„Новите!” 2024: трите најдобри ракописи

Годинава жирито на наградата „Новите!” (состав: Елена Митреска, Наташа Атанасова и Стефан Алијевиќ ) како кандидати кои влегуваат во најтесниот круг за најдобар дебитантски прозен ракопис издвои три ракописи: еден на авторката Енис Хилми, и два на авторите Васко Талевски и Марио Стојаноски.

Добитникот на наградата ќе биде прогласен на 27 декември, во 12 часот, во КСП Центар-Јадро, во рамки на Новогодишниот Темплум саем на книга.

Ексклузивен покровител на наградата „Новите!” е Комерцијална банка АД Скопје.

Во продолжение пренесуваме извадоци од најдобро оценетите три ракописи: „Во живот” од Васко Талевски, „Градот што не го засакав на прва”од Енис Хилми и „Ментална мапа” од Марио Стојаноски.

„Во живот” - Васко Талевски

Креветче

Вторник, 19:00 часот. „Наредниве денови во Скопје сончево и топло со температури над 30 степени. Се препорачува да се избегнува излегување на сонце.“ Гледам низ дрвената заштитна ограда од моето креветче кон прозорците од спалната на мама и тато. Ова е и мојата спална, сите заедно во иста соба. Мали се становите во воените кули. Денот е прекрасен, ги гледам синото небо и облаците и замислувам како повторно сме надвор, како си играме во природа. Ја играме мојата омилена игра, мама од едната страна ме држи за рака, а тато од другата, и ме вивнуваат во воздух. Се чувствувам како пилот кој лета на небото. Од следната недела ќе почнам да одам во училиште, а мама вети дека ќе добијам поголемо креветче, без заштитна ограда, зашто ќе бидам голем. Мама е во кујна, готви нешто. Потоа ќе чисти, а на крајот ќе пушти филм за да ѝ помине времето. Тато лежи во кревет, чита книга, ,,Мажи без жени“ од некојси Мураками, чудно име, но се сеќавам дека еднаш тато ми читаше нешто од него. Тато заспа читајќи, а мама, откако ги заврши сите обврски и го изгледа филмот, реши да си легне. Мама свртена кон едниот ѕид, а тато кон другиот.

Среда, 15:00 часот. Се спремаме за надвор, мама вети дека ќе ме однесе во Луна паркот. Со нетрпение го чекав овој ден. Во паркот донеле ново вовче на кое може да се возиш, а и колички во кои можеш да се тркаш и да се удираш со останатите коли. Јас не сакам да се удирам во другите, само сакам да возам како колите на „Партизанска“. Во ходникот го гледам тато, се враќа од работа. Сакам да го гушнам, но мама ме држи за рака. „Кај одите? – Во живот. – Така ли? – Да! Ручекот ти е на маса.“ Се разминавме без да се поздравиме.

Четврток, 21:00 часот. Се превртувам во моето креветче, топло е, не се спие. Мама седи пред грамофонот и си ги слуша омилените плочи – „Blood on the tracks“ од Боб Дилан. Тато е во дневната, гледа вести, чека да почне фудбалот. Вечерва играат Милан – Интер. Тато еднаш ме однесе на Градски да ја гледаме Хрватска. Сакав повторно да го видам Звонимир Бобан како игра, ама доцна е, тато ми рече „оди во кревет“. По некое време ме разбуди бучавата од колите на „Партизанска“ и ги видов мама и тато заедно во кревет, будни. Тато одеднаш легна над мама. Одамна го немав видено ова. Ги затворив очите и се преправав дека спијам. „Иии, знаеш што!? – Што? – Заборавив да ги исклучам светлата од колата. – Остави ги, утре ќе ги исклучиш. – Не! Ќе се испразни акумулаторот.“ Не знаев што значи тоа акумулатор, но знаев дека тато ќе се симне од мама. Решив да ги отворам очите. Мама веќе беше замината, а тато сам во креветот гледаше кон мене. Се наместив во креветчето за да се задскријам зад оградата за тато да не ме види. „Оди на спиење, касно е!“ Кога мама се врати, тато веќе беше легнат. „Спиј, мамино, спиј.“ Мама отвори еден од прозорците и собата се разлади, а јас заспав со шумот од колите на „Партизанска“.

