Античка сегашност (3)

Копирање и пиратирање на симболичките практики

Кога ја дискутираме сличноста меѓу навидум различни заедници, Херисон ја нагласува важноста на три принципи: 1) дека “луѓето од навидум 'различни' етницитети и националности во реалноста имаат многу заеднички нешта во поглед на културата што ја споделуваат”; 2) дека процеси на “позајмување и имитирање (на национални наративи) можат да настанат дури и во најневеројатни околности”; 3) дека главната особина на ваквата состојба е тоа што “културната сличност може да игра клучна улога во создавањето и одржувањето на границите помеѓу две култури, а самиот процес на имитација и идентификација со Другиот може да биде длабоко вклучен во конструкцијата на различност”.^[1] Оттаму Херисон заклучува дека “етницитетот и национализмот се концептуализирани како врски не на различност или перцепирана различност, туку на негирана или прикриена сличност”.^[2]

Сличноста помеѓу различните национализми во прв план се случува зашто тие се произлезени помалку или повеќе од ист калап по кој сите национални идеи се формулираат, односно од ист пример што тие се трудат да го ископираат и (несвесно) да го следат. Во изучувањето на национализмот ова не е непознат феномен. Бенедикт Андерсон посветува дел од својата теорија токму на улогата што „пиратирањето” ја има во создавањето националните движења. Како што тој вели, “'нацијата' стана нешто за кое сите свесно имаат стремеж [...] и преставува пронајдок што не може да се патентира. [Но затоа идејата за нација] стана можно да се пиратира од страна на многу различни, понекогаш неочекувани, актери”.^[3]

Впрочем, кога се говори за создавањето националистички движења ширум Европа во деветнаесеттиот век, особено во централно и источно-европските територии кои беа под владение на големите империи, задолжително е да се напомене следново: националните дејци биле инспирирани пред сè од француското искуство и францускиот модел на национално ослободување, создавање нација и држава и, на крајот, градење секуларна нација. Како што посочува Андерсон, „во втората половина на деветнаесеттиот век, ако не и порано, 'моделот' на 'државата', независната нација-држава, станал достапен за пиратирање“.^[4] Она што се обидувале многу национални дејци во тие простори (помеѓу другото и грчките) бил обидот да го прилагодат и пресликаат француското (Бенедикт Андерсон ќе го спомене и американското, но во суштина се говори за генерално „западно”) искуство во нивниот локален контекст. Целиот концепт на градење на грчката нација преку култот кон антиката и користењето "применет неокласицизам" од страна на грчката држава во деветнаесеттиот век бил обид да се преслика западноевропската мечта за антиката во Атина^[5]. Денес таква мечта за „старинство“ и споменици се огледува во политиките на македонската влада.

Досега многупати ја нагласивме големата сличност помеѓу различните иновациски практики, но и сличноста на македонскиот и грчкиот пристап кон приказната за античкото македонско потекло. Како што грчкиот култ кон антиката и градењето на грчката нација врз основа на неохеленистичкиот наратив претставува еден вид пиратирање на западноевропските наративи, пиратирање може да се најде и во македонската современа “антиквизација”. Национализирачката практика и патронизирањето на Александар Велики и античко-македонските наративи кои ги користи македонската влада во обидот за политичка мобилизација, во суштина се копија на веќе интегралните делови од политичката реалност на Грција. Сличноста не се гледа само во користењето на истиот историски мит за директно наследство на античко-македонската култура, туку и во начинот на кој тој мит се шири и рационализира. Имено, во официјалната грчка приказна (според постулатите на Папаригопулос), грчка Македонија е инхерентно поврзана со Античка Македонија, земјата на Александар Велики, апостолот на класичниот хеленизам. Оттаму, сè што било, е и ќе биде од Македонија се смета за македонско; сè што е македонско е „од Александар”; а сè што е „од Александар” по автоматизам се смета за грчко, зашто Александар, според оваа логика, е синоним за припадност кон грчката национална историја и грчката национална приказна. Како што видовме во анализата на експанзионистичките стратегии, уште пред дел од тероиторијата на Македонија да биде анектиран, грчката надворешна политика била активна во регионот, обидувајќи се на најразлични начини да ги придобие лојалностите на месното население. Помеѓу другите начини, како парадигматски пример на обидите за наметнување на грчката идеја, го земавме оној на митрополитот Каравангелис, за кого главен инструмент за „погрчување” на словенските говорители бил токму митот за античко-македонското потекло и за директната врска со Александар Велики. Таа реторика, карактеристична за грчката официјална политика, и тогаш, но и денес, била изразена преку образованието и идентитетските политики.

