Капитализмот против демократијата

30.06.2025 02:16

Мојот тутор на Кембриџ, мошне цивилизиран човек, не веруваше во демократијата. Се восхитуваше на проникливоста и мудроста на управникот на колеџот и сметаше дека на нашата земја би ѝ било подобро под такво патерналистичко управување отколку под сегашниот облик на владеење. Членовите на колеџот, ми рече еднаш, веќе петнаесет години расправаат за важно прашање – како најдобро да се осветли предворјето, како во некој роман од Дејвид Лоџ. Според него, подобро би било да ја прекинат препирката и да му ја доверат таа работа на управникот. Накусо, за него идеалната форма на суверенитет беше добронамерна диктатура – израз што повеќето од нас го сметаат за противречен колку и „бизнис етика“.

Неволјата со тоа гледиште е што ја разгледува демократијата од чисто инструментална перспектива. Тоа суди за политичките системи првенствено според тоа дали обезбедуваат најдобри резултати, како и да го дефинирате зборот „најдобри“. Но дури и фашистички режими понекогаш постигнувале позавидни резултати. Не можеме да ги разгледуваме само последиците од некоја форма на политика, а да го занемариме нејзиното внатрешно функционирање. Би се рекло дека мојот тутор не разбрал дека демократијата не е само ефикасен начин за решавање проблеми – во што, според мене, Винстон Черчил беше најмалку лош, а според мојот тутор – најлош – туку и она што Аристотел би го нарекол дејствување засновано на доблест. А тоа, меѓу другото, значи дејствување што има вредност само по себе, а не само по својот резултат. Ставот на мојот тутор, сепак, не е сосема спротивен на Аристотеловиот, бидејќи и грчкиот филозоф сметал дека би било исправно сета власт да ѝ се предаде на една личност која е очигледно супериорна во однос на сите други (доколку таква се најде); но тој верувал дека такви личности се ретки или не постојат.

Во извесна смисла и Аристотел, како и мојот тутор, мисли дека политичките уредувања треба да се проценуваат инструментално. Но за него тоа значи да се суди според тоа до кој степен тие успеваат да обезбедат добар живот; а за Аристотел, добриот живот е заснован на доблест, која е цел самата по себе – како балетот, смеата или дарувањето. Можеме да речеме дека целта на политичката состојба е човечкото пријателство, но пријателството само по себе нема цел. Луѓето природно се наклонети едни кон други и сакаат да живеат заедно, пишува Аристотел во Политика, дури и кога не им е потребна помош од другите. Најмногу од ова отстапува теоријата на општествениот договор кај Хобс и Лок, според која владеењето е главно прашање на индивидуален личен интерес. Државата постои за да не се убиеме или ограбиме меѓусебно, што значи дека нејзината функција е главно негативна. И кај Аристотел има такви елементи, но тој смета дека државата игра позитивна улога во создавањето услови во кои поединците можат да ги реализираат сопствените способности – меѓу другото, и преку учество во управувањето со државата, односно преку демократија.

Иако таквото гледиште може да го одведе Аристотел до некои прилично авторитарни заклучоци, тоа сепак – кажано со застарен јазик – го става на политичката левица. (Нема потреба да се напомене дека за некои политичката левица и авторитаризмот се синоними.)

Сè на сè, на левицата ѝ одговараше идејата за политичкото општество како матрица за индивидуален развој, додека за десницата тоа значеше дека тоталитарната држава ќе нè преземе целосно. Клучната разлика помеѓу државата и општеството беше избришана. На некои либерални уши авторитарно им звучи кога ќе се каже дека општеството има приоритет над поединецот, но за левицата тоа е факт, а не политички императив. Човечката единка станува личност само затоа што му припаѓа на одреден јазик и начин на живот. Себството нужно е поврзано со корени. Не може да постои само еден поединец, како што не може да постои само едно писмо или само еден број; поединците, буквите и броевите настануваат во заемни односи. Општеството ги конституира поединците; тоа не е некаков неутрален простор низ кој тие се движат или можна пречка за нивната слобода. Либерал или конзервативец би можеле да кажат дека важи и обратното – дека општеството е просто збир од поединци. Но тоа не е сосема точно. Општеството е збир од формални и неформални односи помеѓу поединци, а не збир од изолирани единици.

Затоа демократијата (или самоуправувањето) е израз на нашите сили и способности што има внатрешна вредност и затоа води кон цели што се надвор од неа самата. Кога станува збор за нејзините резултати, Аристотел не е загрижен за можноста граѓаните во демократијата да носат погрешни одлуки; иако секој граѓанин е помалку компетентен да суди за некоја работа отколку што е експертот, граѓаните заедно ќе бидат подобри од експертот – или барем ќе му бидат рамноправни. Може да се укаже и на тоа дека човечките суштества имаат склоност да ја злоупотребуваат слободата, но без слобода тие не се целосно човечки суштества. Колективното самоопределување, односно демократијата, може да доведе до ограничување на слободата за некои луѓе, но автономијата значи слобода – барем во едно значење. Да се биде слободен не значи само дека некој друг не управува со тебе, туку и дека си научил, заедно со другите, како сам да управуваш со себеси.