Петок, 18:00 часот. Топлиот асфалт се чувствуваше во нашиот стан. Тато секогаш се обидуваше да ги ублажи проблемите со игнорирање. „Не е топло, така ти се чини, размазен си. Овие воени згради имаат добра изолација, а и на осми сме, сонцето не мава на оваа страна од зградата.“ Кога и да имаше време тато ми зборуваше за успесите на поранешна Југославија и на ЈНА, но не можев да сфатам каква врска има таа ЈНА со изолацијата и како тоа мене ќе ме разлади. Мама се врати од работа, „Сине мој, види мама што ти зема!“ Добив моторче за поклон. Отсекогаш сакав да добијам моторче! Еднаш мама ме однесе на саем и ги видов сите тие играчки, моторчиња и колички, но никогаш не можевме да си ги дозволиме, беа прескапи. Моите играчки беа од делот „сѐ за 99 ден“. Мама и тато наскоро почнаа да се караат, а јас почнав да си играм со моето ново моторче „бррррм, брррм“, но моторчето не можеше да ги надвика. „Каде ќе одиш? – Кучето да го прошетам. – Макс е веќе шетан, го шетавме заедно со Лука. – Ако, треба пак да се шета, по два-три пати на ден. – Но веќе го прошетавме неколку пати. – Не е важно, не бил со мене, а и сигурно сака да оди на нужда.“ Макс како да знаеше дека ќе биде шетан и веќе трчкаше низ станот, среќен што повторно ќе оди надвор по којзнае кој пат. Во последно време Макс излегуваше надвор почесто од мене. Еднаш со мама, па со тато, и така по цел ден. Се прашував кога повторно ќе излеземе сите заедно да ја играме мојата омилена игра. Ми недостига вивнувањето во воздух.

Сабота, 11:00 часот. Се разбудив во моето креветче и почнав да се истегнувам. „Се разбуди ли, сине? Ајде, мама има изненадување за тебе. Ќе одиме на пица!“ Мама ми помогна да излезам од креветчето, беше тешко да се прескокне таа заштитна ограда. Се спремивме и тргнавме на јадење. Ја прашав каде е тато, но ми одговори дека не знае, не ја интересирало. Подоцна се вративме дома, а тато беше во спалната и ја поправаше кваката од вратата. Веќе некое време не се затвораше ко што треба. Мислам дека беше од сето лупање кога се караа. Мама почна да се спрема за работа, а тато сѐ уште ја поправаше кваката. Во позадина работеше телевизорот: „Викендов температурите во Скопје ќе достигнат максимални 36 степени. Се препорачува граѓаните да не излегуваат од дома, освен по потреба.“ Мама замина на работа, а подоцна, откако заврши со поправките, тато ми рече да се облечам затоа што имал посебно изненадување. Не знаев какво изненадување ми спрема, но бев среќен. Веќе добив едно изненадување, но зошто не и уште едно, иако посакував изненадувањето да биде од мама и тато заедно. Излеговме надвор и одеднаш нѐ облеа силна жештина. Чичкото на телевизија рече да не излегуваме на сонце, но гајле ми беше, ќе си добијам специјално изненадување. Се трудевме да се движиме под сенка. Патот ми беше познат. Истиот што претходно го изодевме со мама. Тоа беше истата пицерија во која претходно бевме. „Зар не си среќен? Кога последен пат сме биле на пица? Ајде да седнеме.“ Седнавме на една од слободните маси и тато ја викна келнерката да нарачаме. „Една голема пица, ве молам. – Ауу, слаткото детенце од претходно. Повторно ни се врати. Значи, стварно ти се допаѓа нашата пица, а?“ Не реков ништо. Ја нарачавме пицата, тато си порача пиво, а за мене кока-кола. „Зошто не кажа дека мајка ти те донела овде да јадеш? Ќе одевме на друго место. – Не знам. – Секогаш викаш не знам. За што и да те прашам, не знам.“ Јадевме во тишина, а единствениот звук што се слушаше беше чкрипењето на приборот додека ја сечев пицата. Тато на крајот ја плати сметката и се вративме дома. Вечерта повторно се превртував во креветот од жештина. Мама спиеше во спалната, а тато сам во дневната соба.

Недела, 22:00 часот. Пресреќен сум. Утре ќе одам во училиште, ќе бидам голем! Си пеев, а Макс трчаше по мене и лаеше. Жештината не се ни чувствуваше. Мама се спремаше за негде, а тато гледаше фудбал во дневна. „Каде? – Во живот. – Повторно, а? – Да, ќе излегувам со друштво. – Кое друштво? – Од работа, што те интересира па тебе. – Јас мислиш не можам да излегувам со друштво? – Излези, кој ти брани? – Така, а? – Така!“ Пред да замине, мама ме спреми за легнување. „Ајде, сине, оди на спиење. Утре е посебен ден, твојот прв училишен ден. – Ќе бидам голем, нели, мама? – Да, сине, ќе бидеш голем. – И ќе го добијам моето ново креветче без заштитна ограда, така? – Да, сине мој, мама ќе ти земе и ново креветче без ограда зашто ти си моето големо маже.“ Мама ме бакна за добра ноќ и замина. Бев среќен и возбуден што ќе одам во училиште. Веќе не ми беше жешко, а и заборавив на бучавата од колите на „Партизанска“. По некое време се разбудив, тато влезе во спалната и го запали светлото. „Ти мене ќе ми одиш во живот. Ме вараш таму со колегите од работа, мислиш ја идиот сум, демек не знам.“ Се чувствуваше чуден и јак мирис во собата, како од шишенцата од кои тато пиеше во последно време. Мислеше дека не знам, но го забележував како скришум пие во кујната додека мама беше на работа. Секогаш избегнуваше да ми каже што пие, а шишенцата ги криеше по станот. Еднаш, додека си играв, налетав на едно покрај масата во кујната „Мастика – Грозд Струмица“. Не ми беше јасно како мастика може да се пие. Тие што ми ги купуваа мама и тато се џвакаа. Останатиот дел од вечерта се преправав дека спијам. Го видов тато свртен со грб кон ормарот како ја зема облеката на мама. Не можев да видам, но се слушаше звук од ножици „чкрап, чкрап“. Облеката на мама беше расфрлена по спалната. По некое време, откако го извади целиот ормар, тато го изгаси светлото и ме бакна на челото. Ме облеа јак мирис на ментол и очите почнаа да ме печат. Си ветив дека никогаш повеќе нема да џвакам мастики. Доцна во ноќта ја наслушнав мама како плаче. Сигурно е среќна што ќе бидам голем наутро.

