Мнозинство и малцинство, случај Србија

Кралството Србија

Во 1912-тата година, за време на Првата балканска војна, Србија многу брзо воено влегла на Косово и таа територија многу брзо била припоена кон српската држава, заедно со териториите на Санџак и делови од Македонија. Весниците биле полни со патриотски восклици, се зборувало дека Косово е одмаздено, дека е исполнето лазаровото ветување, дека е вратена српската средновековна држава и слично. На тој патриотизам во тој момент не му одолеал никој, па дури ни вечно циничниот Скерлиќ. Сепак, добивањето на таа територија во 1912-тата година во српското собрание во 1913-тата година покренало една исклучително интересна дебата, на која мислам дека сме должни да се вратиме денес и да почнеме од неа кога размислуваме за тоа како Србија за еден век успеала да изгуби дел од својата територија. Таа собраниска дебата се водела околу темата која тогаш ја нарекувале – уредување на новите краишта, односно каков политички поредок ќе се воведе на териториите што биле припоени, односно на Косово, во Македонија и Санџак.

Владејачката Радикална партија на Никола Пашиќ сметала дека во новите краишта треба да се воведе специјален воено-полициски режим, дека тоа се територии кои, како што зборувале, не се доволно културни, дека не се доволно политички развиени, дека Уставот на Србија, кој навистина бил демократски, не може да се прошири таму, дека тие не можат да добијат право на глас, дека новите жители – а потсетувам, се работело за околу еден милион луѓе на Србија, која пред тие војни имала околу 3 милиони жители, значи, со новите територии Србија добила уште еден милион – односно станувало збор за речиси третина од населението на тогашна Србија. Опозицијата мошне жестоко се спротивставила на таквиот концепт, велејќи дека тие се граѓани на Србија, дека мора да се третираат еднакво, дека мора да почувствуваат задоволство што повеќе не се во Отоманската империја, што сега се дел од Србија, дека мора да добијат политички права, дека мора да се спроведе аграрна реформа, за тие луѓе да добијат сопственост над земјата. Дека мора да се спроведе цела низа европски реформи за тие да почувствуваат некаква сатисфакција што го смениле својот државен статус.

Никола Пашиќ

Расправата траела неколку месеци, а како победник излегла владејачката Радикална партија на Никола Пашиќ, која вовела посебен воено-полициски режим. Дополнителен проблем бил начинот на кој бил спроведен режимот, бидејќи ниту еден чиновник, ниту еден полицаец, ниту еден војник не сакал да оди таму. Сакавме територии, но не сакавме да владееме со нив демократски, европски, цивилизациски, па затоа таму се одело како под казна. Казнетите чиновници, а чиновниците во Србија најчесто биле казнувани поради корупција, оделе за да работат во општинските, поштенските, железничките и другите државни служби. Казнетите полицајци, кои, на пример, тепале граѓани во Србија и поради тоа биле казнети, исто како и казнетите офицери. И така добивме не само во правна смисла посебна управа, бидејќи тие луѓе немале право на глас и врз нив не се проширувала важноста на Уставот на Србија, туку добивме казненичка, легионерска екипа што ја спроведувала својата лична волја, која повеќе никој не можел да ја контролира, бидејќи тие луѓе, самите по себе, како казнети што биле испратени таму, дополнително се однесувале лошо, затоа што имале и бес кон државата што ги казнила на тој начин.

На пример, да размислиме само што направила Австро-Унгарија за само 30 години владеење во Босна и Херцеговина. Австро-Унгарија влегла во Босна и Херцеговина по Берлинскиот конгрес во 1878-тата година, а во 1908-та ја анектирала. Во тие 30 години во Босна и Херцеговина било изградено речиси сè што денес може да се види во таа земја – од репрезентативни државни згради до целокупната инфраструктура, сите патишта, железници, сè модерно што постои и денес. И благодарноста на населението на Босна и Херцеговина кон Австро-Унгарија останала трајна во историското паметење, па Фрањо Јосиф останал како еден вид наш цар што ни донел вода, канализација, патишта, згради, железници и слично. Србија, пак, во 1912-тата година вовела воен режим на Косово, Санџак и Македонија и не вовела ништо од ова што се случило во случајот на Австро-Унгарија во Босна и Херцеговина. Затоа мислам дека треба да размислуваме во таа насока, ако сакаме Србија да воспостави некаква врска прво со самата себе, а потоа и со остатокот од светот, односно во што е проблемот на Србија да комуницира со другите. Србија во 1912-тата година се зголемила за овие територии што ги споменуваме, а веќе во 1918-тата година влегла во уште еден сосема нов состав со народи што дотогаш не ги познавала – во Југославија, и тоа со својот концепт на централизирана и унитарна држава.

