Животот на животните

Од книгата „Животот на животните“ од Џ. М. Куци го објавуваме уводниот текст на Ејми Гатмен. Книгата всушност е необичен роман-расправа во кој/а учествуваат Џ. М. Куци, Марџори Гарбер, Питер Сингер, Венди Донигер и Барбара Сматс.

Се разбира дека секој љубител на животните и сите луѓе што се загрижени за состојбите на планетава и за нејзините живи битија - би требало да ја прочита оваа исклучителна книга која ја преведе Фросина Крушкаровска, а ја објави Темплум во едицијата 20/21 ВЕК.

„За извесен вид уметници сериозноста е императив што го соединува естетското и етичкото“, напиша Џон Куци во „Навредување: Есеи за цензурата“ (Giving Offense: Essays on Censorship). Во „Животот на животните“ – циклусот предавања што тој ги одржа во рамки на Танеровите предавања1 на Универитетот Принстон, Џон Куци го прикажува оној тип сериозност што може да ги обедини естетиката и етиката. Како и типичните Танерови предавања, предавањата на Куци се фокусираат на важно етичко прашање – начинот на кој луѓето се однесуваат кон животните – но формата на предавањата на Куци многу се разликува од типичните Танерови предавања, кои главно се филозофски есеи. Предавањата на Куци имаат фикционална форма: две предавања во две предавања, кои содржат критика на потипичниот филозофски пристап кон темата за правата на животните. Куци нè наведува да замислиме еден академски настан (збунувачки сличен на Танеровите предавања) каде ликот Елизабет Костело, исто така романописателка, е поканета на колеџот „Еплтон“ да одржи две почесни предавања на тема по нејзин избор. Костело ги изненадува своите домаќини кога нејзините предавања излегува дека не се за книжевност или за книжевна критика, најочигледните области на нејзината академска експертиза. Наместо тоа, таа ја користи можноста детално да го дискутира она што за неа претставува „злосторство од вчудовидувачки размери“ а кое нејзините колеги и пријатели рутински и спокојно го извршуваат: злоупотребата на животните.

Куци ја драматизира сè понапорната релација помеѓу остарената романописателка Елизабет Костело и нејзиното семејство и колегите од професијата. Припадниците на човековиот род таа сè повеќе ги гледа како злосторници, додека тие мислат дека таа од нив бара нешто – радикална промена во начинот на кој се однесуваат кон животните – што нема право да го бара, и дека тие немаат никаква обврска ниту желба тоа да го исполнат. Во рамки на фикционалната приказна, приказната на Куци за посетата на Елизабет Костело на колеџот „Еплтон“ содржи емпириски и филозофски аргументи релевантни за етичкото прашање како човечките суштества треба да се однесуваат кон животните. За разлика од некои животни, човечките суштества не мораат да јадат месо. Би можеле – кога би се обиделе – да се однесуваме кон животните со должно сочуство за нивното „искусување на постоењето“. Во првото од нејзините предавања (главниот дел од првото предавање на Куци), Костело заклучува дека нема оправдување за недостатокот на сочувство кон животните кај човечките суштества, бидејќи „не постои граница за обемот до каде можеме да се замислиме себеси во нечие друго постоење. Не постојат ограничувања за сочувствената имагинација.“ Сепак, повеќето човечки суштества не ги растегнуваат границите на имагинацијата во однос на животните, бидејќи „можеме да направиме што било [во однос на животните] и да се извлечеме чисти“.

Костело заклучува дека сме си ги затвориле срцата кон животните, а нашите умови ги следат нашите срца (или, попрецизно, нашите чувства). Таа тврди дека филозофијата е релативно немоќна да предводи, или во најмала рака да поведе во вистинската насока, бидејќи таа ни ги кочи чувствата. Така, од нашите разумски способности, на кои филозофијата природно се обраќа, тој товар се пренесува другаде. Симпатетичката имагинација, вели таа, на која поезијата и прозата ѝ се обраќаат повеќе отколку филозофијата, треба да се прошири на другите животни. Така, фикционалната проза како форма во рацете на Куци изгледа дека има етичка цел: да го прошири нашето сочувство на животните. Ако тоа не го направи фикцијата, нема ни филозофијата. Ако успее во тоа, тогаш можеби ќе отвори пат и за филозофијата.

