За (не)совршенството на апсолутната слобода (кон романот „Загубени во слободата“ од Владимир Зарев)

Јас вистински верувам,
најнаивно продолжувам да верувам
дека совршенството, ако е остварливо,
може да се спореди и да се опише
единствено со апсолутната слобода.
„Загубени во слободата“
В. Зарев

Може ли човекот воопшто да се изгуби во потрагата по слободата? И ако се случи тоа, како би го нашол излезот од лавиринтот во кој сите патишта изгледаат исто?! Единствениот излез е угоре кон небосводот, кон богосветот. Но како се стигнува дотаму? Има ли слободата своја гранична линија којашто не смее да се помине? Што има зад неа и кому тоа бегство му е дозволено? Овие теми силно ја тревожат мислата на големиот бугарски писател Владимир Зарев во неговото најново дело преведено на македонски јазик, романот „Загубени во слободата“, во превод на Бранислав Мирчевски.

Раскажувачката постапка на Зарев внесува две паралелни приказни од две далечни времиња, средновековието и сегашноста, кои се пресретнуваат и прекршуваат во една точка на фокус – потрагата по апсолутната слобода. Само навидум далечни и неспоиви, двете сижетни линии привидно се независни една од друга. Првата ја следи линијата на животот во време на пандемија и човекот заробен во ќелијата на стравот. Со затворени усти, придушени зборови, заробени мисли и души во кожурок затворени, таква беше тажната слика на пандемискиот живот. Кога под маските нашите усти молчеа, ние всушност своеволно се откажавме од нашата слобода да зборуваме, да се движиме, да се прегрнуваме и бакнуваме. И сето тоа во име на единствената заедничка мисија, како род да ја преживееме болеста. Една благородна жртва за да се спаси светот од страшната наезда на болеста. Но таа благородност беше оградена со неподносливото чувство на страв, страв од смртта којашто демнеше од секој агол на животот што наеднаш престана да тече. Домот од најбезбедно место затворено и заштитено од вирусот, наеднаш стана претесен лавиринт. Местото, синоним за љубов, топлина и закрила, се претвори во затвор во кој почна да станува претесно, загушливо и заканувачки опасно за опстанокот на семејството. Затворен во изолација, за пандемискиот човек домот стана храм и за молитва, но и искушеничка ќелија. Соочен со сопствените стравови и неизвесноста, токму тој човек падна во искушение како да се одржи брачниот завет, како да се одржи жива жарта на брачната постела, како да не се пропадне во сопствениот страв од смртта?! Истовремено, домот стана и затвор во кој сите желби, стремежи, копнежи останаа надвор и се насетува само во зракот на силната светлина, којашто доаѓа од малиот високопоставен прозорец. Во пандемијата зборот се обессили, не му беше дозволено да излезе надвор од маската, за да не ја шири заразата. Но, се случи зборот да почне да го јаде човека однатре, да го ништи дел по дел. Така пандемискиот човек стана заробеник на стравот и сомнежот, живееше во немир од неизвесноста дали утре светот ќе продолжи да постои. Тогаш човекот самиот се повлече во својот личен лавиринт во кој, барајќи го излезот, се оддалечи од светот и паѓаше како покосен.

Барајќи го излезот, во борба со тесните и фобични коридори, не можејќи да го најде, човекот секогаш се враќа на почетокот на патот. И пак одново започнува потрагата по портата кон светот надвор. Темите за власта, слободата и насилството, Зарев ги допира во повеќе негови романи, а неговата основната книжевна преокупација во овој роман се трите форми на насилство: насилството на стравот, насилството на неизвесноста, насилството на одземената лична слобода¹. Човекот природно се приклонува кон желбата да го поседува другиот, неговото внимание, знаење, убавина, моќ, пари. Може ли човек да падне во прегратките на вечната слобода, ако најпрво сам се откаже од нејзината материјална страна? Материјалното богатство, моќта и парите ја купуваат и преплаќаат слободата, но истовремено таквиот човек е човек заробен во канџите на парите и власта. Ликовите во романот се антиподно поставени, но сите се градени низ призмата на слободата како принцип и личен избор. Нараторот Петар Михајлов е новинарот, а неговиот пријател – со исто име, Питер Иванов, богат бизнисмен, израсток на криминалната транзиција во Бугарија, синоним за криминалниот систем, без милост и опасен како споредните улички во мрак. Петар Иванов, транзицискиот милијардер, станува олицетворение на алчниот и за власт и пари вечно гладен човек. Лажниот раскош, гламур и безгрижност на богатите ја крие сликата за тажните и несреќни луѓе, коишто станале заробеници на парите и нивната моќ. Токму тој човек, создателство на корумпираниот систем, ја шири својата смртоносна аура и наметнувајќи ја својата власт, ги држи во страв и заробеништво малите луѓе. Самиот жртва на власта на парите, системот му дава само лажна моќ дека тој ги поседува другите.

