Епизодист

Затоа што беше еден од оние артисти кои живеат со несреќа во кариерата да играат единствено споредни улоги, го доби името Епизодист. Со време, тој грд назив што го отсликува човековиот неуспех во животот му стана единственото име. Подоцна, по некоја година, откако свикна на него, кога некој случајно ќе го ословеше со вистинското, дури по време, после една подолга пауза ќе сфатеше дека нему му се обраќаат. Ќе се збунеше, ќе поцрвенеше, не знаејќи дали е тоа поруга или пак, ете, некој се сетил на него, на оној вистинскиот што некогаш, пред многу години, млад и надежен, стапуваше на сцената со само нему познатиот внатрешен восклик. Го вежбаше гласот, го чуваше грлото, бескрајно внимаваше на својата фигура, и во животот и на сцената беспрекорно овладеа со движењата. Телото и душата им ги посвети на театарот.
Меѓутоа, како што тоа обично се случува со талентите, така и неговиот остануваше несогледан и неразбран. Но, тоа не го очајуваше. Напротив. Се трудеше да се докаже, да блесне со заслепувачки сјај сред полумрачната бина и еднаш засекогаш да стави крај на големата неправда што од ден во ден, од улога во улога, му се нанесуваше.
По десетина ситни, незабележителни улоги, кога почна да се загрижува што сè уште не му дозволуваат да ги покаже своите вистински вредности, му го измислија понижувачкиот прекар.
Се случи тоа после една силна, неважна кавга во театарското бифе кога се трудеше на еден млад артист да му укаже на недостатоците и да го упати во тајните на глумечката вештина. Младиот артист наместо со благодарност да ја прифати оваа добронамерност, се навреди, пламна и во низата навредливи зборови што ги изговори со лутина, го спомна и зборот епизодист.
Калемот веднаш се фати.
Спонтано, како тоа да е најнормално, го завикаа Епизодист. И покрај пријателите, и тие што го сакаа, и тие што го мразеа. Можеби направи грешка што веднаш не се побуни, веднаш не стави на знаење дека не го прифаќа таквиот неправеден, дури и понижувачки однос. Мислеше дека брзо ќе биде заборавено, уште повеќе што во тоа време ја очекуваше својата голема улога. Го замислуваше ненадејниот пресврт што ќе следува по спуштањето на завесата и по долготрајниот аплауз, само нему наменет. Тогаш сите од театарот ќе треба да се покајат. Ќе му честитаат и притоа ќе мораат да смислат друго име што ќе биде достојно на неговата величина.
Но, таа улога никако не доаѓаше.
Наместо разочарување, кај него нараснуваше занесот и верувањето. Сè повеќе сцената, тој непрегледен простор на неговата иднина, му ветуваше успеси и радости, награди и слава. Длабоко во себе ги ослушуваше ракоплескањата од партерот што му ги упатуваше публиката на отворената сцена, ги слушаше зависливите погледи од другите артисти, додека неговиот, долго време вежбан реверанс, авансцената ќе значеше достоинствено оддолжување што еден голем уметник може да ѝ го изрази на верната публика.
Овие соништа од кои пријатни трпки му минуваа по телото, полека, од постановка во постановка се распрснуваа како магличави облачиња на летно небо.
Непомирен со судбината да биде единствено успешен епизодист, почна да си создава друга илузија. При секоја распределба на улогите, кога ќе добиеше некој „отпадок“, некој лик што е речиси безначаен за претставата, се заветуваше, себе, некому непознат, можеби на цел свет, дека и од таа ништожност ќе сочини блескава ролја. Затоа десетици пати го препрочитуваше текстот, потоа преминуваше на проучување на ликот. Му приоѓаше од сите страни. Репликата, се разбира беше содржана само со неколку зборови или од две-три реченици, ја изговараше беспрекорно со својот мек баритон, темелно, ги вежбаше сите движења и гестови. И на најневажната улога, да речеме како тоа кога требаше да влезе од левата страна на сцената, носејќи послужавник в раце, да дојде до средината и да го остави на масата велејќи: „Господине, повелете, вашиот чај“, а потоа да излезе од десната ѝ посветуваше необично внимание.
Остануваше долго после пробите. Кога другите артисти пиеја во театарското бифе, а некои одамна веќе се опиле, тој неуморно, до доцна во ноќта ги вежбаше тие десетина чекори по сцената и стотина пати изговараше: „Господине, повелете, вашиот чај“. Околу полноќ, кога ќе дојдеше ноќниот чувар за да провери дали е сè во ред и да ги изгасне светлата тој ја прекинуваше пробата. Меѓутоа, претходно ќе го натераше чуварот да седне во партерот и неколку пати пред него ќе ја одиграше улогата.
„Доволно е“, ќе речеше суво чуварот што во меѓувреме зевнуваше, „Време е да го затворам театаров“.
Тој, очекувајќи барем збор-два, пофалба или охрабрување, се сепнуваше, воздивнуваше неколку пати и се чудеше како чуварот, во кого тогаш не гледаше чувар, туку публика или барем еден нејзин дел, не е во состојба да ја согледа големината на неговиот напор. Не можеше да сфати дека луѓето имаат толку крути срца што ништо, па ни тој до совршенство доведен уметнички чин не може да ги допре. Тогаш беше убеден дека улогата треба да ја одигра уште еднаш, и уште онолку пати, сè додека кај чуварот не ги разбуди заспаните чувства за убавото. Затоа и понатаму упорно продолжуваше да вежба пред него, кој најпосле, беше принуден да се качи на сцената, да го пречека на средината, и откако овој божемно ќе го оставеше послужавникот и ќе ја изговореше репликата, ќе го потчукнеше по рамото и ќе му речеше: „Ајде. Доволно беше. И утре има ден. Па вие навистина претерувате со овие глупости“.