Понеделник, 7:00 часот. Целиот бев возбуден, денеска е мојот прв училишен ден! Веќе се чувствував голем. Станав предвреме, без некој да ме разбуди, ја прескокнав оградата и почнав да се спремам. Се слушаше тропање во кујната. Дојде тато и ми рече дека појадокот е готов, да јадам за да не задоцниме. Го прашав каде е мама, но не ми одговори. Бев разочаран затоа што мислев дека мама и тато заедно ќе ме носат во училиште. Кога пристигнавме, ги прочитав големите букви над училиштето „Војдан Чернодрински“. Тато ме учеше да читам уште пред да почнам на училиште и често ми купуваше стрипови со суперхерои кои обожавав да ги читам. Ми читаше од неговите книги и ми кажуваше колку е важно да знам да читам и дека не мора да чекам да почнам на училиште за да научам. Тато се поздрави со учителката, ме остави и замина. Мене набргу ме фати страв, децата насекаде трчаа и се удираа едни од други како количките во Луна парк. Почнав да плачам, па учителката мораше да го викне тато да се врати. „Не плачи, сине, тука сум. Тоа се твоите нови другарчиња. Нема зошто да плачеш. – Ама не сакам да одам, сакам дома, каде е мама?“ По некое време, успеав да се смирам, а учителката се договори со тато да ме чека во дворот за секој случај. Освен тој почетен страв, денот ми помина супер. Запознав нови другарчиња и игравме секакви игри што претходно не ми беа познати. Дворот од училиштето беше голем, а тато цело време ме гледаше отстрана пазејки да не ми се случи нешто. Едно дете играјќи во дворот падна во едни лисја и почна да плаче. Учителката дојде со трчање и нѐ караше зашто сме играле покрај копривите. Јас не знаев што се тоа коприви, но тато подоцна ми кажа дека тоа се лисја што печеле и дека не сум смеел да ги фаќам. Кога се враќавме дома, му реков на тато дека едвај чекам повторно да одам во училиште и со нетрпение чекав да се вратиме дома за да ѝ кажам на мама за моите нови другарчиња и сите игри што ги игравме. Но, кога се вративме дома, сѐ беше променето, празно. Мама ја немаше нигде, а ни нејзините работи. Постерите од Џенис Џоплин беа тргнати од ѕидовите, а фалеа и нејзините плочи, Боб Дилан, Џони Мичел и Пати Смит. Секогаш кога мама ќе земеше да ги слуша плочите, седнував до неа и уживав во музиката. Нашата спална исто така беше сменета. Моето креветче со заштитна ограда веќе не беше таму. Беше заменето со ново, сино креветче испреплетено со моторчиња и колички, а и ја немаше заштитната ограда од страните. На креветчето стоеше писмо „За моето големо маже. Те сака, мама!“ Погледнав низ прозорците од спалната. Времето одеднаш се промени. Почна силно да дува и надоаѓаа сиви облаци, а во позадина се слушаа грмотевици. Телевизорот работеше во дневната. „Пристигна ненадејна промена на времето. Силно невреме со пороен дожд и грмотевици го зафати Скопје и скопскиот регион. Најавено е драстично намалување на температурите.“ За првпат можев да седнам на моето креветче. Ме облеа неподнослива жештина. На небото видов како еден авион се вивнува во сивилото на облаците додека бучавата на колите од „Партизанска“ ја исполнуваа празнината во станот.