Во современата македонска приказна, пак, тенденцијата е многу слична, со таа разлика што низ Александар не се легитимира грчкоста на одреден наратив, туку неговото македонство. Во ревидираниот македонски националистички дискурс застапниците на македонски државни политики, обидувајќи се да го наметнат митот за античко потекло, парадоксално ја добиваат улогата на Каравангелис. Додека тој во црквите и на селските собири на граѓаните им кажувал, меѓу другото, дека „и тие се Грција” поради тоа што се потомци на Александар, македонската влада во 2008 и 2009 преку телевизиските екрани им порачуваше на граѓаните дека „и тие се Македонија” со видео клип во кој главната улога ја имаше Александар, храбриот Македонец. Покрај другото и со ревидирање на сите официјални историски текстови, официјалната „Историја на македонскиот народ“ епохата на Александар ја нарекува македонизам. Македонци се и припадниците на племето Бурушо од Хунза, зашто тврдат дека нивни предци се залутаните војници на Александар.

Во случајот на македонската антиквизација (и воопшто, политиките на обележување и идентитет) не смее да се испушти предвид и можното влијание на западноевропскиот идеал, односно истиот извор на инспирација на грчкиот модел на градење на нацијата. Еден скопски градоначалник, на пример, неколку пати изјави дека неколку негови одлуки (не нужно антиквизаторски, но кои се занимаваат со визуелниот идентитет на градот) биле инспириран од посетата на главниот град на Франција, Париз. Еден од главните аргументи во одбрана на мега проектот “Скопје 2014” е аргументот дека со новите неокласични моменти градот ќе заличи на престолнина по западноевропски терк. Оттаму и инсистирањето на „барокни” и слични уметнички стилови, кои се нетипични за автентичниот културен израз на етничките Македонци, но кои според идејата на ВМРО-ДПМНЕ припаѓаат на идеализираната слика за „Западот” затоа што изгледаат „старински.“

Затоа велиме дека антиквизацијата има силен миметички, имитаторски елемент. Антиквизацијата го доживеа својот врв со поставувањето на колосалниот споменик на „Воинот на Коњот“ со лик на Александар во Скопје, со што плоштадот требаше да заличи на некој од западноевропските плоштади (наспроти идејата за „комунистички“ плоштади кои се само еден голем бришан простор). Во исто време поставувањето на Александар во Скопје неодоливо потсетува на поставувањето на колосалниот коњаник Александар во Солун, кој беше резултат на политиките произлезени од синдромот Вергина, и исто толку имитација колку и оној во Скопје. Како што солунскиот Александар отскокнува од постотоманскиот пејзаж покрај Беас кулата на егејското крајбрежје, така веројатно и скопскиот Александар буквално отскокнува од сликата во која е сместен – извишувајќи се над сите околни градби, повеќето одраз на модернистичкиот стил типичен за Скопје.

Претпоставките дека македонскиот модел е копија на грчкиот, кој самиот е копија на западноевропскиот деветнаесеттовековен модел, како претпоставка дека и македонскиот и грчкиот модел се копии на западноевропскиот модел, не се взаемно исклучиви. Миметичката врска помеѓу изворот, имитаторот и самиот процес на имитирање е поливалентна и повеќеслојна. Нејзината основа е всушност она што е длабоко човечка карактеристика – гледањето и попримањето идеи и добивањето нови желби. Оттаму и грчкиот и македонскиот фетиш кон класичното минато, „старинските градби“ и спомениците треба да се анализира, пред сè, како неконтролирано страствена желба, посакување и стремеж, кои во принцип можат да придонесат за отворање или засилување на веќе постојниот антагонизам. Како што Херисон вели, градејќи на теоријата на Жирар:

“Желбите [...] не се нешто инхерентно или нешто што доаѓа природно, туку нешто со кое се здобиваме преку имитација. Тие се заразни, ние ги добивамежелбте како болести, преку други луѓе. Оттаму желбата не е врска помеѓу оној кој нешто посакува и нештото што е посакувано, како што наивно би претпоставиле. Тоа е инхерентно триаголна врска, помеѓу оној кој посакува, нештото што е посакувано и [...] моделот или 'медијаторот' - вистински или замислен Друг од кој желбата била ископирана. Ако третава страна е жив современик, таа [...] може да претставува не само пример, туку и ривал, субјект сам за себе, кој има свои желби и своја миметичка структура. Тогаш имаме двајца опоненти кои се имитираат, и чии заемни миметички желби за истите споделени објекти меѓусебно се потхрануваат. [...] идентитетите на антагонистите, во одредена мера, се продуцирани низ нивното ривалство и своето продолжено постоење го должат на тоа ривалство”.^[6]

