Сè што ни се случува потврдува дека сме понижени луѓе

28.08.2024 02:02

интервјуто со Семездин Мехмединовиќ го водеше Кристина Левак.

Во нашиве околности јазикот е клучно политичко прашање. Надвор од нашата дневна политика тој е суштинско идентитетско прашање. Иако во експатријацијата нужно се губи дел од идентитетот, ти успеа да го сочуваш сопствениот јазик и да пишуваш за американското искуство со јазикот како никогаш да не си ни заминал од Сараево. Колку тешко беше тоа?

Мислам дека во мојот случај прашањето за јазикот и идентитетот е суштинско прашање. Заминав од Сараево кон крајот на 1995 година и дваесет години живеам надвор од овој јазик. Последица од тоа е што јазикот на кој пишувам денес е јазикот од доцните осумдесетти и раните деведесетти. А во меѓувреме јазикот се менуваше. Тоа е јазик во кој се случи злото од нашите деведесетти години. Во извесна смисла останав „замрзнат“ во осумдесеттите и деведесеттите години. Тоа е еден аспект од мојот јазик. Вториот е тоа што живеам во култура на друг јазик. Сè што ми се случуваше и сè што опишувам, ми се случи со англискиот јазик. И тогаш од тој јазик преведувам на својот јазик, оној од пред дваесет години. Кога размислувам за тоа наоѓам некаква сличност со некои други писатели кои живееле во егзил. Но се многу. Во таа смисла, најблизок ми е Шандор Мараи, унгарски писател кој во времето на Втората светска војна емигрирал во Италија, а потоа од Италија во Америка, на далечниот запад, во Сан Диего, каде живеел до самиот крај со својот унгарски јазик, до моментот кога се убил. Во своите Дневници се занимава со теми кои им се мошне блиски на оние што ме прогонуваат и мене. А тоа е егзилот, состојбата со експатријацијата, позицијата на странците и животот во друг јазик.

Александар Хемон направи поинаков избор и им остави можност на новинарите/ките секогаш одново да поставуваат прашања за тоа како почнал да пишува на англиски.

Претпоставувам дека сфатил дека мора да донесе одлука ако сака да продолжи да пишува. Дали ќе остане во својот јазик или ќе премине на јазикот на просторот во кој живее? Го знам тоа зашто и самиот еднаш се соочив со тој избор. Да се остане со својот јазик значи постојано да се преведува од јазикот со кој живееш. Тоа што ќе го напишеш евентуално ќе го објавиш преведено тука. Осуден си на објавување во оној свој свет во кој се зборува твојот јазик и одвоен си од читателите. А тоа подразбира намалени или непостоечки хонорари за објавените книги. Во Америка, како што би рекол мојот пријател, писателот Кент Џонсон, поезијата е „full time job“, тука поетите можат сосема солидно да живеат од своето пишување, што кај нас е незамисливо. Тоа се два сосема различни модели. И затоа понекогаш сум тажен кога гледам дека нашите издавачи, нашите дневни весници, а писателите лесно се согласуваат со тоа, ги имитираат ритуалите на книжевната индустрија од големите земји како што се Америка или Германија. Се однесуваме како кај нас да постои пазар, а всушност за нас е голем успех ако продадеме илјада примероци од една книга. Во далечната 1997 година отпатував во Чикаго за да одиграм фудбалски натпревар со Хемон во текот на викендот. Тогаш беше непознат писател и вечерта ја поминавме во разговор, на верандата на куќата во која живееше тогаш. Би сакал разговорот да беше снимен. Се сеќавам дека сето тоа што го зборуваше укажуваше дека има намера да живее само од пишувањето, не го интересираше ниедна друга работа. Тоа беше одлука. Освен тоа, за среќа, Хемон е некој што има апсолутен слух за јазикот.

Дали некогаш си имал дилеми поврзани со изборот на јазикот?

