Зли луѓе и благородни духови

08.10.2025 23:31

На комеморацијата за Чарли Кирк во Аризона на 21 септември неговата вдовица му прости на убиецорт, но не и на Трамп, кој го опиша Кирк како „мисионер со благороден дух во голема, голема мисија“. Потоа продолжи: „Не ги мразеше своите противници. Им посакуваше сè најдобро. Тука не се согласував со Чарли. Јас ги мразам моите противници и не им го посакувам најдоброто.“

Оваа очигледна недоследност е клучна карактеристика на трамповскиот универзум. Трамп, се разбира, не е „благороден дух“: тој ги мрази своите противници и ги смета за ѓубре што треба да се уништи. Меѓутоа, за да ја оправда својата брутална омраза, потребна му е фигура како Кирк — добар човек што им посакува најдобро дури и на своите непријатели. (Тоа е малку како кај христијаните кои имаат потреба од добриот Христос, чија смрт ги оправдува бруталните пресметки со антихристијаните.) Затоа Кирк треба да се воздигне во фигура на мачеништво со речиси божествени размери. Тоа воздигнување е само лицето на бруталноста на трамповскиот етос.

Стандардната лицемерна логика тврди дека напаѓаме некоја земја или народ за да им помогнеме на жртвите од нејзиниот репресивен режим. Дури и во триесеттите години на минатиот век Јапонија тврдеше дека окупирала поголем дел од Кина за да го цивилизира нејзиниот народ. Кинезите се како непослушни деца што треба да се дисциплинираат за нивно добро. Поврзано со тековната војна на Блискиот Исток, Бернар-Анри Леви оди по таа линија: Израел го прави тоа што го прави во Газа и на Западниот Брег за да им помогне на Палестинците, за да ги ослободи од стегата на муслиманските фундаменталисти што ги угнетуваат.

Со Трамп и Израел маските паднаа, непријателот едноставно треба да се уништи, а за тоа е потребна личност како Кирк. Трамп тука не е оригинален — уште на самиот почеток на својата „Држава“ Платон совршено прикажува како се однесуваат трамповските популисти (во случајов Полемарх) кон своите противници (во случајов тоа е Сократ, раскажувачот):

„Полемарх рече — Изгледа, о Сократе, дека се спремаш за град. — Погоди — реков јас — Гледаш ли — рече тој — колку нè има? — Како да не? — Тогаш, или ќе нè победите сите, или ќе останете тука! — А зарем не би можело — реков јас — да се направи нешто друго: на пример, да ве убедиме дека треба да нè пуштите? — А дали ќе можете да го направите тоа — одговори тој — ако никој не ве слуша? — Никако — рече Глаукон — Тогаш сметајте дека нема да ве слушаме.“

Ставот дека едноставно нема да го слушате својот противник (ако сте посилни од него) денес постојано го среќаваме во високата политика – па дури и во филозофијата. Една од стандардните критики на Хегел вели дека поимот на дијалектичкиот напредок подразбира потреба да се размисли и изнесе секоја последица на одредена мисла или став. Да речеме, ако сте аскет, размислувањето за тоа ќе ве доведе до согледување дека аскетизмот е егоистички став – потполно сте фокусирани на себеси, очајнички обидувајќи се да ги избришете сите остатоци од задоволство и радост. Но Хегел го знае тоа: на самиот почеток од својата „Логика“, каде што го анализира логичкиот редослед на чистите категории на мислата, без никакви емпириски претпоставки, истакнува дека Логиката сепак се темели на (во крајна линија контингентен) чин на волја – волева одлука да се размислува. Аскетот едноставно може да каже: „Во ред, навистина сум егоист, но не ми е гајле, одбивам да размислувам за тоа што подразбира мојот аскетизам, едноставно прифаќам дека тоа сум јас.“

Ова одбивање да се слуша и/или размислува не е само една примордијална одлука; тоа постојано се случува во нашите животи. Тие што безусловно го поддржуваат Израел едноставно ги игнорираат сите очигледни аргументи дека таму се одвива геноцид; целосно ги отфрлаат како антисемитски лаги. Ова ми се случува постојано: кога неодамна ги изнесов своите аргументи за нашата еколошка криза, одговорот што го добив беше варијација на ставот „тогаш сметајте дека нема да ве слушаме“, а краткото објаснување гласеше дека борбата против глобалното затоплување е кампања мотивирана од мрачни причини (уништување на просперитетниот Запад). Во тој стил, Трамп во својот говор на Генералното собрание на ОН на 23 септември изјави дека климатските промени се „најголемата измама што некогаш била изведена во светот“.

