Метафизиката на борбата за опстанок во Украина

13.01.2025 03:00

За да го разбереме стравот од можноста руската војна против Украина да ескалира во нуклеарен конфликт, треба да се вратиме на самите почетоци, каде што се поставени темелите на кризата. Димитри Медведев, поранешен претседател на Русија и денешен заменик-претседател на рускиот совет за безбедност, ја артикулираше улогата која се наоѓа во основата на руската агресија на почетокот на 2023-тата година: „Верувам дека НАТО нема директно да се меша во конфликтот, дури ни во такво сценарио“, изјави Медведев, мислејќи на можноста Русија да употреби нуклеарно оружје против Украина. „На демагозите преку океанот и во Европа не им паѓа на ум да умрат во нуклеарна апокалипса.“

Изјавата на Медведев подразбира еден фундаментален принцип: целосниот суверенитет на државата зависи од подготвеноста на нејзините граѓани да умрат за неа. Според ова гледиште, западните општества, обземени од комерцијализмот и хедонизмот, го напуштиле овој принцип. За разлика од нив, рускиот претседател Владимир Путин нагласува дека вистинскиот суверенитет бара таква посветеност: „За да се бара некаков вид лидерство – а тука не мислам дури ниту на глобално лидерство, туку на лидерство во која било област – секоја земја, секој народ, секоја етничка група треба прво да го обезбеди сопствениот суверенитет“, рече Путин. „Нема средина, нема посредна држава: или државата е суверена или е колонија, без разлика како се викаат колониите.“

За Путин, Украина спаѓа во втората категорија; таа е псевдо-ентитет на непостоечка нација која не заслужува суверенитет.

Оваа перспектива сугерира неочекувана филозофска паралела. Реториката на Путин и Медведев упатува на Хегеловата „Феноменологија на духот“, конкретно на дијалектиката на господарот и слугата. Во Хегеловата поставка, кога две самосвести се впуштат во борба до живот и смрт, ако двете страни се подготвени да ризикуваат сè, нема да има победник – едната страна умира, а преживеаната нема кого да признае. Историјата и човечката култура се темелат на изворниот компромис: едната страна „го спушта погледот“ и станува слуга. Медведев претпоставува дека „декадентниот, хедонистички“ Запад ќе го спушти погледот. Меѓутоа, како што научивме од Студената војна, во нуклеарен конфликт нема победници – двете страни гинат.

Тековниот конфликт помеѓу Русија и Западот има длабока филозофска димензија. Антон Алиханов, гувернер на руската енклава Калининград, неодамна изјави дека Имануел Кант, кој живеел таму во 18-тиот век, има „директна врска“ со војната во Украина. Алиханов ги обвини Кантовото „безбожништво и недостатокот на повисоки вредности“ за создавање социокултурни услови кои довеле до Првата светска војна, но и до актуелниот конфликт: „Денес, во 2024-тата година, доволно сме храбри да тврдиме дека не само што Првата светска војна почнала со Кантовото дело, туку тоа е случај и со тековниот конфликт во Украина. Овде во Калининград, се осудуваме да предложиме – иако всушност сме речиси сигурни во тоа – дека токму во Кантовата „Критика на чистиот ум“ и неговото „Основање на метафизиката на моралот“ се поставени етичките, вредносните темели на тековниот конфликт.“

Алиханов го опишува Кант како „духовен творец на современиот Запад“, одговорен за идеите како слободата, владеењето на правото, либерализмот и Европската унија. Ако Украина ѝ се спротивставува на Русија во одбрана на овие вредности, тоа значи дека Кантовата филозофија индиректно го поддржува украинскиот отпор. Таквите изјави, колку и да се чудни, ги истакнуваат метафизичките влогови во овој конфликт.