„Градот што не го засакав на прва”од Енис Хилми

Вечерата

Еден „бош“ ден, со засилен Остзе од десетина милји на час, барем така повторуваа кратките вести на музичкото радиоеинц, стуткана по дома под црвеното карирано ќебе од „Отекс – Охрид“, стигнато дури дотука, којзнае кога и којзнае како, но најверојатно со воз на ЈЖ, за кој во распустите, кога бевме деца, се купуваа билети само до Сежана, од Битола, значи од првата до последната постојка на државата што ќе се памети под името Југославија, па таму во Сежана, се симнуваа родителите на словенечко-австриската граница по нови меѓународни билети за понатаму, значи градот дестинација Сежана со најмногу издадени билети и со нула посета, зашто така билетите без меѓународна такса чинеа многу поевтино и тоа така и си продолжи и кога не продолживме сами да си ги купуваме билетите во единствената ни држава со заедничка железница и експресен воз што редовно доцнеше само „372 минути“, уште пред да тргне од Битола и да продолжи да патува уште долго дури до Германија.

Под „ќебето“, значи, со двете мачки Татмуш и Ширку, и двете елегантно анестезирани над црвено-белузлавите шари, со позајмена книга во рака на сараевецот Хасан Нухановиќ од библиотеката на белградските соседи и со греење на гас пуштено на минимум, и тоа само во една соба, зашто штедењето на ресурси е скроз еколошки кул, како што е еколошки освестен чин, без разлика колку заработуваш, да им нудиш екстра џемпери и волнени чорапи на гостите, наместо едноставно да го засилиш греењето, и никако да не ги четкаш забите со вода што „без врска“ си тече дури цели две минути, туку, ете, постојано да ја отвораш и да ја затвораш славината, иако Зимоне Вандер, од Федералната асоцијација на потрошувачи, од истото ова радио, упорно повторува дека плаќањето сметки баш и не е некоја ставка за Германците, да переш алишта со африкански зелени ореви во платнена кеса, наместо со „златен“ „ариел“ или „персил“, а по ново и со вода од варени костени, како и да го селектираш отпадот со прецизност на хемиски лаборант на „фул тајм џоб“ во „Баерн“, со некаков порив и со лична желба за што поосвестена и побрза штик проба интеграција, добивам тој „бош ден“ СМС-порака со англиски текст, на привремениот германски припејд-број.

„Повелете на ’Грунебергер штрасе‘ бр. 21, в среда, на нетематска вечера од 19 до 23 ч. Амир ќе готви за вас. Ѕвонете на Орловски/Шнајдер/Хајрадиновиќ. Донесете си пијалак по желба и пет евра за вечерата. Доколку не сте при пари, ќе донесете некој нареден пат. Дојдете со кого сакате. И не мора да потврдувате учество.“

Пораката беше препратена од познајник и не ја разбрав најдобро.А и за пет евра можам сосема пристојно и здраво да си купам супа кај маалскиот Виетнамец или пак на ќошот во арапскиот „Саламат“, или пристојно и нездраво преку улицата да тркнам до имбисот „Конопке“ и да си купам еден типично берлински варено-пржен кари-колбас, до толку тематски и туристички популарен што дури и си доби свој музеј. „Дојчес каривурст музеум “. Додуша, кај сите овие тешко дека ќе може да се запишам на почек. И си пролета СМС-пораката така. Сè до средата.

Среда, доцна попладне, нигде никој. Пијам чај од мате со вкус на бадеми, во бранови од полуматно расположение. Во блиската јапонска продавница, цел еден час уживав во „Алиса во земјата на чаевите“, сè до крајот, кога се обидов да го платам мате-чајот со кредитна картичка, на што продавачот, еден возрасен Јапонец, цинично насмевнат ми рече: „We are not selling this beauty for a shit of plastic “ и во истиот момент љубезно ме испрати до врата да ми го покаже банкоматот во близина во сивиот дождлив ден.
Врне, истура. Имам доста за учење, за петочниот раноутрински закажан тест, во школото на „Лихенерштрасе“. Секое друго „маткање“ и ми е далеку поважно. Вртам телефони, од бесплатниот фиксен домашен „флет рејт “. Вртам и кај пријателот што ми ја испрати поканата. Ми вели дека поканата е сосема океј, но ете, тој нема време за такво нешто.

ОК си велам, батали телефони и седни учи , барем да ја заслужиш втората извесно јасна покана за тој ден, по комшии кај белграѓаните, за домашното доцнежно кино со новонабавената на старо, за речиси „ич“ пари, сериозна машина од домашен кинопроектор и пет дена однапред одбраниот „Када будем мртав и бео“ на Жика Павловиќ. И уредно поставените за оваа „црн бран“ пригода, три киностолчиња. Од оние најсоцијалистичките, направени да ве одржат удобно будни, со темно излитено бордо кадифе и со темни дрвени потпирачи полни со гребаници. И сите до една најдени на улица.

Точно половина час пред седум, се гледам на трамвајската станица, со адресата во џебот, за вечерата кај непознатиот, и со црниот чадор со принт од сребрено светкаво соѕвездие од внатрешната страна. Чадорот го најдов на една клупа, ни помалку ни повеќе, туку во паркот точно пред еден планетариум.