Таа позиција се темели на прецизниот поим на правдата што неколку страници подоцна во „Државата“ ќе го артикулира Тразимах, кој вели: „Тврдам дека праведното не е ништо друго туку нешто што му користи на посилниот.“ И продолжува со објаснување: „Секоја власт, пак, ги носи законите во своја корист: демократијата, демократски, тиранинот, монархиски, а така прават и сите други власти. Она што им е од корист го нарекуваат право на поданиците, на кои овие треба да им се покоруваат; а ако некој ги прекрши, тогаш го казнуваат како човек што ги прекршил законите и сторил некакво дело. Така мислам, најдраг мој, кога велам дека сите држави еднакво судат за поимот праведност: дека праведноста е корисна за државната власт. Бидејќи таа власт владее со државата, и така секој што добро ќе размисли ќе согледа дека праведното е токму она што го велам: тоа што му користи на посилниот.“

Зарем тоа, пак, не е трамповска политика во нејзината најчиста форма? Правдата што тој им ја наметнува на другите, послабите држави, всушност е произволна правда на посилните: ако Бразил го испрати во затвор неговиот пријател Болсонаро, Трамп ги зголемува царините за 30 проценти; бидејќи Стармер му се поклони на Трамп, Велика Британија ќе добие подобар третман од другите европски земји; ако некоја земја премногу извезува во САД, Трамп ја игнорира фер конкуренцијата и едноставно ги зголемува царините. Повторно, Трамп се грижи неговите постапки да имаат лоши последици за неговите противници – дури и не се преправа дека страдањето што им го нанесува ќе ги направи подобри. Сепак, не е доволно само од корен да се промени да се позицијата и да се вршат дела за кои очекуваме дека ќе имаат добри последици за сите. Логиката овде е посложена – сетете се како Валтер Бенјамин брутално го отфрли водечкото начело на Гете: „Настојувај за сè во животот да имаш последица.“ Во својот остар осврт, Бенјамин вели:

„Тоа несомнено е една од најодвратните максими, каква што не би се очекувала од Гете. Тоа е императивот на напредокот во својот најсомнителен облик. Не е случајно што последицата води кон она што е плодно во исправното дејствување, а уште помалку дека последицата е негов плод. Напротив, носењето плод е обележје на злите дела. Делата на добрите луѓе немаат ’последица’ што би можела да им се припише (или исклучиво да им се припише) ним. Плодовите на некое дело се, како што е исправно и соодветно, негов внатрешен дел. Да се навлезе во внатрешноста на некој вид дејствување – тоа е начинот на кој се проверува неговата плодност.“

Контрааргументот на овој став е очигледен: што е со дејствувањето насочено кон спречување на глобалното затоплување, или нуклеарната војна, или доминацијата на вештачката интелигенција? Зарем тоа не се случаи каде што се важни само последиците? Значи, зарем аргументот на Бенјамин не се потпира на старата разлика poiesis и praxis? „Poiesis“ е активност насочена кон производ што ќе постои и по завршувањето на активноста (уметничко дело, маса или што и да е), додека „praxis“ е активност што е цел сама по себе (изведбата на уметничкото дело). Меѓутоа, може да се тврди дека и активностите насочени кон надворешна цел имаат иманентна вредност. Замислете голем колективен чин на создавање нешто што би ја намалило штетата врз животната средина: дури и ако не успее, таквата активност го актуелизира обликот на општествена солидарност и на тој начин покажува иманентно позитивно влијание. Значи, она што го носи белегот на злото е токму исклучивата ориентација кон надворешна цел (била таа лоша или добра) што ја игнорира „внатрешноста на начинот на дејствување“.

Жан-Клод Милнер еднаш ми рече дека за неевропските земји војната е нормална состојба на работите, нешто што секогаш демне во позадина, додека периодите на мир се само повремени паузи меѓу вооружени конфликти. На христијанскиот Запад, пак, мирот се смета за голем врв на историскиот напредок, конечна состојба кон која сите тежнееме. Никаде тоа не е поочигледно отколку во нацистичка Германија: постојано евоцирала ewiger Frieden („вечен мир“) што требало да настапи по конечната победа – тоа повикување на вечен мир оправдувало (и барало) целосна мобилизација за уште една, последна војна што ќе стави крај на сите војни.

Денес во светот се шири истото лудило: Трамп донесе мир со целосна поддршка на Израел и со бомбардирањето на Иран; Нетанјаху се обидува да донесе мир на Блискиот Исток проширувајќи ја војната против Палестинците и впуштајќи се во геноцид (што, на некој начин, е сосема соодветно: кога ќе ги уништиш своите непријатели – тоа е мир). Значи, има некаква логика во лудата фактичност дека некои држави ги предлагаат и Трамп и Нетанјаху како кандидати за Нобеловата награда за мир. Во својот екстрем, културата на канселување постапува на сличен начин: се бори за толеранција и разновидност брутално исклучувајќи ги сите оние што ја оспоруваат нејзината сопствена дефиниција за толеранција и разновидност.

Од оваа ситуација можат да се извлечат три заклучоци. Прво, можеби треба да научиме дека да се живее со заканата од војна е единствениот начин да се постигне мир. Второ, внимавајте на „благородните духови“ што оправдуваат разни бруталности. Трето, во навистина еманципирано општество, луѓето не се впуштаат во дела со добри последици, туку во дела без последици.