Глупоста

Да се именува нешто глупаво несомнено значи да се преземе одредена одговорност. Во блиското минато, задачата да ја разобличи глупоста, како еден вид одговор на етичкиот повик, обично му припаѓаше на интелектуалецот. Така барем оди оваа фантазија: присетете се само на тонот на англиските, германските и француските мислители, а да не споменувам одредени академици, кои неуморно на виделина го изнесуваат она што е глупаво или погрешно сфатено. Сместувањето на просторот на глупоста беше дел од тајниот договор, кој ја задолжуваше секоја интелигентна – или, на крајот, можеби глупава – активност која сакаше некаде да се смести и да ги територијализира своите откритија. Современите истражувања многу ретко се занимаваат со прашањата поврзани со глупоста и интелигенцијата, како и, што е можеби уште поважно, со статусот на модулациите, употребата, злоупотребата и вреднувањето на глупоста. А глупоста, се чини, е насекаде.

Во предговорот на „Феноменологијата на духот“ Хегел го нападна Шелинг зашто глупоста ја стави на самиот почеток на битисувањето. Хегел, барем еднаш, ги изгуби нервите. Јасно е дека на човечкото постоење да му се импутира изворна глупост значело да се постави проблем за Хегел, на кој тој ќе се фати, а последицата е погрешно феноменолошко читање. Шелинг, имено, почна од примитивното, од трајниот хаос, отсутноста на интелигенција од која се раѓа интелигенцијата. А вообразениот човек одбива да ја признае можноста за таквото потекло и затоа од тоа се бранеше со морален ум.

Освен, можеби, единствено Ниче, филозофијата главно се штитеше да не оди предалеку во насока на глупоста. На две страници посветени на оваа тема во „Дијалектика на просветителството“ Адорно и Хоркхајмер за глупоста велат дека е „лузна – мала стврдната зона на нечувствителноста“. Понатаму, дека потсетува на „очајот на лавот кој се движи горе-долу низ кафезот или на невротичарот кој ја обновува одбранбената реакција која веќе претходно се покажала како залудна“.

Во книжевноста, глупоста се појавува како тема, жанр, историја, но не станува препознатлива по сигурни или утврдени одредници. „Вашингтон Сквер“ на Хенри Џејмс не се изјаснува за тоа дали бескрајната посветеност на Катерина на нејзиниот љубовник треба да се согледува како глупава или возвишена. Глупавоста нуди замрсено клопче од нешто што е непристапно: несведлива тврдоглавост, непопустливост, цврстина; таа истовремено е и преполна и празна, шуплива, она вечно „оф!“ на современото секојдневие. Иако целосно губитничка, глупоста е и онаа што владее, истовремено и објект на неверојатно насилство. Од една страна, може – и мора – да се расправа за тоа дали глупоста воопшто постои, зашто е можно во секој од случаите на глупост всушност да станува збор за сложени заплеткани репресии, погрешни потези, грешки, слепила. Од друга страна глупоста може – и мора – да се разоткрива. Сепак, прашањето е кој да се изземе кога станува збор за глупоста? Како да се оттргне сомнежот или стравот дека вие, бегалците од глупоста, се наоѓате на чекор од тоа вас (конечно) да ве погоди некоја умна бомба која лета кон вашата куќа?

Има неверојатно способни писатели чиј реторички ефект делумно зависеше од душкање на тајните скривници на глупоста. Тонот на многу есеи на Жак Лакан би можел да биде пример за тоа: станува збор за мислител кој не се срамеше ниту своите ученици да ги разоткрие како имбецили: Мелани Клајн е глупава до болка, но некако (случајно) го сфаќа добро; Американците се безнадежно глупави (его-психолози) Филип Лак-Лабарт и Жан-Лик Нанси со својата книга за него успеаја да го направат она што ниеден студент на Лакан не би бил способен да го направи бидејќи се преглупави за да ги сфатат темелните одредници на неговото враќање кон Фројд. И така натаму.

Има нешто несомнено ничеанско во третирањето на секого како глупак (иако Ниче тоа никогаш не го правел. Тој им зборувал дека се паметни или, во најлош случај, дека се однесуваат глупаво, или, како кај христијаните – кои воведоа нов и подобрен бран на глупост – идиотот кој е превреднуван и почитуван како sancta simplicitas.) Истовремено, има нешто многу традиционално во тие јасно повлечени одредувања, барем од гледна точка на историјата на глупоста.

Флобер во својот „Речник на прифатливи идеи“ ја кодифицираше глупоста. Но, тој не беше првиот кој за неа размислуваше на овој начин: „Идиоти. Оние кои се разликуваат од вас“.

Додека овој лексикографски опис ја носи непогрешливата трага на неговата иронија, постои и историска, во овој миг малку вознемирувачка вистина за преселбата на неразбирливиот „Друг“ во областа на глупоста. Употребата на овој поим во насока на навредување, обвинување или отфрлање е нова појава. Во рамки на реториката на општественото насилство, искажувањето на тој поим – навреда, бара истражување. Но, кога несведливата разлика на другиот се претвори во исмеан и отфрлен објект на глупоста? Или со други зборови, зошто другиот почнавме да го претставуваме како глупав?