Не толку поради далечината, туку поради поројниот дожд, уредно чекам трамвај, во правец кон запад и Амир. Кој и да е Амир. Се возам кратко, десетина трамвајски станици, преку „Франкдуртертор“, се симнувам на „Варшауерштрасе“, чекорам петнаесетина минути до адресата, под дождот, упорен, обилен и доследен, најмалку колку градот по којшто чекорам, и одеднаш почнувам нервозно да се смеам, на тема „имаш ли памет, каде тоа воопшто одиш“. Сите стравови, реални и нереални, лични и колективни, накалемени што од воспитување, што од менталитет и културни разлики и поимања, заедно со генетскиот код во наследство и цврстиот балкански тради концепт за гости, во жестоко пулсирање, ме чекаат пред ѕвончето.

Во истиот миг до мене се појавува една девојка, мошне висока, во бел супер тренди мантил и сребрени ламирани чизми. И тие високи. Зборува италијански, насмеана е, зрачи со истата леснотија како и јазикот што го зборува и го бара истото ѕвонче. Се окуражувам со неа само за миг, вратата се отвора и веќе заедно се качуваме по скалите до петтиот кат.

Пред вратата нè дочекуваат триесетина пара чевли, а зад вратата народ преку Перу, Боцвана, Виетнам, Калифорнија, Нормандија, Ирска, Мјанмар, една Холанѓанка, неколкумина Германци и двајца Босанци. Од Дервента.

Берлинци, или сакаме да бидеме берлинци, или само сонуваме низ берлинското, или пак на добар пат сме да станеме берлинци, кратко, долго или доживотно, ете нè сите на петтиот кат. Берлинци без чевли што не се познаваат. Ниту пак некој го познава Амир. Ниту пак Амир познава некого.

Го наоѓам Амир, фотограф, од Требиње, со престилка над пареата од двата огромни лонци. Се обидувам да ја скротам љубопитноста и само се заблагодарувам за поканата што преку етерот некако, ете, ме најде и мене, се воздржувам да не поставувам прашања од веднаш и само љубезно „колку да се рече“ го прашувам дали му треба некаква помош во кујната. Ѕирнувам во лонците и добивам за сецкање многу магдонос и лук.

По дваесетина минути се прави ред во правец на кујната и стрпливо си црпиме од вегетаријанското или пилешкото кари. Се јаде од нога. Се пуши на балкон. Станот е простран, светол и уреден типично берлински. Што значи дека е дематеријализиран од луксуз и конфекција. Што значи, што се нашло и исклучиво само тоа што треба. Но само навидум што се нашло. Зашто по само еден час веќе ниту сакам, ниту пак можам просторот да го замислам поразлично. Два стола нема исти. Фотографски држачи и неколку музички инструменти се декорот. Ретро полици, некаков креденец со пескарено стакло и кауч од времето на СССР. Ламба со зелен абажур како од најраното детство. Само што мојата во ЈУ беше со црвен.

Отспротива ги загледувам фасадните ѕидови на првите катови. Обоени се во жолто. Наместо сонце.
На терасата почнувам муабет со некој продуцент од Мјанмар што бара друштво за изложбата на Џеф Кунс. Mу кажувам дека в четврток може да ни се приклучи да гледаме кич во Новата национална галерија . Внатре Ерика, Холанѓанка од Ротердам, ми нуди вишок билет за концерт во „Вајт треш“ . Договарам тандем часови за учење говорен јазик со Нина од Хамбург. Јас нејзе турски, таа мене германски. Логично, никој ништо не плаќа.

Некаде на средина на вечерта повторно почнувам муабет со лежерниот домаќин што веќе многу долго живее во овој град. Најпрво во бегалски камп. Денес на една сосема фина адреса.

„Идејата си дојде лесно. Увидов дека на ручеци и вечери, дома или надвор, трошам доста пари, а притоа не запознавам доволно различен свет, односно сè се тоа едни те исти луѓе, губиме многу време и енергија за договори во изборот на понудите, а притоа сакам да се дружам, сакам да запознавам нови луѓе, сакам многу да готвам и сакам да паметам лица и да правам фотопортрети по договор. Еден сончев ден, со отворено срце и ум, само ги измиксав овие нешта и еве го овој мој концепт. На почетокот имав комплетни промашувања со количината на храна. Тематски вечери правам само кога сум сигурен дека ќе има мал кворум. Дури тројца знаат да дојдат за Божиќ. Го фатив ритамот. Одамна веќе никому не испраќам пораки со покана. Оставам пораките да пристигнуваат по космичка прогресија“, со насмевка зборуваше Амир.

„И секоја среда готвиш без нула изговор?“, го прашувам.

„Секоја“, ми вели. „Во тоа е магијата. Да останеш доследен и во неизвесноста“.