Така, во рамки на предавањата на Куци, предавањата на Костело бараат од публиката: „отворете ги своите срца и послушајте што ви кажуваат“. Дали животните имаат права? Дали човечките суштества имаат должности кон нив без оглед на тоа дали имаат права? Какви души имаат животните? Какви имаме ние? Костело во своето предавање не ги одговара овие прашања бидејќи се премногу филозофски за непосредната пригода и задача. Тие прашања се засновани на претпоставката дека умот може да го води срцето, претпоставка што Елизабет Костело, по долги обиди да ги придобие луѓето кон сопствените ставови за животните, искуството ја навело да ја отфрли. Во секој случај, како што Костело им кажува на своите слушатели во „Еплтон“: „ да сакавте некој да дојде овде и да ви разграничува помеѓу смртни и бесмртни души или помеѓу права и должности, ќе поканевте филозоф, а не личност која вниманието ви го привлекува само со тоа што пишува приказни за измислени луѓе.“

Куци ни ја разбранува фантазијата соочувајќи нè со артикулирана, интелигентна, остарена, и сè поотуѓена романописателка која е силно огорчена од луѓето околу неа, многу од нив академици, кои се непотребно сурови кон животните и очигледно (иако одбиваат да признаат) одлучни да останат на својата суровост. Приказната нè поттикнува да ја преиспитаме својата посветеност на разумот како универзална вредност. Дали универзумот е заснован на разум? Дали Бог е Бог на разумот? Ако е така, тогаш „човекот е налик на Бог, а животните налик на ствари.“ Но, Елизабет Костело жестоко раскинува со ова антропоцентрично гледиште. „разумот не е ниту суштината на универзумот ниту суштината на Бог. Напротив, разумот сомнително ми изгледа како суштина на човековата мисла; уште полошо, како суштина на една тенденција на човековата мисла.“

Дали Костело премногу се противи? Иако тврди дека филозофијата е целосно банкротирана во однос на способноста нашите ставови кон животните да ги направи етички, Костело исто така самосвесно внесува филозофија во предавањата, често за да ги демонстрира слабостите на оние филозофски аргументи кои животите на неразумските суштества ги сметаат за помалку вредни.

„Што е толку посебно околу формата на свест што ние ја препознаваме што да се убие нејзин носител претставува злосторство, додека убиство на животно минува неказнето?“, прашува таа. За разлика од филозофите, поетите почнуваат со „насетување“ на животинското искуство. Поради тоа го препознаваат како злосторство чинот на убиство на кое било животно што може да ја искуси сензацијата на живеење во светот. Костело нè повикува да ја препознаеме достапноста на таквото сочувство за потполноста на животинското постоење. „(...) ако сме способни да ја промислуваме сопствената смрт, тогаш зошто, добога, не би биле способни со мислите да навлеземе во животот на еден лилјак?“, прашува таа.

Тогаш, што е мотивацијата за мисловно да продреме во животите на животните, ако не моралноста? Сепак, Костело изјавува дека таа не е мотивирана од морални убедувања туку од „копнежот да ја спасам својата душа“. Таа не е толку надмена да мисли дека успеала да си ја спаси душата, иако навистина кон нејзините критичари се однесува како тие да ги изгубиле своите души од вид. Одбива да ги прифати комплиментите на ректорот на колеџот „Еплтон“ кој, (во очигледен обид да ја олабави растечката напнатост) вели дека се восхитува на нејзиниот начин на живот. Костело одговара истакнувајќи дека носи кожени чевли и кожена чанта. „Сигурно може да се направи разлика меѓу јадење месо и носење кожа“, вели ректорот во нејзина одбрана. „Степени на безобразност“, бескомпромисно одговара Костело. Ректорот успеал само да ја зголеми напнатоста. Костело одбива да го прифати восхитот како одговор. Иако нејзините чувства и постапки можеби се супериорни во споредба со останатите човечки суштества, тие остануваат извор на нејзината внатрешна агонија.