Во младоста токму Тој, Петар Иванов, кој бил дел од долгите карамазовски вечери заедно со Михајлов, го трпевме поради неговата безличност која будеше сочувство. Иако како читатели имаме чувство дека Питер е на маргините на нарацијата, тој, ликот со особена енергија и поразителна тага, скоро насекаде се насетува со неговото присуство. Тој неверојатен Петар, тој врховен и привидно отапен Питер умееше да присуствува, но и да отсуствува во исто време. Навидум невидлив, тој е способен секаде да се протне, да се појави и со својата моќ да го добие или уништи тоа што го намислил. Споредбата со страшниот вирус е токму по линијата на немоќта на општеството да најде лек за метастазираните регии зафатени од моќта на транзициските богаташи и моќници. Невидливата, непостоечка непобедливост што ја поседува Питер, станува едно со неговата аура на сеприсутност, која буди некакво недефинирано чувство на страв од сокриено насилие. Кришум се притајува ширејќи немир, неспокојство, несигурност, и пак се појавува сето тоа да го засили и потврди. Тоа е Питер, прототип за моќните олигарси, кои разгазувајќи ги мрачните патеки на беззаконието (под покровителство на политиката т.е. државата), стануваат своевидни господари на судбината на малите и ништожни луѓе. Токму таквите криминални божества ја претвораат Бугарија (а и останатите земји на Балканот) во еден осветен од лакомството удобен тепих за нивните боречки зафати.

Зарев на еден многу елегантен начин, во убав сад за послужување, ја сервира вистината, и за оние од сојот на Иванов седнати на тронот со умисла на богови, но и за сите останати гладни собирачи на трошки, од трпезата поставена од државата. Таквите како нашиот Питер (како што го нарекуваат) се магнет за сличните на него, за оние кои во него гледаат можност за личен профит. Но, не и за Петар и Павка, за оние рамнодушни смртници целосно ослободени од неговата порочна и неверојатно криминална власт, кои најдобро ја знаат неговата животна патека. Токму нивниот став и нивната целосна ослободеност од потребата да ја бакнуваат круната на парите го навредуваат надмениот Питер, ја намалуваат неговата големина на киклоп, но и го потсетуваат на минатото, кое тој толку сака да го заборави. Сликата од младешките денови како седи на накривената табуретка и чека некој да му подаде нешто или да го прати да докупи уште малку пиење, за него е потсетување на вистинскиот Петар. Таквиот Петар Иванов започнува да го храни и расте во себе сегашниот Питер, прототипот на сите такви чудовишни битија, кои, закачени како паразити на телото на државата, стануваат нејзини најголеми уништувачи. Зарев многу умешно во текот на нарацијата го остава Питер на маргините, сосема за кратко блеснува, но веднаш бива засенет од човекот што го носи истото име, со презиме Михајлов, новинар – десидент кој трагајќи по вистината и правдата, станува отпадник од општеството. Она што ги поврзува и разделува истовремено е нивната опсесивна наклонетост кон една иста жена. Петар и Питер се двата антиподни лика, едниот посветен новинар во постојана борба со олигархијата и другиот лик во сенка, олигарх од зад високите кулиси којшто создавајќи богатство низ матните времиња на транзицијата, станува заробеник на парите, човек заробен во сопствената неслобода. Слично е и со власта која треба да воспостави ред, но наспроти тоа, таа произведува анархија. „Власта е една од највеличествените и безгранични теми до кои сум се допрел со мојот ум и мојата вообразба и којашто, без сомнение, е најважната во моето творештво“, вели Зарев. Слободата според него е форма на различност; колку човек е поразличен од другите, толку тој е послободен. Претопувајќи се во едноличноста на материјализираниот свет, човекот ја губи индивидуалноста како најголемиот дар од Бога. Богатиот човек стремејќи се да натрупа огромно богатство, едноставно се претвора во безлично битие, подредено на моќта на парите. Носи скапа облека којашто ја препознаваат сличните на него, а за просечниот човек таа е само парче ткаенина којашто треба да ја покрие срамната голотија. Страшниот вирус, меѓутоа, го подведе светот под линијата на просечност, кога човештвото мигум застана. Станавме неслободни во мигот кога ни беше одземено правото да бидеме различни еден од друг, во мигот кога лицата ни се обезличија од маските, кога светот плитко дишеше во ритамот на стравот и незивесноста. Нашите бели дробови станаа сунѓери коишто требаше да го вдишат сето зло на овој свет. Човекот беше присилен да биде еднаков со другиот до него, а длабоко во себе да ја потисне својата вистинска природа, единствена и различна.