Сепак, таа визија повлекува и одредени проблеми. Еден од нив е тоа што таа како да сугерира дека политиката и моралот се по природа неспоиви. Политиката може да се заснова на волјата на народот, но тешко е така да се сфаќа етиката. Дали убиството е лошо зашто мнозинството од нас сметаат така? Загрижувачки број средновековни граѓани верувале дека треба да се палат вештерки, но таа практика не била затоа нималку поприфатлива. Што ако идниот морален консензус биде спротивен на денешниот? Некаде во минатото Британците главно мислеле дека хомосексуалноста е грев, а денес мнозинството веќе не мисли така. Претпоставката дека ги осмислуваме своите основни начела во од, сепак, е вознемирувачка – зашто сугерира дека човечноста почива само врз себеси и ништо друго. Демократијата значи дека ние сме врховниот авторитет, дека не постои некој суверенитет над нас кон кој треба да се стремиме. Луѓето си ја одредуваат сопствената историја, но не го прават тоа според некаков план што е независен од нив. Накратко, демократијата е тивко атеистичка. Бог е заменет со Народот, а на човечките суштества им е припишана највисоката важност – што може да доведе до хибрис.

Тука е и тензичниот однос помеѓу демократијата и пазарот. Тоа што мажите и жените се автономни во политичката сфера не значи дека ќе бидат такви и во економската. Напротив, нивните сопствени слободни постапки се спојуваат на пазарот и таму стануваат туѓи сили способни да управуваат со нивниот живот. За да имаме потполн суверенитет над себеси, потребна ни е средина што е релативно стабилна и предвидлива. Не можеме да одиграме пристоен крикет ако, како во Алиса во земјата на чудата од Луис Керол, правилата постојано се менуваат. Извесен степен на предвидливост е предуслов за слобода, а чистата случајност е нејзина пропаст. Економскиот живот во капитализмот наликува на надреална партија крикет во која реквизитите се повлекуваат или се претвораат во нешто друго токму тогаш кога треба да останат мирни. Како што вели Кралицата во Алиса од другата страна на огледалото: „Знаеш, тука мораш да трчаш со сите сили за да останеш на истото место“. Меѓу другото, социјализмот е одговор на фактот дека капиталистичката економија е секогаш и нужно вон контрола – не само во време на кризи. А во светот на Трамп, политиката стана речиси подеднакво непостојана и непредвидлива како и берзата.

Во еден историски момент се верувало дека пролетаријатот ќе му стави крај на тој систем, дека тој ќе биде гробарот на капитализмот – што е иронично, бидејќи пролетаријатот е исто така негов производ. Денес се смета дека потенцијалната пропаст на капитализмот е содржана во него самиот. Степенот на непроѕирност, сложеност и глобална распространетост што ги достигнаа најразвиените капиталистички економии ги поткопува некои од нивните морални темели. Класичниот либерализам, со својата вера во слободата на поединецот, се претвори во анонимен корпоративен свет во кој поединецот, а со него и националната држава, станаа потрошна стока. Традиционалното почитување на Бог, семејството, заедницата и татковината отстапи пред искоренетоста, безверието, распадот на заедниците, нестабилната природа на сите вредности и планетата на која секое место може да биде заменето со кое било друго. Не може да има вистинска автономија кога Јас е едвај нешто повеќе од фикција – краткотрајна мрежа од пориви и желби без никаков континуитет или темел. Неолиберализмот со жестина се нафрли врз својот изворен предок, уништувајќи ги граѓанските права и редефинирајќи ја слободата на изразување како слобода на профитот и говор на омраза. Некои делови од капитализмот влегоа во некаква временска искривеност и се вратија во деновите кога мажите беа „вистински мажи“, кога нацијата гордо ја креваше главата, кога домот и роднинските врски беа скапоцени, кога Бог беше на небото, а производството на автомобили – во Детроит.

Неолиберализмот ја разоткри непријатната вистина дека капитализмот и демократијата суштински не одат заедно, иако сè уште ја имаме привилегијата да избираме која група дипломирани студенти од Итон ќе нè претставува во Вестминстер. Таа вистина не беше така очигледна во времето на класичниот либерализам, кога изгледаше дека слободата на поединецот да стекнува приватна сопственост оди рака под рака со неговото право на поинакво мислење, развод, водење кампања или напредување по општествената скала. Но кога зборуваме за Walmart или нафтените компании, веќе не се повикуваме на правото на поединецот на приватна сопственост. Во практиката, целиот тој начин на говор речиси сосема изумре; од друга страна, неолиберализмот не нуди ништо со што би ја пополнил таа идеолошка празнина. Јазикот на богатството и неговото стекнување не е доволен за тоа. Џон Стјуарт Мил знаел дека на либералната демократија постојано ѝ се закануваат „злобни интереси“. Денес тие интереси целосно ја преземаа.