Кога во 1998 година во Америка се појави „Сандеј блуз“ во издание на Сити Лајтс, доживеа успех преку ноќ, одлични реакции, Њујорк Тајмс објави критика и неколку дена потоа се продаде целиот тираж, а за книгата се пишуваше многу. Потоа, во 2003 година, истиот издавач објави превод на мојата втора книга, станува збор за „Девет Александрии“ која истата година беше во изборот на некои угледни издавачки куќи како што се „Barnes and Noble“ или „Publishers Weekly“. По објавувањето на двете книги имав многу повици за читање, тоа е дел од тамошниот книжевен живот кој е поинтензивен отколку кај нас. И на тие читања потполно се адаптирав на преводите на моите текстови, значи се идентификував со нивниот превод на англиски. Ако подолго од пет години читаш на тој јазик, го прифаќаш како оригинален јазин на своите текстови. И тогаш сфаќаш дека се случила вистинска мала идентитетска драма која ме постави пред одлука и мислев дека е време да се префрлам на англискиот. И потоа почнав малку да пишувам на англиски, дури и објавив некои песни на англиски, но тоа едноставно не беше тоа, тоа не бев јас. Потоа, тоа резултираше со пауза која траеше од 2004-та до 2008-та година. Се откажав од пишување и тоа го прифатив како своја реалност. Ми се чинеше дека не беше тешко, мислев дека можам без пишувањето. Впрочем, пишувањето го надоместував со читање. Животот во писателската заедница е мошне непривлечен. Дружењето со писателите отсекогаш ми донесуваше само фрустрации. Освен тоа, постои одредена привлечност на животот во изолација и анонимност. Но тогаш сепак се покажа дека моето бегство од пишувањето не е можно. Во 2006 година загребското списание „Поезија“ од мене бараше да разменам неколку писма со Борис Маруна, поет што го сакам исклучително многу. Нивната идеја беше потоа да го објават нашиот разговор за книжевноста. Но, на уредникот му одговорив дека не можам да го направам тоа. Наскоро потоа Маруна почина. И ми беше многу жал. Ми беше жал што пропуштив да разменам писма со него, а потоа, две години подоцна истото списание предложи кореспонденција со Миленко Јерговиќ. Плашејќи се да не му се случи нешто (се смее) морав да прифатам. И потоа почнавме да разменуваме писма. Тоа беше моето враќање кон пишувањето. Тоа го објавивме како книга со наслов „Transatlantic mail“ и мислам дека книгата е добра. Потоа целосно му се вратив на пишувањето. Но суштинската промена се случи кога веќе не постоеше ништо од ваквите суштински идентитетски драми. Кога во 2010 година доживеав срцев удар, кога се разочарав од сопственото срце, веќе ништо не беше исто, тогаш станав посериозен и одлучив дека ќе пишувам една книга годишно. Всушност, сега го правам токму тоа. И тоа мошне дисциплинирано дури и во невозможни услови. Сега живеам во Америка и работам како продуцент на германската телевизија АРД, напорна работа која трае осум, а понекогаш и десет часа дневно. Во недостаток на време, една книга напишав во метро, возејќи се на работа и дома. Сега главно си крадам од ноќта, за викенди едвај спијам, но пишувањето ми донесува неопислива радост. Понекогаш ми се чини дека пишувам и објавувам само за радоста. А потоа пријатно се изненадувам кога ќе се појават читатели кои ги сакаат моите книги.

А освен тоа, последниве седум-осум години паралелно со пишувањето ме привлекува сликањето и тоа е нешто што сè повеќе ми станува важно. Најпрвин тоа беше потреба паралелно со текстовите да објавувам илустрација или некаков вид дијалог цртеж/слика и текст, тој концепт ме привлекува многу. На почетокот не се доживував себеси како уметник, туку како писател кој со цртањето му помага на својот текст, а сега веќе сакам да мислам дека сум уметник, сакам да се обидам на тоа поле и мислам дека имам нешто да кажам во сликарството...