Како тргнат од некој преубав сон што човек сака да го продолжи и по будењето, запираше и долго со молбен поглед гледаше во чуварот. „Треба да се чека премиерата“ си мислеше бавно одејќи, како да не сака да го напушти театарот, по мрачните ходници на зградата преполни со расфрлени реквизити додека во него, во правилни интервали, се повторуваа зборовите: „Господине, повелете, вашиот чај“.
Така, полека, неусетно, низ долгото време исполнето со надеж, дојде денот на неговата последна претстава. Стариот и ислужен артист требаше да се пензионира.
Се случи театарот да го поставува „Хамлет“. Со стегнато срце ја очекуваше последната улога, верувајќи дека барем сега, на крајот, ќе се исполни сонот да добие улога со која ќе се вознесе и ќе ги наплати годините на бескрајно чекање и трпение.
„Хамлет, љубовта на секој артист“, си мислеше. „Но престар сум јас за принцот. Полониј? Полониј убаво би го дал јас. Ако не Полониј, тогаш Клаудиј, данскиот крал…“
Една по една се распрскуваа ролјите и се откинуваа од него како живи делови, како и сите тие години поминати во театарот. Грутката од срцето му се искачуваше кон грлото и беше само прашање на миг кога ќе се претвори во грч, плач, липтеж.
Најпосле, режисерот погледна во него.
„А за нашиот Епизодист“, рече, „Најубавата улога со која уште еднаш ќе го потврди својот гениј. Улога што според мојот план треба да ѝ даде посебен печат на претставата и која треба публиката треба да ја крене на нозе. Тоа е Призракот на Хамлетовиот татко. Честитам.“
Пред очите на Епизодист се смрачи. Очекуваше многу повеќе. Тоа требаше да биде неговата последна претстава. Имаше право на вистинска улога, на конечно исполнување на сонот да создаде нешто по што ќе го запаметат. Призракот? Пак епизода. Некој блед лик – нелик, сениште во дното на сцената обвиено со магличеста мрачка, сенка што ќе се појави во првиот чин и потоа исчезнува, паѓа во заборав. Така и тој. Сакаше крајот, крајот како артист, да го дочека на сцената и барем еднаш, ако не целосно, барем дел од ракоплескањето и нему да му биде упатено.
Погледна во тие околу себе со очи што бараат милост. Бараше по тие лица. Погледот му се запре на задоволното и надуено лице од младиот артист штотуку излезен од Академијата, а веднаш среќник да го игра Хамлет. Неговите очи и неговите развлечени усни како да се ругаа, како да му се ругаа нему, на стариот заслужен артист. „Да ја имав твојата среќа момче“, си рече, „да ми се случеше мене ова што тебе ти се случува, пред триесетина години, сега ти поинаку ќе гледаше во мене, а не со тој надмен поглед на злобник.“
„Ја прифаќаш ли улогата?“, праша режисерот.
Нешто најпрвин го боцна, штрекна и го прободе. Стана, пречека сите да ги свртат погледите кон него, да запре џагорот и почна да рецитира:

„Чуј ме,
Се наближи часот –
Јас морам бргу да се вратам пак
Во огнот темен на мојата мака.“

Ги изговори зборовите на Призракот на Хамлетовиот татко и излезе следен од погледите на артистите, зачудени, зашто никој од нив во минатото не бил свидетел на таква реакција од Епизодистот. Тој секогаш молчел, секогаш со тажна насмевка ги прифаќал улогите што му се доделуваа.
На врата застана и продолжи:
Ќе го имате тој лик, онаков каков што никогаш и никаде не бил, ниту ќе биде одигран. Зашто „… штом ме чуеш одмазди ме за сè“.
Во полутемните ходници на старата театарска зграда од кои навеваше посебен мирис на прашина и на старост, Епизодистот се движеше бавно, лесно, чиниш не ја допира земјата, а во него навираа стиховите:

„Пред тебе стои на татко ти духот,
Во ноќно време осуден да лута,
А дење жеден во оган да гори
Дур гревот земен не изгори сосем…“

* * *

Според вообичаеното, Епизодистот почна да живее со својата нова улога. Пробуваше со часови, работеше деноноќно, а чуварот попушти на неговите молби и го оставаше сам по цели ноќи на мрачната сцена. „Последната улога“, мислеше Епизодист. „Морам да ја одиграм совршено“.
Го ослушнуваше ехото на зборовите, сопствениот глас во празната сала и сето тоа ја создаваше визијата на Призракот, онаква каква што во свеста веќе си ја создаде стариот артист. Како што се ближеше премиерата така ги засилуваше пробите. Ослабе, се слина, но беше пресреќен зашто некогаш откриваше и совладуваше некој нов детаљ што го надоградуваше ликот и го движеше кон идеалниот.
Меѓутоа, кога режисерот ја поставуваше сцената, дојде на идеја што го порази Епизодистот. Тој замисли на сцената, на нејзиниот горен дел да постави механизам за кој со јаже ќе биде прикачен Призракот. Така, лебдејќи над штиците ќе биде поверодостоен, На крајот, кога Призракот ќе ги изговара зборовите со кои Хамлет ќе бара да се заколне дека ќе ја изврши одмаздата, средишниот дел од сцената ќе се отвори, Призракот ќе пропадне и последните зборови ќе бидат изречени од подземјето.
За Епизодистот настапи најголемо измачување.
Немаше веќе можност сам да ја вежба улогата, зашто по завршувањето на пробите заминуваше и сценскиот работник што раководеше со механизмот. Бараше од него да останува и по пробите, но тој му удоволи само еднаш. Почна да го фаќа очај. Стоеше на сцената, погледот му беше вперен нагоре, таму од каде што врзан со јажето и нишајќи се како да лета требаше да ги изговара репликите. Очајот му се зголемуваше со наближувањето на премиерата. Постојано го копкаше помислата дека мора да најде начин да полета, дека единствено така ќе го оствари она за кое толку долго копнееше, да создаде дотогаш невидена улога. Еднаш чуварот го затекна како качен на декорот, на терасата од тврдината, се обидува да полета. Замавта низ воздухот, ја започна реченицата, но гласот му се стопи во тресокот што при падот одекна во празната сала.
„Што направи?“, свика чуварот и потрча да му помогне да стане. Епизодист ги стегна забите и низ нив, наместо офкање заради болките што го штрекаа во убиената нога се цедеа зборовите:

„Пред тебе стои на татко ти духот,
во ноќно време осуден да лута…“
„Слушај ти будаличиште“, сега викаше чуварот. „Ќе се отепаш и ќе ми донесеш некоја беља.“

Викаше и го туркаше кон излезот, додека Епизодист се опираше. Не смееше да ја напушти сцената. Не. Треба да се обиде уште еднаш, уште илјада пати. Сега кога му се причини дека е на прагот да полета и улогата да ја доведе до совршенство. Навистина, падна, но сепак само еден миг, еден значаен миг, дел од секунда, успеа да се задржи во воздухот и да му се спротивстави на слободното паѓање.
Кога по него се затвори вратата од театарот и го чу немилосрдното вртење на клучот во бравата, звук што дефинитивно го оддели од сцената, тој се потпре на ѕидот и полека се лизгаше надвор додека не седна. Свежината на ноќниот воздух му го стресе телото, но тоа како да не беше неговото тело. Повторуваше:

