусто, мораа да ме пуштат да излезам. Но мојата срамота не заврши тука. Ме однесоа во една просторија на аеродромот, дојде милиција, некои луѓе ме испрашуваа зошто слегов, кај кого одам, од каде сум, им кажав, им дадов лична карта. Бараа некакви скриени намери. Едвај ги убедив дека едноставно се исплашив и дека не сакам да летам. На крај видоа дека си имаат работа со страшливец. Но тука не завршија моите маки. Сите патници мораа да излезат од авионот, го извадија багажот надвор и секој мораше да си го препознае својот, им ја покажав мојата торба, ја зедоа и кога ништо не најдоа најпосле ме пуштија да си одам. Мојот вујко Иле и мајка ми ме чекаа во чекалната, не заминале кога влегов во авионот, сакале да видат како авионот полетува. Влеговме во колата на вујко ми и додека тој возеше сите молчевме. Само мајка ми изусти едно кратко: „знаев“.

Вечерта, ми вели мајка ми: „Не слушнавме нешто на вестите дека паднал авионот за Белград?“ на што јас и одговорив: „Ќе паднеше ако бев јас во него“.

Разговарал: Ѕвездан Георгиевски
Слики: Rene Magritte
Извор: Коза ностра #1, 24.09.15.
 

ОкоБоли главаВицФото