Според општо раширената, иако прикриена историја на угнетувањето, овие прашања – иако се поставуваат во нивниот нужно недостоинствен аспект – влијаат врз современата полемика за афирмативната акција која често прифаќа заклучоци изведени од сомнителни културни таксономии. За да бидеме праведни кон американските употреби на глупоста и кон реторичката седиментарност на поимот, би требало, кога станува збор за интелигенцијата, да се земе предвид дека робовите се сметани за не-луѓе, т.е. неспособни да се стекнат со образование. А и она што е обликувано во навидум понежните искази на глупост (на пример, плиток, празноглав, „плавуша“) сето тоа припаѓа на мрачната историја, која делумно ја следи и историјата на уништувањето на другиот.

Нема простор за запрашаност

Во „Глупавата среќа“ Анри Мишо зборува на следниов начин: „Тој не знае за граница, не... тој е толку сигурен во себе што ме фрла во очај... тој не знае за граница, тој не... не...“ Гласот на раскажувачот е преставен преку очајот што во него го раѓа неограничената увереност, која доаѓа од оној што навистина е глупав. Во овој исказ има барем два аспекти на кои треба да им се посвети внимание. Прво, прашањето за границата: глупоста не знае за граница, на тој начин нудејќи ни го едно од ретките „искуства“ на бесконечноста. Брехт еднаш има кажано дека интелигенцијата е ограничена, а глупоста неограничена. Тоа што не познава граница значи дека не знае за закон, за другост (алтеритет); таа е рамнодушна кон различното и е слепа за хиерархијата. Но, она што, се чини, го фрла раскажувачот во очај е сигурноста врз која се заснова блажената глупост, увереноста која така јасно се покажува. Додека една од нејзините форми поставува „глупави“ прашања, владејачката форма на глупоста се спротивставува на прашањето, не дозволува поставување прашања за светот, особено оние за сопственото место во светот, во јазикот, ниту се прашува како тие односи се обликуваат. Нема простор за запрашаност во ниедна област во која би се инвестирала фигура на сомнеж. Глупоста поставува посилни барања за сознанието и за процесот на создавање на знаењето отколку што некогаш тоа би си го дозволил строгиот интелект. Тоа е причината заради која, во одредена смисла, тестовите кои се даваат на децата без исклучок припаѓаат во областа на глупоста. Во онаа мерка во која бараат одговор и го инструментализираат мигот на прашањето, тие бегаат од тегобноста на нерешителноста, компликацијата, или хипотетичното удвојување кое е карактеристично за интелигенцијата. Во мигот на производство на одговори, интелигентниот човек кој е испрашуван е принуден да глуми глупак.

Стравот да не се стане глупав

За глупоста често велиме или чувствуваме дека е заразна. Паралелно со сознанијата на Ниче за тоа дека на силните и на здравите им треба заштита – зашто во неговиот пресврт на Фортуната, токму здравите се оние кои се најмногу ранливи – се јавува и стравот, документиран во различни расправи, стравот да не се стане глупав. Шопенхауер мислел дека од студентите можете да направите глупаци ако побарате од нив да го читаат Хегел. И Роза Луксембург ја загрижувало заглупувањето на народот. Русо опасноста од станување глупав ја гледал во неспособноста да се живее сам, во затворањето во кокошарник, миметичкиот дух во кој владее духот на подражавањето. Оние кои не сакаат да живеат сами се подложни на глупоста зашто спирално влегуваат во простор во кој луѓето неуморно се имитираат едни со други. Иако може да биде многу благотворна (читањето на Хегел, живот со другите), глупоста сепак се покажува како наметната траума, со која се претворате во повторувач на нејзините протоколи. Спортовите, рокот и масовните медиуми, е она што треба да се анализира во истражувањето на изворите за таа зараза и страв дека сме глупави, заглупавени или техно-екстатични.

Се вели дека телевизијата заглупува: механичкото повторување од кој било вид може да ве зарази со вирусот на глупоста. (Иако, како сведок на современите социјални истории, сметам дека работата е она што луѓето ги прави глупави, лишувајќи ги од основните видови непроизводство, слободно време, медитација, игра. Со засилувањето на законот за невработеност или со вработување на луѓе кои работат под своите квалификации станува од етичка гледна точка станува сè повеќе нужна потребата да се пронајде цврст начин кој ќе успее да го придвижува неработењето, ќе го поддржува одморот, мрзеливоста, денгубењето без задолжителното вообичаено паѓање во територијата на „криминализацијата“ или обезвреднувањето на другите „активности“.Сведувањето на човечката фигура на работата треба да се сфати како изедначување на човекот со работно животно. Според својата природа сервилна, работата – во сржта на модерното искуство на отуѓување – е нехумана и против социјална. И обратно, кога за тоа се наоѓаат оправдувања, играта се разгласува како работа. Во ресторанот, кога келнерот не знае дали треба да ги тргне чиниите, ве прашува „дали работата е завршена“? Срамното и плитко преголемо работење или посегнување по синтагми како човечки ресурси, се сведоци за нашата култура, во која премногу луѓе ја губат главата заради необјаснивиот производен етос.

Извор: Avital Ronell: "Stupidity", University of Illinois Press, 2002

Слики: Џојс Хо