Фрањо Јосиф

Тој концепт се судрил со концептите на сите други народи, кои сметале дека Југославија е некакво ослободување во однос на Австро-Унгарија, дека ќе им биде подобро, дека ќе добијат демократија, аграрна реформа, повеќе национални права. И многу брзо, уште при изгласувањето на Видовденскиот устав, сфатиле дека во новата држава ќе имаат помалку права и помалку демократија, дека аграрното прашање никогаш нема да биде решено, дека образовниот систем на државата никогаш нема да биде унифициран и дека во текот на тие дваесет години постоење никогаш нема да се направи нешто сериозно за заедничката култура. И потоа влеговме во Социјалистичка Федеративна Република Југославија, која подоцна во Србија беше сфатена како некаква казна затоа што беше федеративна, па подоцна, во 80-тите, кога дојде до будење на српското движење, се зборуваше дека федерализацијата и создавањето на тие федерални граници биле казна за Србија. Значи, федерацијата не беше разбрана.

Србија, кога настанала како држава во 19-тиот век, била речиси етнички хомогена држава, односно 98 проценти од населението биле Срби. Со тоа, Србија во своите државни рамки немала искуство со други народи. Била етнички хомогена, а нејзиното прво искуство со другиот и нејзиниот прв проблем со другиот започнува дури во 1912-тата година со припојувањето на Косово, Македонија и другите територии, кога за првпат сме добиле население кое не било исклучиво српско и исклучиво православно. Меѓутоа, кога зборувам за односот помеѓу мнозинството и малцинството, не мислам само на односот меѓу доминантниот и недоминантниот народ, кој се покажа како несреќен во текот на овој турбулентен 20-ти век. Јас зборувам и за односот помеѓу политичкото мнозинство и политичкото малцинство – однос што секогаш бил проблематичен, а прашањето е зошто е тоа така. Еден од проблемите сигурно потекнува од начинот на кој во Србија се доаѓало на власт. Освен во некои случаи, како што се 1905-тата и 1906-тата година, во Србија секогаш се доаѓало на власт преку преврат, а превратот секогаш подразбирал реваншизам и одмазда кон претходната политичка елита, која автоматски станувала малцинство. Значи, не постоело искуство со регуларни и нормални промени на власта, во кои мнозинството е мнозинство само за краток период, но е свесно дека ќе стане малцинство и дека тоа е циклус што всушност ја дисциплинира демократијата и создава модерна политичка култура. Не, кога ќе се дојде на власт, тогаш владеењето е апсолутно; кога ќе се изгуби власта, тогаш одмаздата кон тебе и твоето понижување се исто така целосни.

Југославија

Ова многу лесно може да се забележи ако се читаат историските извори, особено ако се читаат стенографските белешки на народното собрание. Тогаш се гледа дека мнозинството си присвојува сè, дека може да изгласа што и да посака, а тоа најчесто го прави со потсмев кон малцинството, па дури и со гласно пеење во салата на собранието. Мнозинството му соопштува на малцинството дека има право да греши, мнозинството му порачува на малцинството дека има право да изгласа и нешто што не е во согласност со законот, само затоа што така сака мнозинството. На забелешките на малцинството дека демократијата не постои без малцинство, дека малцинството е легитимен дел од демократскиот процес, дека нема ниедна демократска процедура што не го зема предвид малцинството и дека демократијата не се мери со правата на мнозинството, туку со правата на малцинството, мнозинството во една прилика изјавило – еве, избрав еден цитат што го најдов во „Радикалската самоуправа“: „Малцинството има само едно право – да се потруди и самото повторно да стане мнозинство, и додека не го постигне тој успех, мора да се предаде на немоќ и исклучување.“ Ова е уводникот на владината публикација „Самоуправа“, а тоа е и она што пред 15 години еден селанец му го кажа на Вук Драшковиќ: „Дојди на власт, па ќе гласам за тебе.“ Тоа е вечното повторување на истиот модел.

Потоа, ако овој модел го примените на проширената Србија од 1912-1913 година, па потоа на Југославија, а потоа и на односите со Европската Унија, тогаш гледате како се создава проблем. Сега повеќе не сте мнозинство, но сте толку изгубени во односот со реалноста што сè уште се гледате себеси како центар на светот и не го согледувате реално вашето место. Потоа, се наоѓате во некој вид самоизолација, а тоа е она за кое повеќепати разговаравме во „Пешчаник“ – дека нашиот проблем не се ембаргото, ниту санкциите, ниту изолацијата однадвор. Нашиот проблем е изолацијата одвнатре. И колку повеќе се занимавам со историски истражувања, сè повеќе станувам свесна дека елитата е таа што систематски спроведувала таква изолација во 19-тиот и 20-тиот век, и затоа мораме да се запрашаме – зошто е тоа така?

Дубравка Стојановиќ е историчарка и професорка на Филозофскиот факултет во Белград.