Костело е самосвесна. Го предвидува нејзиниот најантагонистички критичар велејќи дека знае „колку ваквите разговори ги поларизираат луѓето, а ниските потези само ги влошуваат работите“. Типот на разговор на кој мисли е аналогијата, која повторно и повторно ја повлекува, помеѓу начинот на кој човечките суштества се однесуваат кон животните и начинот на кој Третиот Рајх се однесуваше кон Евреите. „Однесувајќи се кон своите човечки браќа, суштества создадени според божјиот лик, како кон ѕверови, тие самите се претвориле во ѕверови“, вели за нацистите. Таа продолжува: „опколени сме од индустрија на деградација, суровост и убивање што му парира на сето она за што беше способен Третиот Рајх (...)“.

Споредбата со холокаустот не може да мине без одговор. Всушност, на Костело ѝ одговара не филозоф, туку некој што ѝ е еднаков во академска смисла, остарениот поет Абрахам Стерн. Стерн одбива да присуствува на вечерата со Костело не од непочитување туку бидејќи е длабоко навреден од нејзиното предавање. Стерн ѝ праќа писмо на Костело во кое ѝ објасува зошто не може да подели оброк со неа:

За сопствени цели ја презедовте познатата споредба меѓу убиените европски Евреи и закланиот добиток. Евреите умреа како добиток, оттаму добитокот умира како Евреи, велите. Тоа е трик со зборови што нема да го прифатам. Погрешно ја разбирате риродата на сличностите; дури би рекол дека намерно ја разбирате погрешно, до степен на богохулие. Човекот е направен во ликот на Бог, но Бог не наликува на човекот. Ако Евреите беа третирани како добиток, од тоа не следува дека добитокот е третиран како Евреи. Таквата инверзија го навредува споменот на мртвите. Исто така, евтино тргува со ужасите на логорите.

Исто како што Стерн е премногу навреден од моралните чувства на Костело за да ѝ се обрати лично, така и Костело не одговара на критиката на Стерн. Двајцата се навредени од чувствата на другиот, и немаат многу волја, способност ниту време во своите животи за надминување на етичкиот и естетичкиот јаз меѓу нив.

„Животот на животните“ доловува колку на морално сериозните луѓе може да им е тешко да сочувствуваат со или дури да ги разберат меѓусебните гледишта. Далечината помеѓу двајцата остарени писатели во приказната, Костело и Стерн, не се намалува поради тоа што сериозно се сфаќаат еден со друг. Токму напротив, на крајот од нејзината посета во „Еплтон“ (и на крајот од приказната) Костело уште еднаш се навраќа на аналогијата со холокаустот. Кажувајќи му на синот колку темелно дезориентирана се чувствува во светот, замислува како влегува во бањата на пријатели и гледа пакување за сапун на кое пишува: „Треблинка – 100% човечки стеарат“. Замислете како е да се чувствувате вака за нашите човечки браќа што јадат животни, а сепак да гледате човечка нежност во очите на истите луѓе. „Ваков е животот. Секој се помирува со тоа“, се присетува Костело, „зошто не можеш ти? Зошто не можеш ти?“

Дали треба Елизабет Костело да се помири со начинот на кој нејзиното семејство и пријателите се однесуваат кон животните, или треба да ги преобрати – треба ли да нè преобрати нас останатите, што не поаѓаме од нејзиното стојалиште? Куци овие прашања не ни ги одговара. По приказната остануваме со силен впечаток од конфликтот помеѓу морално сериозни луѓе околу лошиот третман на животните и изгледа сродниот конфликт таквото однесување да се стави во аналогија со наjгрозоморните злосторства извршени помеѓу самите човечки суштества. Централното прашање со кое нè остава Куци е дали има каков било начин – филозофски, поетски или психолошки – за решавање на овие етички конфликти или за помирување на овие спротивставени чувства.