Од вонцимер пристигнуваат звуци на сакс. Ѕирнувам. Италијанката сериозно свири сакс. Поубаво ќе изгледаше со високите сребрени ламирани чизми. Амир го зема апаратот и почнува да прави портрети на тие што сакаат. Дечките од Дервента веќе се наместиле. Следната изложба му е напролет во Вединг. Сите сме поканети.

Полека еден од гостите почнува да чисти, отпадот е селектиран и вреќите веќе се носат надолу. Преостанатите садови го чекаат единствениот Ирец да ги смести од машината по полиците. Станот го оставаме чист, без никаква трага од нас. Освен во апаратот на Амир.

Се симнуваме надолу. Надвор часовникот отчукува единаесет, а дождот тукушто престанал и оставил мирис на јак озон на секогаш високото моќно и светло ноќно небо. Попатно се договараме кој за кој правец е. Се дели такси, се дели трамвај, метро, пешачење или велосипед. Кој како милува.

Во кујната на полица останува срамежливо да стои речиси полната стаклена тегла со истуткани банкноти и железарија. Никој не ни ја подаде теглата под нос и никој не водеше сметка за плаќањето. Но верувам дека доколку некој и не оставил пет евра, сигурно имал вистинска причина за тоа. И дека тоа сигурно ќе го направи некој нареден пат. За да може Амир да купи намирници за следната среда. За да може некои други луѓе да се дружат следната среда. За да може секогаш да се дружиш дури и ако си нов во градот и немаш пријатели. За да може да запознаваш многу нови луѓе. За да може да вечераш и кога немаш пари. И така веќе трета година.

Амир го сретнав случајно, неколку години подоцна, на отворањето на ресторанот „Османс тохтер“. Беше ангажиран како фотограф. „Сè уште го фурам истиот концепт. Никако да смислам подруг . Ново е што за викендите почнав да готвам и во бегалските кампови“, ми рече со истата лежерно сетна насмевка, неколкупати ме штракна со апаратот и ми го направи најубавиот несовршен портрет.

Таа дамнешна ноќ, по вечерата кај Амир, продолжив и на домашното кино. Стигнав точно навреме и веднаш удобно се ушушкав во киностолот. Без почетна концентрација за црниот бран.

Со полуцрни мисли од црни мугри стигнав и на тестирањето. Добив едвај половина од поените. Затоа, пак, си доделив чиста стотка за целонеделното интегрирање. Уште да можев овие поени да ги пријавам во некој „Аусландерштифтунг биро“ , па некако да добијам и доживотен престој врз таа основа, ќе беше совршено.

Кога пролетта се вратив во Скопје, на моите воодушевено им го раскажав концептот на Амир. Не помина ни до половина реченица. „Ајде пробај го тоа овде, да те видам. Ако сакаш станот во народна кујна да ти се претвори и два дена да чистиш потоа. И патем, живци да искинеш, од типот одговори на минимум десет јавувања од само еден познат. Па кој има, па што има, па не знам, па шо знам, па што готвеше, на диета сум, па кои се луѓето, па ај ако не јави кој ќе има, па врне, па вее, па ме примрзи, чекај да дремнам прво па можда ќе дојдам, па еве во такси сум, па ѕвонам не се јавуваш, па пред лифт сум, па пред врата сум ама заборавив цигари да купам, па како тоа внатре не се пуши, па како тоа сега да си одиме, не е убаво да се бркаат луѓето, едвај се собравме и тамам ни тргна муабетот“.

А да, уште ова. На изложбата на Kунс со продуцентот од Мјанмар си купивме по една шолја со кич репликите. Ги продаваа само по две во комплет. Секој си замина со својата. Мене ми се падна металик пинкот. Сè уште ја имам. Не знам што е со неговата.

Татмуш, мачката од не толку блискиот почеток на овој расказ, веќе одамна ја нема. Освен на моето биро во совршен портрет на еден картон. Но Ширку е сè уште тука да ме дочекува при моите временско неизедначени и полуинтегрирани посети. А и ќебето топли и сè уште е тука, иако во меѓувреме смена уште неколку живеалишта , и никако не попушта и упорно изгледа како штотуку излезено од погонот на линијата за ќебиња од одамна згаснатата Ју фабрика за производство и на кошули и чадори од Охрид.

„Ментална мапа” - Марио Стојановски

Кристална топка

Замислив друг град. Долги широки кејови, дрвореди со сочни крошни и чисти паркови. Пространи плоштади и стари горди градби. Таму работите секогаш течат под контрола и никој не брза никаде затоа што знае дека ќе стигне да го направи тоа што треба и дека на крајот сè ќе биде во ред. Имагинацијата отвора нови простори, си додава точки и катчиња што ѝ се потребни.