Оттука, за спорот помеѓу Грција и Македонија околу историските права врз античкото македонско минато може да извлечеме еден покомплексен заклучок. Прво, центарот на конфликтот е заедничката желба за докажување на историски права врз класичното минато, што во крајна линија е желба за имитација на западноевропската културна практика воспоставена во деветнаесеттиот век. Во суштина тоа ги прави грчката и македонската позиција многу слични, речиси истоветни. Со зборовите на Херисон, идентификациите со античко-македонските наративи кај овие две

„миметички заедници или мрежи [....] се дефинирани на начини кои се преземени едни од други [а во основа од западноевропскиот модел, м.з.], на тој начин што тие освен што се замислуваат како различни, ги замислуваат своите различности на еден сличен, помалку или повеќе стандардизиран начин“.^[7]

Овде матрицата е повеќе или помалку еднолиниска и едноставна: Александар бил исклучиво Грк, или Македонец; оттаму „ние“ сме вистинските и единствени наследници, додека противниците се обидуваат да го украдат она што е инхерентно „наше“. Притоа актерите или не ја препознаваат сличноста, или ја препознаваат и премолчуваат, или целосно ја негираат^[8]. Ваквиот конфликт, во поглед на својата суштина и јазикот кој го употребува на ниво на држави, неодоливо потсетува на судир на две корпорации околу определен „трејдмарк“, определен заштитен знак. На ниво на етнички дискурс, пак, наликува на меѓусебно обвинување, на пример за „кражба на идентитетот“, односно за нарушување на личниот интегритет. Во принцип, култовите кон Александар и Античка Македонија, иако споделени, во случајов многу повеќе ги цементираат постојните граници меѓу Македонија и Грција и подигнуваат нови.

Третманот на античкото потекло како трговска марка е значаен и за самото развивање на конфликтот: Грција го „патентираше“ користењето на антиката уште во деветнаесеттиот век; дополнително, грчката влада го откопа многу користениот симбол (Sвездата/Сонце од Вергина) и оттаму својата улога во спорот ја гледа како обид да ги заштити своите „авторски права“ над нивното политичко користење; Македонија, пак, која како независна држава почна да го користи античкото минато за политички цели само кон крајот на дваесеттиот, и подоцна во дваесет и првиот век, е видена како земја која копира, односно пиратира нешто веќе постојно.

Извадок од книгата „Античка сегашност“ во издание на Темплум од Скопје.

За Античка сегашност (1) кликнете овде.

За Античка сегашност (2) кликнете овде.

______________________

Белешки

[1] Simon Harrison, “Cultural Difference as Denied Resemblance: Reconsidering Nationalism and Ethnicity”, Comparative Studies in Society and History (2003), 45, pp. 343-361 ; pp. 343-345

[2] Ibid.

[3] Види Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (London: Verso, 1983) pp. 67

[4] Ibid., pp. 81

[5] Секако, во целиот овој процес голема улога има колонијалистичкиот пристап и себе-ориентализирањето: во таквата ментална рамка, западноевропскиот национален модел се смета за врховен, престижен и инхерентно „подобар“, додека локалните состојби се сметаат за грди и назадни (на пример, многу од грчките поети кои ја опеваа антиката во деветнаесеттиот век, на пример, се грозеа од неписмената постотоманска раја која живееше на село и немаше ништо заедничко со хеленистичкиот идеал), па оттаму идејата дека западниот модел треба да се увезе, односно ископира и наметне дома. Ваквото поставување на работите неодоливо асоцира и на одредени политички проблематики од дваесеттиот и дваесет и првиот век и особено на таканаречениот процес на европеизација на "не-европските" делови на Европа. Сепак, за да може прописно да се адресира тој проблем, потребна е посебна студија на таа тема.

[6] Simon Harrison, “The politics of resemblance: ethnicity, trademarks, head-hunting”, Journal of the Royal Anthropological Institute 8/2002, pp. 211-232; pp. 213

[7] Harrison, Cultural Diffrence, op .cit. стр 354

[8] Ibid. pp. 355