Вистинскиот раскош на раскажувачкиот талент на Зарев се препознава во раскажувањето на втората приказна, која само навидум нема никаква поврзаност со првата. Втората линија се развива во средновековието и го засега проблемот на исихазмот, моќно духовно учење во средниот век и на Фераро-Флорентинската унија – последниот обид во 1437 година да се помират православието и католицизмот. Тоа што ги обединува и обврзува двете сижетни линии е проблемот на слободата, за величието на човековата слобода, која во голем степен го осмислува и детерминира нашиот живот. Зарев го внесува ликот на исихастот Јован², схимонахот, човекот кој молчи, престанува да зборува, кој запаѓа во голем грев и бара помирение со Бога. Неговиот единствен стремеж е да ја види и доживее Таворската светлина, онаа во која Исус го губи својот човечки облик. Схимонахот доброволно се откажува од зборовите, молчи за да може гласно и непречено да зборува со Бог. Молчењето е нужно за да не те расејува шумот на зборовите, суетниот грев исполнет со суетната врева на луѓето, за да останеш насамо со Бога и да говориш единствено со Него. Ти и Бог и ништо помеѓу вас.

„Исихазмот, пред каква било теологија и учење, означува начин на православен духовен живот во црквата, кој се одвива во молитвено тихување, исполнет со умносрдечна молитва, преку која се бара и доживува жива благодатна и лична заедница со Бог , во Неговата несоздадена светлина. Самиот грчки збор ‘исихија’ (ησυχία) значи тишина, мир. Во аскетската терминологија овој збор се користи за да се означи внатрешното молитвено тихување на умот во срцето.“³  Распнат меѓу сомнежот и насушноста душата да се озари од божјата светлост, монахот ги умирува зборовите, прави обид да ја обессили единствената твар којашто стои меѓу него и Бог, меѓу неговата мрачна човечка природа и вечната светлина. Како да го осмислиме светото, кога е надвор од нашата ограничена човечка моќ за спознавање, за рационално поимање?! Ограниченоста на нашиот ум нѐ прави постојани трагачи по светови надвор од неговиот спознателен опсег. Светото со сета своја таинственост ја страши душата на верникот, ја смалува во страв и постојан трепет да биде достоен, да ја заслужи вечноста. Ако Бог и црквата е нашата заедничка и единствена дома од која сме изродени и кон која неминовно ќе се вратиме, тогаш како во неа стануваме неслободни? Верата е форма на чувствување, а не на знаење. Ќе постои ли верата ако човек постојано бара одговори на прашањата изродени од неа? Се верува со срцето или со умот? Се сака со срцето или со умот? Ако Бог е единствената и безгранична, апсолутна слобода, тогаш разумно ли е човек, лишувајќи се од неа, да успее да ја дофати?! И дали потрагата по одговорите не е само игра на сатаната за да го донесе човекот до работ на провалијата?! Веројатно колку повеќе човекот се стреми да го достигне зенитот на сопственото знаење за Бог, толку повеќе се оддалечува од него. Како хоризонтот, вели Зарев. Колку повеќе монахот се приближува до светлината, таа му се измолкнува.