Најмногу бев свој кога мечтаев. На местата од постојните градови што ги замислував никогаш немаше луѓе, тие секогаш беа отсутни, скриени на други места. Претставите за непосетените градови се како разгледници, како избледени фотографии во боја. Кога гледам такви фотографии, ми се причинува дека бледилото ѝ дава благост и топлина на глетката, како таму сè да е посветло, понебесно, посончево, почисто. На тие стари фотографии владее ред и мир, улиците таму се потесни, патеките внимателно обрабени со суви лисја и гранки.

Замислата за недоживеаниот простор, за некое место што никогаш не сме го виделе и не сме го посетиле, секогаш е нема карта. Мечтателот си претставува како ќе го исполни тој простор со искуство и ќе испише нова географија на картата. Во првиот момент кога стапувам во контакт со просторот што сум го замислувал, кога ќе го посетам тоа место по кое сум копнеел и ќе почнам да го доживувам, сфаќам дека мојата претстава е многу поинаква од неговиот вистински изглед. Доаѓам до заклучок дека потенцијалната, мисловна сценографија на тоа место не е ни блиску до стварната. Тогаш претставата, под влијание на првите впечатоци од посетата, се изобличува и полека прераснува во слика доследна на стварноста. По извесно време поминато во тој простор, на тоа место, по часови, денови, недели, месеци или години, сликата исполнета со доживувања и искуство се претвора во спомен. Биографијата на човекот е атлас на неговото искуство. Сите места на кои не сум отишол, сите искуства што сум можел да ги доживеам, а не сум ги доживеал, се неми карти што чекаат.

Некаде околу пет часот попладне, повторно бев на улиците на градот во кој живеев. Поминував по тротоарите оградени со лимени блокови од многубројните градилишта: нови станбени згради, хотели, катни гаражи. Зад лимените блокови се криеја скелиња прилепени за новите градби, а некаде подалеку во сликата кранови. Врз градбите иронично паѓаа долги завеси што го прикриваа процесот на изградба и покажуваа како ќе изгледа фасадата на крајот. Чувствував благ умор, но не сакав да си одам дома. Нозете ми се вкочанија од долгото одење, а по неколкучасовниот одмор, моето тело повторно беше пуштено во погон и наведено да се загрева. Ме одминуваа автобусите, и редовните градски, и меѓуградските автобуси што носеа студенти и работници на кои им претстоеше нова работна недела во градот.

Во периодот по моето доселување, новиот град сè позабрзано стануваше бојно поле на кое луѓето водеа битка за профит. Се профитираше од сè, од најосновните економски ресурси, па сè до најнезамисливите нешта. Модерното живеење уште повеќе го наметна интензивното поимање и чувствување на просторот. Изразите „современо градежништво“ и „модерна архитектура“ беа светкави амбалажи во кои се криеше вистинскиот поим: урбана мафија. Градот во меѓувреме доби уште неколку големи трговски центри што се надвишуваа над него, храмови на модерното постоење кренати на прометни крстосници без тротоари и зеленило, изградени како клаустофобично саќе околу кое се собираат луѓе. Луѓето се вројуваа во нивните задушливи ходници со високи тавани и без прозорци, каде што ги пречекуваа сомничавите погледи на обезбедувањето и во кои постојано се вртеа едни исти песни. Човекот затворен внатре, без можност да погледне надвор или да си ги слушне сопствените мисли од бучавата и гласната музика, ги губеше чувството за време и својата природа, а, како резултат на тоа, се претвораше во машина за голтање на сè што ќе ѝ биде сервирано и за трошење пари.

Се градеа неплански населби и со тоа се загрозуваше целокупниот живот во градот, во опасност се доведуваа стотици илјади луѓе. Никнуваа набиени згради на брза рака, без чувство за убавина, без функционалност, без нормален план за евакуација. Муцката на брзата пара на инстант-бизнименството не само што не обрнуваше внимание на тие нешта, туку и ги отфрлаше и им се потсмеваше. Нејзе не ја интересираа вредности, ниту елементарна доблест и одговорност, таа сакаше само да ждере. Секогаш кога ќе се случеше градежна катастрофа, несреќен случај со загинати луѓе, никој не беше виновен за тоа. Градбите од историска и архитектонска вредност, културните домови и големите зелени пространства неа главно не ја интересира, и подобро што беше така. Доволно беше само таа да посака да посегне по нив, затоа што не постоеја пари што не можеа да ги замолчат летаргичните, и онака неми надлежни тела. Уште повеќе, тие како одвај да чекаа такво нешто. Сè беше на продажба, особено она што не носеше никакви приходи. Тоа што за разумот е башибозук, свирепа неодговорност и криминал, за муцката е ветер во магла, шуплив хир на некој што си вообразува интелигенција и морална надменост.