Еден од најстрогите критичари кого го познаваме двајцата и на чиј суд веруваме, имаше само пофалби за твоето ликовно творештво уште од првиот објавен цртеж. Мислам дека нема простор за сомнеж во сопствените ликовни способности.

Доаѓам од култура во која мораш да имаш еден вид потврда за она што го правиш. За да бидеш писател мораш да студираш книжевност, за да бидеш уметник мораш да завршиш академија. Јас имав амбиција да студирам уметност. На нашата академија примаа по четворица во генерација, најчесто преку врски и немаше збор да студира дете на рудар од северот на Босна. И некако се помируваш со тоа. И тотално го потиснуваш тоа што не ти припаѓа, но привлечноста и наклонетоста на уметноста резултираше со моето пријателство со уметникот Саша Буквиќ уште од студентските денови и раните сараевски години кога многу повеќе се дружев со ликовни уметници отколку со писатели. Се среќавав со сараевските сликари, не само како некој што сака да види што всушност прават, туку како некој што сака да влезе во дијалог со нив. А сакав да учествувам и како некој што пишува за нивните дела. Објавував нетипични ликовни критики во списанија. Се сеќавам дека во „Ослободување“ тоа ги нервираше оние кои тврдеа дека тоа не е ликовна критика зашто не е пишувана на јазик на кој наводно се пишуваат ликовни критики. Пишував приказни за слики и сликари на кои моите текстови им беа драги. Од тоа време никој не памти некои од уредниците на културните рубрики, ниту нивните критики пишани на прописен јазик, но мислам дека некои од моите текстови за ликовните уметници се памтат. И во Америка последниве дваесет години повеќе читам списанија посветени на ликовната уметност отколку на книжевноста. И кога би се занимавале со влијанијата на моето пишување тие повеќе доаѓаат од ликовната уметност или филмот, отколку од книжевноста.

Во романот што го пишувам во моментов се занимавам со нашите важни осумдесетти години во Сараево. Тоа е роман за група сликари. Тоа е и љубовна приказна. Хроника на ликовниот живот во нашиот град до војната кога сето тоа се распаѓа. Во суштина, роман за 1991 година. Пишувам и ги цртам пропратните илустрации.

Што беше потешко да се прифати, војната како таква или спознанието дека еден свет кој беше толку интензивен, важен, продуктивен и топол како што беше во сараевските осумдесетти години, засекогаш исчезна?

Книжевноста и уметноста се незамисливи без сеќавањата, а тогаш тоа значи и без носталгијата. Носталгијата може да биде спорна, но исто така може да биде креативен двигател. Чувствувам некаков вид носталгија кон осумдесеттите и кон времето кое ми беше важно. Најпрвин, зашто тогаш бев млад. А во моето искуство војната е многу комплицирано сеќавање, бивалентно. Се подразбира, но морам да признаам дека тоа беше застрашувачко време, но на одреден начин беше и време на голема слобода. Бевме во затвор, беше страшно, но времето за работа беше сосема ослободено. Паралелно со секојдневниот стрес пред стравот од смртта на блиските или сопствената смрт, имав 24 часа во кои пишував, никогаш како тогаш ослободено и со чувство на важност на секоја напишана реченица. А потоа чувството на корисност, кога си во можност да им однесеш храна и инсулин на старите родители на некој свој пријател, кои живеат во куќа која е на ничија земја. И тоа што го чувствуваш потоа е неспоредливо. Стотина такви нешта ја правеа војната - не сакам да кажам прифатлива, но ја правеа состојба на која се адаптираш. Да не зборувам дека состојбата на опасност создава еден вид зависност. Кога заминав од Сараево имав мала криза, зашто преку ноќ се затекнав во општество во кое сè е уредено и сè ми беше анемично и без интензитет. Ми недостасуваа настаните кои го креваат адреналинот. Тоа е еден вид зависност. Поминав низ три фази во својот живот, првата во осумдесеттите, војната и заминувањето на Америка. Како што поминува времето сè појасно ми е дека осумдесеттите беа клучни. Она што го правев во војната, она што го пишував, обележано е со моите интереси формирани во осумдесеттите. Таа енергија од осумдесеттите ја наоѓам и во она што го правам во моментов. Значи, колку повеќе стареам, светот од осумдесеттите е сè повеќе жив.