Знаењето ја уништува наивноста, а тоа значи искреноста и невиноста на верата. И кога ги разголуваше таинствата и мистериите на Бога, ме оддалечуваше ли од Божјиот благодат. И зошто јас, колку повеќе сознавав, толку повеќе се впуштав во грешни сомневања?

Самиот наслов на романот е парадокс со длабока смисла. Да се изгуби човек во слободата, во нештото коешто нема постоечки граници, значи дека никогаш не го ни поседувал. Човекот во пандемискиот затвор доброволно се откажа од слободата, за која беше убеден дека ја поседува и заслужува. Така стана свесен дека тој всушност цело време бил неслободен, бидејќи им робувал на ефемерените нешта, моќта, парите, власта. Истиот тој човек преоблечен во ликот на страдалниот монах Јован, кој бил принуден да направи голем грев, во затворот на сомнежот се обидува да си објасни што е Бог, а што вечноста. Искушеникот Јован посакува да го види Бог, да му се покаже со целата негова совршеност, а верата е нешто сложено и тешко, вистинската вера е да го видиш Бог кога го нема, да Го осетиш во себе кога тој е насекаде и никаде, му вели отец Григориј на својот ученик. Барајќи го најлесниот пат за потврда на својата вера, тој всушност паѓа во стапицата на сомнежот, лицето на сатаната најслично до човековиот образ. Монахот, спознавајќи ги трите светови: светот на неговото раѓање, селото Алџар по течението на Дунав, поголемиот свет што се отвора пред него за време на патешествието со отец Григориј и непознатиот свет на морето и небото, чувствува дека сите тие се вдомени во него, а тој никаде не е дома. Монахот Јован ги води своите битки со човекот Јован, со оној кој постојано бара логични одговори на прашањата за Бог и Сатаната, оној кој потонува во очите на (не)постоечката Ана за на крајот да сфати дека божественото се спознава само кога зборот молчи, а умот се сосредоточува на тоа како да ја смири душата за да ја урамнотежи. Во монахот се прекршуваат две сосема спротивни слики – сликата на искушеникот, кој со сите сили се труди да ја заслужи божјата милост и човекот кој само поради тоа што е човек подложен на грев, ги свртува очите за да ги погледне жените што се капат во реката. Сопствената, нашата човечка тишина веројатно е најсовршеното место за да се стори гревот, да се соблазни човечкото тело до усвитеност. Тоа го доживува монахот Јован и сѐ поблиска му станува мислата дека гревот како форма на спознание се храни директно од насмевнатото лице на сатаната. Во него на мегдан се двата големи грева: убиството на распашениот Агарјанец кој ја силува мајка му и подадениот нож на убавата девојка која го моли да си ги скрати маките, но и двете големи добрини: мајката спасена од големиот срам и девојката спасена од големата болка. Возможно ли е да постои доброто без злото, светлината без ноќта, а црното без белото? Неговата постојана потрага по вечната светлост го носи до работ на карпата, движејќи се кон својот нетелесен дом, очите на монахот Јован стануваат длабока бездна која води до местото на кое неговата маченичка душа не може да најде спокој. И во омарнината кога билката росен се самозапалува, Јован помислува дека сепак Таворската светлина му е на дофат.