Бидејќи се најдов на место што ме раздразнуваше и на кое никако не сакав да поминувам време, заминав од центарот на градот и се упатив кон неговата периферија. По патот кон поубавите предели, гледав во дваесеткатниците, во триесеткатниците што се издигаа околу мене, изградени една до друга, а глетката ми даваше нереално чувство. Како тоа да можеше да трае до бесконечност, јас да одам, а одлево и оддесно од мене да се креваат згради, само згради, секоја поголема од претходната.

Трескавичното градење влијаеше и врз доживувањето на луѓето на сопствениот дом. Нешто што никако не можев да го смислам беа становите без тераси и куќите без дворови. Или, уште полошо, стан со тераса, ама преградена, куќа со двор, ама бетониран. Незамислив ми беше тој потег со кој луѓето намерно го уништуваа единствениот надворешен простор на своите затворени домови, меѓупросторот што истовремено се наоѓаше и во општиот надворешен, и во нивниот внатрешен свет. Заѕиданите тераси оддаваа впечаток дека тие што живеат во становите раскинале со околината.

Напуштајќи ја конечно таа бетонска џунгла, размислував за себе и за тоа како го користам своето време. Тоа беше мојот единствен слободен ден од работа по девет дена со ред и единствен слободен во наредните шест, значи вкупно во петнаесет работни дена, а јас шетав низ градот и не правев ништо посебно. Но, и покрај таквиот развој на работите, бев радосен, а размислувањето за нештата што ми значеа ми носеше чувство на задоволство, затоа што со него си ја задоволував потребата за јасност, за ред во главата, за приказна или склоп од идеи што малку ќе го објаснат бунилото во кое живеев или ќе им дадат смисла на некои навидум бесмислени работи. Чувството на радост се засилуваше и ме тераше сè побрзо да чекорам по една угорнина што водеше на ридот над градот. Ми текна на една реченица што гласеше дека во моментите на интензивна радост знаеме дека сме ѕирнале во вечноста.

По патеката што води до врвот на ридот, има еден природен видиковец од каде што се пружа поглед над целиот град. Скршнав десно од патеката, влегов помеѓу грмушките под кои почнуваше една тесна врвица и нога пред нога внимателно се спуштив по падината. По педесетина метри одење, пред мене се појави чистинка засенета од гранките на дрвјата што растеа во ретката шума и штотуку почнуваа да цутат, а на чистинката беше положен еден рамен камен, доволно голем за на него да седнат четворица свртени со грбовите. Како намерно да беше поставен таму. Околу него и надолу по падината, отпадоци. Тоа место го познавав многу добро.

Седнав на каменот и погледнав напред. Пред мене се ширеше поглед на типичен балкански град, вгнезден во котлина и заштитен со околни ридови и планини. Уличните светла во меѓувреме беа запалени. Над градот се спушташе мрак. Се познаваа и светлата од колоните на булеварите, жолти и црвени. Низ бавната квечерина во воздухот се креваше светлосна купола, а од високата перспектива имав чувство дека гледам на животот под мене како низ кристална топка, па речиси можев и да поверувам дека со магични замави со дланките и со неколку прошепотени зборови можам некако да влијаам врз него. Директно в очи ми падна пренабиениот и блескав центар и мислев дека секој, без оглед на тоа дали живееше во градот или не, можеше да забележи дека нешто тука не е во ред, дека нешто е иссилено, неприродно. Се слушаше придушена бучава, нејзината густина се насетуваше и оддалеку. По рабовите на градот, на неговите ридови и во подножјата на планините, се протегаше прстен од елитни населби. Бетонскиот центар и елитните населби се ширеа како вирус. Два круга што го притискаа средишниот дел, срцевината во која се водеше вистинскиот живот, едниот нанадвор, другиот навнатре. Едното движење беше центрифугално, а другото центрипетално. Ми се чинеше дека градот нема да може да го издржи тој притисок уште долго. Имаше нешто посилно од секој разум и секоја смисла.

Тој град не беше мој. Иако се чувствував како да припаѓам таму, немав чувство дека тој ми припаѓа мене. Што навистина ми припаѓаше мене? Луѓето секако дека не ми припаѓаа. Во еден миг можеше да бидам лишен од сите лични предмети, од сиот посед што го имав. Тогаш, изгледа дека ми припаѓаше само она што допрело до мене, она што ми имаше кажано нешто што не сум го знаел за себе и за светот околу мене или што ме освестило за некоја вистина што цело време била тука. Музиката, книгите, претставите, филмовите, случајните реченици на непознатите луѓе што расветлиле нешто во мене или успеале да формулираат расфрлени зборови во една прецизна мисла – мисла што искажува нешто суштествено – тие беа навистина мои. Колку и да беа дела на други луѓе, тие беа непобитно мои. Она што навистина ми значи, го присвојувам. Тоа станува дел од мене и по некое време веќе не му го знам потеклото, не знам дали дошло од некаде или е автентично мое. И веќе не е важно од каде е, затоа што сраснало со мене, се претворило во органски дел од она што сум.