Четири истакнати коментатори – книжевната теоретичарка Марџори Гарбер, филозофот Питер Сингер, историчарката на религии Венди Донигер и приматологинката Барбара Сматс – ја дискутираат формата и содржината на Куциевите предавања. Како и претходните изданија во серијата книги на Центарот за човекови вредности, „Животот на животните“ обединува увиди од разновидни дисциплинарни перспективи, кои премногу ретко се судираат. Гарбер, Сингер, Донигер и Сматс не се дел од единствена академска дисциплина, ниту, пак, припаѓаат на сродни дисциплини, но нивните коментари заедно помагаат кон поцелосно разбирање на тоа какви можат и какви би требало да бидат односите помеѓу човечките суштества и животните.

Правејќи споредба меѓу „Животот на животните“ и академскиот роман, Марџори Гарбер едновремено ги потенцира нештата по кои делото се истакнува. Тоа е „пронижано со патос“ наместо со комиката што е типична за академскиот роман. Аналогиите во него ги поставуваат некои од „најитните етички и политички прашања“ на нашето време. Гарбер го испитува начинот на кој сериозната аналогија – како помеѓу „убиените европски Евреи и закланиот добиток“ – функционира во фикцијата и во книжевната критика. Таа забележува дека иако соодветноста на повлекувањето аналогија со холокастот е предмет на вжештена дебата, тоа редовно се користи, и прикриено и не толку прикриено, на пример во популарниот (и релативно неконтроверзен) филм за деца „Бејб“. Гарбер ги истражува слабостите, како и предностите, на сеприсутната употреба на ваквите аналошки аргументи во книжевноста. Фикцијата може да понуди многу повеќе од филозофијата на поле на „уметноста на јазикот“ и таа уметост Куци експертски ја користи во обидот да нè наведе да се посветиме на етичко прашање кое инаку не би го привлекло вниманието или фантазијата на некои луѓе. Оттаму, „Животот на животните“, како што предлага Гарбер, зборува за вредноста на книжевноста во еднаква мера колку и за животот на животните.

Во коментар напишан во форма на фикционален дијалог помеѓу филозоф кој се залага за правата на животните и неговата ќерка, Питер Сингер, најистакнатиот филозофски застапник за правата на животните, се замислува во необичната позиција на соочување со Елизабет Костело, која е уште понеконвенционална во однос на животните од него. „Во нејзиното предавање се провлекува порадикален егалитеријанизам врзан за луѓето и животните од она што би бил подготвен да го бранам“, филозофот ѝ вели на ќерка си. Кога ќерка му во расправата ја зазема страната на Костело, филозофот одговара: „Чувствувам, но исто така и размислувам за она што го чувствувам“.

Фактот што човечките суштества размислуват – размислуваат за својата болка, за својата иднина и за својата смрт – според филозофот додава вредност на нивните животи. „Изгубената вредност кога нешто е испразнето зависи од тоа што содржело кога било полно, а човечкото постоење се состои од повеќе отколку постоењето на лилјакот.“ Оттаму, изгубената вредност при убивањето човечко суштество е поголема од изгубената вредност при убивањето лилјак. Тука, филозофот на Сингер заклучува дека доколку претпоставиме дека животните се „самосвесни“ и дека „мислат за нешта во иднината“, тоа би понудило „некаква причина да се смета дека е само по себе погрешно да се убијат – не апсолутно погрешно, но можеби мошне сериозно погрешно.“

Филозофот на Сингер ја брани филозофијата од нападот на Костело. Кога неговата ќерка се вџашува од неговиот предлог дека животот на нивното куче Макс можеби не е скапоцен сам по себе, тој ѝ одговара: „Не можеме своите чувства да ги сметаме за морални зададености, имуни на рационална критика“. Безболното убивање животни кои не ја очекуваат смртта не би било морално погрешно само по себе, или барем не би било толку грозоморно злосторство како безболното убивање животно кое е свесно за животот и смртта. Ако филозофот на Сингер е во право, тогаш моралноста на вегетаријанството под околности кога консумираните животни биле безболно убиени е различна од моралноста на сочувствениот третман на животните.