Да се вратиме на пишувањето и сликањето, впрочем на твоето пишување во слики. Начинот на кој го опишуваш ходникот во романот „Me'med, crvena bandana i pahuljica“ според мене може да послужи како универзален опис на емигрантското искуство во Америка за која понекогаш ми се чини дека го изумила отуѓувањето.

Некои слики од реалноста се нудат како совршен симболичен и метафоричен потенцијал. Навистина живеев во зграда која има ходник кој е голем колку две фудбалски игралишта. Кога одлучивме да се вселиме во станот, една од причините беше токму ходникот. Зашто по срцевиот удар требаше повеќе да пешачам. Така што за кратко време кон пешачењето за потребите на здравјето развив омраза. Зашто постои прошетка како вид пријатност во пешачењето, чекориш и го разгледуваш светот околу себеси со интерес, а ова беше пешачење заради пешачење како такво.

Нема врска каква е убавината на пејзажот низ кој поминуваш кога не го забележуваш. Сеедно дали тоа е работ на Големиот кањон или е ходникот на зградата во кој се вселивме. Го избрав ходникот таков каков што е. И забрзаното чекорење до лифтот беше наменско. А некојаш се случуваше да излезам, да погледнам низ ходникот и да се откажам. Бизарен ходник, бизарна слика.

Ги сакам тие слики, за мене единственото добро пишување е говорот на сликите. И целиот концепт на сликата е интересен од многу причини. Исто така, важна ми е позицијата на посматрач. Внимателното посматрање на светот околу себе, кога си во ресторан како сега или во кој било друг амбиент може да биде мошне креативно. Кога гледаш одредена сцена, тоа никогаш не е една слика. Со површната перцепција гледаш едно нешто, меѓутоа зад секоја слика постои уште една слика која често е поважна. И со внимателен поглед откривањето на другата слика секогаш е посебно искуство. Изострувањето на перцептивноста и посветувањето внимание на деталите е всушност мојот основен книжевен метод.

Како последната објавена приказна на порталот Номад кога пишуваше дека си ја гледал пријателката низ прозорецот, а таа рекла дека е во Уганда.

Не е добро да се прераскажуваат приказните, но ќе се обидам. Тоа се случи во август пред две години. Бев во судница зашто сум член на порота и ништо не ми одговара зашто морам да останам цел ден. Тоа е законска обврска, ако те повикаат да бидеш поротник, мораш да одиш.

Судот е на единаесеттиот спрат, од чекалницата гледав низ прозорецот и на балконот на зградата отспротива ја видов пријателката. Впрочем, тоа е приказна за денешното време, за нашата опсесивна загледаност во телефонот, екранот на таблетот или компјутерот, а една од последиците на загледаноста е и страшниот копнеж за бегство. Ја повикав пријателката од балконот, ја прашувам каде е сега, за подоцна да можам да ѝ кажам дека ја гледам од зградата на судот. А таа вели: „Во Уганда“. Во тој момент пред себе имаше некое дрвенесто растение и копнее да оди во Уганда, да ги види горилите и тоа е чудесно. И тогаш ми ги опишуваше африканските пејзажи. Уживав во тоа и сè што кажа беше вистина. И не можев да ѝ кажам дека во тој момент ја гледам, зашто ќе ја нарушев магијата.

Разликата помеѓу одличните писатели и нас кои сме вкоренети во реалноста е во тоа што ти во нејзината Уганда на американскиот балкон си видел одлична приказна, а јас можеби би повикала итна помош.

Може и така. Но ѝ верувам на имагинацијата. Кога би бегал, би отишол, да речеме, во Млет, а не во Уганда.