Слободата е да избереш да бидеш различен од толпата. Монахот Јован своеволно одлучува да биде поинаков, да биде различен од другите, да молчи дури длаби удолу по душата, барајќи ја вечната светлина. Манастирот е место за очистување на најголемите грешници, на оние кои сепак одлучиле да го изодат најтешкиот пат кон апсолутната слобода. За разлика од нив, оние другите само навидум слободни, чекорејќи по улиците, патувајќи по светот со товарот на моќта и парите, ја губат и таа малку слобода што мислат дека ја имаат само благодарение на парите. Човекот е такво битие кое силно посакува да ја има власта над другиот, за да има чувство дека го поседува. Петар Михајлов на еден симболичен начин го поседува животот на Петар Иванов, бидејќи го сведочел моментот кога се раѓал и растел Тој, моќникот, заробен во синџирот на парите. Петар Иванов владее со животите на малите и ништожни луѓе, кои го идеализираат неговиот лик. Власта над нив двајцата ја има Дора, жената којашто ја буди и смирува нивната машка похота. Современиот човек е во ропство приклештен во силните пранги на парите, корупцијата, страстите, хедонизмот. Нели е слободата во несовршенството на телото и умот, во волјата да се посака забранетото, да се посегне по него?! Но, слободата едновремено е и доброволно откажување во име на некоја повисока цел. Монахот Јован доброволно се откажува од зборот, го притајува, го смирува и сведува само на нужност. Сѐ што ќе му биде кажано на исповед, ќе остане закопано во вечната тишина. Човекот од дваесеттите години на XXI век доброволно мораше да се откаже од сѐ што беше еден обичен живот за да се спаси себеси и другите, а монахот од средновековието доброволно се откажува од животните сладости, за да ја ослободи душата од тешкиот товар и да ја дофати вечната светлина. Повлекувањето од светот и затворањето на монашките ќелии како потрага по апсолутната слобода би требало да значи доброволно откажување од само навидум слободниот живот. Срцето го вселува умот во своите предели, го очистува од земните гадости и го пушта да ја заслужи слободата. Потрагата по вечната светлина и потребата за соединување со Бог според христијанската вера треба да биде единствената цел на смртниот човек. Домот како ќелија затворен со брачните решетки во пандемиските денови стана место на целосно отуѓување на човекот од самиот себе и од саканата личност. Наспроти тоа, монашката ќелија станува простор без ѕидови, порта чие резе се отвора угоре, за да го вивне духот кон апсолутната слобода. Сѐ што земно го привлекува човекот, го држи во постојано ропство.

Отец Григориј заедно со подвизникот Јован тргнуваат кон Константинопол каде жари последната надеж за помирување на христијаните, за да се сретнат со императорот Јован VIII Палеолог, верна слика за тоа како во стварноста изгледа насилството на власта. Токму тука со чувството дека папата ќе ја посака црковната, духовната и светската власт над Константинопол и над целoто, сега, разединето христијанство, се поништува идејата за човекот еднаков со другиот на него. Двата сосема спротивставени светови на црквата, католичката (претставена од кардиналот Џулијано Цезарини) и православната (претставена преку митрополитот Марк Ефески) – првите со голема световна власт, вторите единствено со силата на духовната власт.

Сите Римјани беа телесно заоблени и облечени во раскошни златоткани палштеници, рацете им беа покриени со прстени со блескави скапоцени камења, од постојаната скеза и постите, православните духовници изгледаа испиени и бледи како сенки, беа во нови, но крајно прости раса, крстовите на некои од нив и броениците им беа дрвени.

Монахот Јован станува свидетел на последниот обид за помирување на православието и католицизмот, но и поразен од виденото, дека станува збор за лични интереси поткрепени од потребата за власт и пари. Големото разочарување и силната болка, пренесена преку апокалиптичната слика на разбрануваното море, носи голем душевен потоп.

Ненадејно небото се стуши и се снижи, водата ја загуби прозрачноста и бојата на смарагд, лутите распенети бранови достигаа до петнаесет лакти, нѐ облеваа отсекаде и си играа со нас, како да бевме корупка од орев, светот посиви, хоризонтот гровна ниско до нас, подивените ровји ја парчосуваа дневната ноќ и го правеа мракот уште понепрегледен.

Духовноста е најголемата слобода за која човекот знае, само преку неа битието сраснува со создателот. Раскошната раскажувачка дарба на Зарев во полн сјај се открива токму во овој дел. Преведувачот Бранислав Мирчевски, кој го преведе романот од бугарски на македонски јазик, ја облагородува мислата на авторот, давајќи ѝ седефна мекост. Со таквиот негов пристап, читателот добива впечаток на некакво природно прелевање на оригиналниот текст со преводот, како да сраснале авторот, јазикот и авторот на преводот. Таквите постапки се исклучително ретки кога станува збор за преведувачите во целост. Мирчевски го чувствува јазикот, општи со него како со жив човек, така како што авторот постапува со својата творечка мисла. И можеби затоа прелевањето се доживува како слевање на две води во една.