„Без света причест, без исповед трајна,
Со сите мои престапи на вратот
Ме прати така пред страшниот суд.“

* * *

Дојде денот на премиерата.
Видливо возбуден Епизодист прв го облече костумот. Бела наметка премачкана со фосфоресцентна материја што осветлена од рефлекторот кој го следеше при летот низ воздухот одблеснуваше со магична светлина. Долго се гледаше во огледалото. Лицето му беше бледо. Кога ја стави пудрата тоа доби призрачен изглед. Седна пред огледалото и полека чекајќи го часот кога ќе го повикаат на сцената, го повторуваше текстот.
На сцената стапна Призракот на Хамлетовиот татко.
Појавата на призракот ја вџаши публиката. Застана на терасата од тврдината и полека, со нестварен лет се спушти на подот.
„Но кај ме водиш? Ќе застанам овде“, рече Хамлет.
„Чуј ме“, изговори Призракот со чудесен, неовоземен глас и се крена. Направи еден круг околу Хамлет, за миг се изгуби над кулисите, се врати и остана да лебди лесно треперејќи.

„… се наближи часот –
Јас морам да се вратам пак
Во огнот темен на мојата мака“, продолжи духот и пак направи круг околу Хамлет, долета до работ на сцената и како стрела се вивна нагоре.
Публиката го запре здивот. Таква илузија досега не беше видела во театарот. Претпоставуваа дека станува збор за некаков технички трик, но Призракот изгледаше толку вистинито што гледачите зинаа од изненадување. Се збуни и режисерот. На пробите не беше постигнат ваков ефект. Навистина. Епизодистот лебдеше над сцената закачен со јаже, но најмногу што можеше да се направи, тоа беше само праволиниско нишање, подигање и спуштање. А ова. Ова сега претставуваше чудо, совршенство…
Но, ако некој имаше можност да го види лицето на сценскиот работник кој горе, над сцената го раководеше механизмот и јажето на кое требаше да виси Епизодистот, ќе сфатеше дека се случува нешто необично.
Најпрвин тој се разбесни кога Епизодистот, штом стапна на сцената, не се закачи на јажето. Нишајќи го лево десно, се обиде да го предупреди, но Епизодистот не му обрнуваше внимание на тој знак. „Што прави стариот будала“, помисли. „Ќе ја упропасти претставата“. Но, големо беше неговото чудење веднаш потоа кога Епизодистот без помош на јажето, полета. Полета, надвор од сите закони на физиката и на само тоа. Се искачи горе, меѓу чигите, дојде до него и лебдејќи му го покажа јазикот. Работникот ако не беше цврсто обезбеден во седалото, сигурно ќе се струполеше одозгора среде сцената.
Очигледно се збуни и младиот артист во улогата на Хамлет. Продолжи да говори, но тоа повеќе беше нејасно, престрашено пелтечење. Призракот продолжи:

„Но јас сум спречен пред тебе да зборам
За мојот затвор, за маката судна.
Во таков расказ и од таков збор
Ќе ти вивне умот, ќе замрзне крвта,
А двете очи ќе паднат ко ѕвезди“.

„Боже“, извика Хамлет. Но, тоа не беше репликата што следуваше, туку крик на страв, по кој младиот артист падна на сцената.
Но, него веќе никој не го гледаше.
Призракот на Хамлетовиот татко што дотогаш лебдеше или леташе над сцената, наеднаш се најде над партерот. Осветлителот што го следеше со рефлекторот, го изгуби, но сега облеката од Епизодистот блескаше сама од себе. Прелета ниско над главите на публиката и притоа како некое благо ветре да ги допре косите на вчудовидените гледачи.

„Но како што нема добродетел жива
Што оди преграб на лажните чари,
И блудот така од блаженство сит,
Па макар цутел во ангелски раце,
Ќе почне мрши најбргу да гнете…“

Одлета до галеријата, потоа до таванот и оттаму уште појасно ечеше неговиот кристален глас. Луѓето ги вртеа главите како маѓепсани од глетката, пленети во восхитот низ кој им се мешаше нејасен страв, некое неовоземно чувство.
„Иако некој ме насамарил“, мислеше режисерот, „треба да му се оддаде признание.“ Тој претпоставуваше, некој од техниката, во договор со Епизодистот за кој отсекогаш сметаше дека е малку удрен, а без негово знаење и надвор од неговата контрола, го подготвиле ова изненадување.
Најпосле, Епизодистот слета на сцената. Хамлет кој беше дошол на себе, го продолжи дијалогот. Наближуваше часот кога Призракот требаше да се изгуби во подземјето и сцената веќе се отвораше. Епизодистот лебдеше над тоа место и ги изговараше последните зборови од својата улога.