„Пишувам само тогаш кога ќе ми се случат важни нешта, би бил многу среќен ако не ја напишев оваа книга“, рече кога ја доби наградата „Меша Селимовиќ“. Кога последен пат разговаравме официјално, рече дека веќе не се плашиш од ништо и дека веќе сè ти се случило. Сепак, наградата „Меша Селимовиќ“ не се случи претходно. Колку таа денес може да биде еден вид компензација за сите болки од кои настана книгата?

Не може. Но има нешто друго. Кога ќе напишеш книга која е лична колку што е лична споменатата, тогаш имаш одреден сомнеж дали требало да го напишеш тоа. Само ако таа книга е навистина добро напишана, тогаш имало смисла човек да се впушти во толку ризична работа. Ако е успешно раскажана. И тогаш оваа награда сепак доаѓа како некаква потврда дека сето тоа имало некаква смисла. Но секогаш останува сомнежот заради судот на читателите. Во жирито имаше извонредни писатели па тоа дополнително ме уверува дека можеби сум напишал важна книга.

На доделувањето на наградата рече дека имаш подарок за радост. Имам и јас и особено ме радува што наградата „Меша Селимовиќ“ му претходи на твоето враќање со Сараево. Зашто колку повеќе писатели ќе се вратат дома, можеби и критериумите ќе се воспоставуваат поправедно. Какви се твоите очекувања од враќањето?

Не треба да се има преголеми очекувања. Се враќам во Сараево за да се дружам со еден круг пријатели и да работам нешто со нив, а притоа да останам изолиран колку што е можно повеќе од непотребниот јавен живот. Не мислам дека нешто ќе се промени со моето доаѓање освен за мал број луѓе. Јас сум мошне скептичен човек кога станува збор за верата во менувањето на светот. Не мислам дека нешто може да се промени. Сè што ни се случува потврдува дека сме понижени луѓе. Тоа ми го потврдува и животот во Америка на Трамп, системот на вредности е разорен.

Против тоа, евентуално, можеш да се бориш единствено така што ќе го рекетираш системот на вредности во својот тесен круг, а тоа е можно ако го правиш тоа што сакаш и на тој начин можеби ќе го одбраниш сопственото човечко достоинство.

Кога и со каков концепт можеме да ја најавиме изложбата во сараевско Ѕвоно?

Тоа требаше да се случи месецов, но ме поремети артритисот, еден проблем кој води потекло од сараевските воени зими. Тоа ме успори, а впрочем станува збор за две изложби кои потенцијално можат да бидат една изложба. Првата ја сочинуваат разгледниците кои ги сликам за мојот починат пријател Алеш Дебељак, а втората е сочинета од делата кои се дел од романот на кој работам и која е всушност фикционална рекреација на една изложба од 1991 година, од Малата галерија на сараевскиот Дом на младите, во која мојот главен јунак прави изложба со перници на кои со сито печат ги насликал соништата на своите пријатели. Многу сум среќен заради двете изложби. А тие ќе се случат кога сите слики ќе бидат завршени.

Со оглед на тоа дека најмногу разговаравме за поврзувањето на книжевноста и визуелните уметности, на крајот ме интересира како го објаснуваш фактот дека ти, Миленко Јерговиќ и Саша Буквиќ пред речиси четириесет години правевте книжевни промоции и други уметнички програми што наликуваа на перформанси, за разлика од денешниот пристап кога таквите настани повеќе наликуваат на комеморативни собири. А ќе потсетам дека станува збор за време кога информациите од остатокот од светот не им беа достапни на сите како денес.

Зборуваме за осумдесеттите кои во споредба со овие години се длабока авангарда. Кога зборуваме за осумдесеттите, зборуваме за длабока иднина. Тоа време беше толку пред ова време во кое живееме сега што носталгијата за него веројатно е најприродно чувство. Важно е да го рекреираме тоа време, макар во книжевноста. Би требало да отидеме до средината на осумдесеттите години за да стигнеме во сегашноста и потоа нормално да тргнеме во иднината. За тоа се работи и таква е нашата реалност.