Го слушав и покрај урликот на морето и нескротливото фиукање на ветерот, неговиот глас беше силен и пронижувачки, но всушност беше дел од молкот и внатрешната му тишина. Тогаш нешто распукна, најпредниот јарбол се прекрши и беше однесен заедно со платното во насилството на непрегледното. И јас наеднаш почувствував, узнав чунки со ужасот и со кожата дека Бог не почнува и не свршува, дека Тој навистина нема почеток и крај, дека во овој момент сум единствено со Неговата распенета недофатност околу мене и дека сум над думите на отец Григориј, дека сум грабнат и однесен, дека сум жив истргнат од овој свет, дека сум запратен кон оностраното, небиднината и времето.

Нашиот прочит на романот ја потврдува тезата дека преводот не е само пренесување или премин на текстот од еден јазичен контекст во друг, туку е процес со создавање ново уметничко дело. Со преводот од бугарски на македонски јазик, преведувачот Бранислав Мирчевски му дава една „сопствена другост, носителка на изворна, но истовремено и на автономна вредност. Токму таа автономна вредност, од своја страна ќе биде ,извор на други читања и интерпретации, зачеток на понатамошни културни процеси.“⁴  Неговиот пристап кон делата на Зарев⁵  покажува дека преведувањето не е само (не)верно преместување на зборовите, нивна адаптација на новата јазична средина, туку е процес на длабока промисла, и потврда на Борхесовата идеја за „пишувањето како ткаење на нишки од книжевната традиција на минатото и на сегашноста, како непрекинато течение во чиишто рамки преводот зазема централна улога со тоа што дозволува оформување на единствена и незаменлива врска со друг текст“.

Романот „Загубени во слободата“ допира длабоко комплексни теми за христијанството и филозофијата на слободата како апсолут. Човечкото тело, макар и повредено во гревот, тоа е Божје создание, тоа е храм на Светиот Дух и поради тоа е способно на светост – учи Свети Палама, Човекот е дар на земјата даден од изобилната божја љубов. Нашето тело создадено од распадлива твар истовремено е и дом, но и затвор за духот вдахнат со божјата милост. Слободата не ни припаѓа со самото тоа што сме од родот човечки и таа не се подава во иста мера за сите. До неа секој од нас доаѓа сам, преку индивидуалниот опит, но и се оддалечува од неа, паѓајќи во грешни искушенија. Но и самото зло, борбата со него, искушенијата поради него, го отклонуваат човекот од безличието, го прават слободен во изборот, го прават различен од другите. Оти, ако би било поинаку, тогаш светот би станал безлична сива маса. Монахот Јован барајќи начин како да се искупи од гревот како последица од направено злодело, тргна да ја бара вечната светлина. Ослободен од стравот од смртта, на работ на карпата на дофат на рака ја имаше апсолутната слобода. Да се ослободи човек од желбата да сака да владее со другите и да се искачи скалило погоре, таа желба да ја трансформира во своја внатрешна потреба, тогаш неминовно ќе дојде до смирението како предворје на совршената слобода.

Бог е апсолутната и безгранична слобода и потрагата по него е всушност и потрага по слободата.

1. Сите пасуси, фрази и зборови изделени во курзив, се цитати од романот „Загубени во слободата“ на Владмир Зарев, Или-или, 2025 г.
2. Во современата теолошка литература со терминот ‘исихазам’ го означуваме конкретното духовно-практично и богословско движење кое се развило во светогорскиот монашки центар уште во 14 век. За прв пат учењето на исихазмот е изложено во теолошката синтеза на православната монашка духовност на светогорскиот монах свети Григориј Палама, подоцнежен архиепископ Солунски. Исихазмот како православно учење потврден е и од Црквата на соборите од 1341, 1347 и 1351 година во Константинопол. Во: Митрополит Струмички Наум. Школа за исихазам, основна. Библиотека Воведение, Велјуса, Македонска православна црква, Охридска архиепископија, Струмичка епархија, 2011, 19.
3. Ibidem
4. Гуљеми, Марина. „Книжевен превод“. Компаративна книжевност (приредил: Армандо Њиши), Скопје: Магор, 2006, 190.
5. Бранислав Мирчевски е автор на 20 преводи на романи, меѓу нив и на најголемите бугарски автори: Владимир Зарев, Капка Касабова, Виктор Пасков, Антон Дончев и Владо Даверов.
6. Гуљеми, Марина. „Книжевен превод“. Компаративна книжевност (приредил: Армандо Њиши), Скопје: Магор, 2006, 199.

Слики: Alefes Silva