Патријархот на Руската православна црква Кирил на сличен начин ја употребува духовната реторика кога ја отфрла загриженоста за нуклеарна апокалипса. Во шокантна демонстрација на својот став, Кирил ги пофали руските научници за развојот на „неверојатни оружја“ и истакна дека загриженоста околу таквите прашања „не е добра за духовното здравје“: „Го чекаме Господ Исус Христос кој ќе дојде во голема слава, ќе го уништи злото и ќе им суди на сите народи.“

Во случајов, зборот „дух“ треба да се користи без иронија: тековниот конфликт не е само борба за територијална контрола или економска моќ. Исто така е нешто повеќе од обид да се уништи една нација, иако носи јасна геноцидна димензија – не во буквална смисла на убивање на секој поединечен припадник на нацијата, туку во лишување на преживеаните од нивниот етнички идентитет и нивната асимилација како Руси.

Тоа не се само за сигнали на глобалните геополитички промени. Тоа е духовна војна против духот, која спротивставува две визии кои меѓусебно се исклучуваат и практики за тоа што значи да бидеш човек. Можеби тука треба да се вратиме на Ниче, кој во книгата „Еccе Hомо“ од 1888-тата година понуди мрачна визија за следниот век:

„Зашто, кога вистината стапува во борба со милениумската лага, сè ќе се затресе, ќе имаме грч на земјотрес, поместување на планини и долини, за какви никогаш не се ни сонувале. Тогаш поимот политика се претвора во духовна војна, а сите творби на моќта на старото општество расфрлани во воздух – сите тие почиваат на лаги: на Земјата ќе има војни какви што немало.“

Пред да ги отфрлиме овие редови како нејасна фантазија, треба да се каже дека Ален Бадју, иако воопшто не беше ничеанец, доаѓа до слични заклучоци во своето дело „Векот“. Бадју го опишува 20-тиот век со метафората на ранетото тело на ѕверот – концепт позајмен од поемата на Осип Менделштам „Епоха“ од 1923-тата година. Ѕверот од 19-тиот век живеел во релативен комфор, успиен од илузијата на стабилниот економски и политички напредок. Но, во 20-тиот век, ѕверот се изморил од постепениот напредок, избирајќи директно соочување со историјата во обид да ги исполни ветувањата на 19-тиот век преку чинови на брутален волунтаризам.

Како што насетувал Фридрих Ниче, овој пресврт довел до нов вид „духовна војна“: две незапаметено деструктивни светски војни, придружени со насилни револуции. Сепак, овие преврати само го хранеле ѕверот и не успеале да го создадат замислениот „Нов човек“. Тогаш, што следува по оваа специфична мешавина на надеж и брутално разочарување која го дефинираше 20-тиот век? Во „Волјата за моќ“, Ниче шпекулира за 21-виот век, предвидувајќи целосно „помрачување на сите вредности“ заедно со појавата на „варварските националистички братства“: „Не треба да се чудите кога… братствата чија цел е да пљачкосуваат и да ги искористуваат неверниците… ќе станат арена на иднината.“

И сега сме таму каде што сме, а иронијата е што во „пљачкосувањето и искористувањето на неверниците“ најсурови се оние кои повикуваат на враќање на традиционалните вредности. Сите мора да бидеме подготвени да ги ризикуваме нашите животи, но клучната разлика помеѓу Русија и Западна Европа лежи во нивните перспективи за смртта. Како што гледаме, Русија тврди дека не се плаши од смртта, бидејќи верува во божествената моќ која ќе го искупи нејзиниот народ во загробниот живот. Наспроти тоа, Западна Европа живее со знаењето дека нема некаква возвишена гаранција – едноставно, смртта е крај.

Нашата надеж се темели на веројатноста дека подготвеноста на Русија за смртта е само блеф, стратешка измама. Но и блефот може да има реални и опасни последици. Единствениот Бог кој изгледа соодветен за нашето време е Богот на сеопфатната рамнодушност, идејата која Кларис Лиспектор ја откри во својот морничав опис:

„Сепак, се плашев дека и неказнетите ужаси милостиво ќе ги проголта бездната на бескрајното време, бездната на бескрајните висини, неизмерливата бездна на Богот: ќе исчезнат во бездната на рамнодушноста. Но, не во човечката рамнодушност.“