„А сега, збогум! Во пречек на денот –
Го гаси сјајот светулката бледа.
О збогум, збогум и помни ме ти –“

Место да пропадне меѓу штиците, Епизодистот како да се премисли, уште еднаш се вивна нагоре. Прелета над партерот и со неколку кругови се искачуваше сè повисоко кон таванот од театарската зграда. Најгоре се запре, направи неколку реверанси во воздухот, неколку поклони на длабоко почитување и исчезна низ таванот.
Најпрвин тишина, а потоа извици на чудење се разнесоа низ салата кога Призракот на Хамлетовиот татко, обичниот театарски епизодист, полека, како нематеријален, се провна низ таванот. Бавно, чудесно лесно и без шум. Најпрвин главата, потоа рамениците, телото, босите нозе.
Некој заплеска. Потоа сите во салата го прифатија ракоплескањето што се претвори во долгорочен бран. Пет минути, десет минути, можеби и подолго. Ракоплескањето не престануваше.

* * *

Режисерот едвај се приближуваше низ зашеметената публика во преполното фоаје. Луѓето беа збунети. Бараа објаснување, толкување на настанот. Тој брзаше кон гримиорните. Артистите и другите театарски работници зад сцената беа збркани. Со ширум отворени очи и зинати усти одмавнуваа со главите кога ги прашуваше за Епизодистот. Никој не го видел. Беа вчудовидени и препалени, како свидетели на неземна глетка.
Во ходникот, една чистачка му рече дека Епизодистот е во својата гримиорна.
„Таму е“, рече чистачката. „Неколку пати сакав да влезам и да исчистам, но тој веќе цел час седи пред огледалото и не се поместува.“
Режисерот потрча до гримиорната. Навистина, Епизодистот облечен во костум на Призракот на Хамлетовиот татко, седеше пред огледалото. Лицето во одразот на стаклото му беше спокојно. Режисерот му пријде и го ослови. Тој не се помрдна.
„Направивте чудо“, рече режисерот. „Вакво нешто досега се нема случено во ниеден театар во светот. Ниту пак некој ќе може да го повтори.”
Епизодистот сè така спокојно, без да трепне, гледаше во мазноста на стаклената површина. Лицето сепак како да не е од мртовец, озарено блескаше, како кај човек овенчан со конечна слава.

Извор: Тешка ноќ: антологија на современиот македонски фантастичен расказ, прир. Лидија Капушевска-Дракулевска, Магор, Скопје, 2009.

Слики: Џоел Робинсон

Трајче Крстески, (18 мај 1950 - 17 декември 2016), македонски раскажувач, романсиер, драмски писател, поет, новинар, уредник и издавач. Автор е на книгите: „Скица за гоблен со палјачо”, „Современост”, Скопје, 1973 - драмски текстови, „Арлекин со празни раце”, „Македонска книга”, Скопје, 1981 – роман, „Пресуда”, 1982 – драма, „Убиство со умисла”, 1983 – драма, „Бела Митра”, „Наша книга”, Скопје, 1986 – роман, „Бесење пес”, „Стремеж”, Прилеп, 1988 – раскази, „Ослободен човек”, „Мисла”, Скопје, 1989 – роман, „Светлина зад ридот”, 1990 – роман, „Лов”, 1991 – роман, „Градење црква”, 1993 – драма, „Силјан повторно лета”, 1994 – роман, „Скриено во говорот”, 1997 – поезија, „Генералот и касапот”, „Мисла”, Скoпje, 1998 – роман, „Арлекин”, „Детска радост”, Скопје, 1998 (второ издание на романот „Арлекин со празни раце”), „Фантазмагории”, 1999 – раскази, „Габи”, 1999 – публицистика, „Јона и полжавот”, 2000. - роман, „Љубовта на Самуил” - роман, „Опстанок”, ТВ серија во 10 епизоди.