Коментарот на Венди Донигер ја истражува разликата помеѓу практикувањето вегетаријанство и имањето сочувство кон животните, разлика која вели дека е имплицитна во многу религиски традиции. Различни религии навидум противречно расудувале како треба да се постапува со животните. „Тврдењето дека луѓето (но, не и животните) се создадени според ликот на Бог често е користено на Западот за да се оправда суровоста кон животните“, истакнува Донигер, „но повеќето митологии претпоставуваат дека попрво животните, а не луѓето, се во ликот на Бог – што може да биде причина да се јадат.“Додека во едни религии вегетаријанството е поврзано со сочувството за животните, во други тоа е поинтимно поврзано со личниот идентитет и потрагата по човеково спасение, како што изгледа е случајот со Елизабет Костело.

Барбара Сматс, која поголем дел од својот професионален живот го минала работејќи и живеејќи со бабуни и други животни, забележува „впечатлива празнина“ во текстот на Куци. Елизабет Костело малку кажува за нејзините „реални [човечки] релации со животни“. Како приматологинка, Сматс знае како е да се живее со животни, но во својот коментар помалку зборува како научничка, а повеќе како обично човечко суштество кое ужива да живее со животни. „Влегувајќи во територија каде што можеби Костело (можеби дури и Куци) се плашела да зачекори, ќе се обидам да ја затворам оваа празнина, не користејќи формален научен дискурс, туку, како што повикува Елизабет Костело, зборувајќи од срцето“, пишува Сматс. Нејзиниот коментар понатаму е сведоштво за индивидуалноста на животните што се спријателуваат со човечки суштества. Сматс живописно изложува наративна теза во прилог на доживувањето на нечовечките суштества како личности и вербата во пријателството помеѓу човечките суштества и животните. Таа го потенцира и го надополнува тврдењето на Елизабет Костело дека „не постои граница за обемот до каде можеме да се замислиме себеси во нечие друго  постоење“.

На наредниве страници филозофи и поети, романописци и научници, декани и ректори, родители, деца и пријатели – сите тие се борат со прашањето како треба човечките суштества да се однесуваат кон животните и како треба да се однесуваат меѓусебно, и тоа среде едно длабоко несогласување коешто несомнено ќе продолжи да го одржува овој проблем во догледно време. Приказната на Куци завршува со амбивалентно утешителните зборови што синот на Костело ѝ ги упатува на својата остарена мајка: „Полека, полека. Наскоро ќе биде готово.“

Напротив, овие морални прашања нема наскоро да завршат. Тие остануваат уште повознемирувачки, а за тоа не мала заслуга имаат зборовите на ликовите на Куци.

1 На англоамериканските универзитети се организира циклус предавања што го носи името по академски значајна личност (која често, но не задолжително, во облик на фонд, обезбедила материјална поддршка). Циклусот насловен Танерови предавања го основал научникот, индустријалец и филантроп Оберт Кларк Танер (1904 – 1993) а го практикуваат девет угледни британски и американски универзитети: „Кембриџ“, „Харвард“, „Мичиген“, „Оксфорд“, „Принстон“, „Универзитетот во Калифорнија“, „Јута“, „Јејл“ и „Стенфорд“.

Слики: Alice and Martin Provensen - Aesop’s Fables

Превод од англиски: Фросина Крушкаровска

Извор за текстот: Џ. М. Куци - Животот на животните (Темплум, 2021, едиција 20/21 ВЕК)