Јазикот на заведувањето, заведувањето на јазикот

Како тогаш се материјализирала таа ретроактивна јамка на слободата? Дали тоа бил чисто контингентен настан, нешто што едноставно се појавило „бидејќи меѓу сите тие можности постоела и можноста за појавување (како што тоа го рече Варела), или можеме да ризикуваме попрецизно еволуциско објаснување на неговата предисторија? Некои когнитивисти понудија решение кое чудникаво потсетува на Лакановата тема за половоста и јазикот.

Меѓу другите, Џефри Милер тврдеше дека крајниот поттик за ненадејната експлозија на човечката интелигенција директно не било прашањето на опстанокот (со сите негови вообичаени вагони: борбата за храна, одбраната од непријателот, соработката при извршувањето на разни активности итн.), туку, непосредно, натпреварот во сексуалниот избор, односно, обидот да ги уверам другите припадници на мојот род да ме изберат за сексуален партнер. Особините кои ми даваат предност во сексуалниот натпревар не се непосредно моите својства кои ја покажуваат мојата предност над другите, туку показатели на тие својства - таканаречени показатели на способноста (fitness indicators):

„Показателот на способноста е биолошко обележје кое се развило токму за да ја огласува способноста на некое животно... Тоа не е функција какви што се ловот, изработката на орудие или социјализацијата кои директно придонесуваат за способноста така што придонесуваат за опстанокот и размножувањето. За разлика од нив, показателите на способноста служат како некаков вид метафункција. Тие седат на врвот меѓу другите адаптации и ги обзнануваат своите доблести... Живеат во семиотичкиот простор на симболизмот и на стратешките договарања, а не во грубиот свет на фабричкото производство.“

Се разбира, првото прашање што овде се поставува гласи: со оглед на тоа дека показателите на способноста се знаци, зошто тогаш животното не би мамело (лажело) создавајќи знаци кои го претставуваат поснажно од што тоа навистина е? Како потенцијалниот партнер може да ја разбере вистината? Одговорот е во таканареченото начело на хендикепот кое...

„...сугерира дека расипноста е нужно својство на додворувањето. Пауновите како вид ќе поминуваа многу подобро да не мораа да вложуваат толку енергија во своите големи опаши. Но пауните како поединечни мажјаци и женки имаат неодолив порив да создадат најголем опаш што можат да си го дозволат, или да изберат партнер со најголем опаш што можат да го привлечат. Во природата упадливото чаталење е единствената гаранција за вистинитоста на рекламата.“

Истото важи и за човечкото додворување: ако девојката добие голем дијамантен прстен од својот љубовник, тоа не е само сигнал за неговото богатство туку и доказ за тоа богатство - тој мора да биде богат за да може да и’ го приушти... Не е чудно што Милер не може да одолее да го формулира преминот што го предлага со помодни антипродуктивистички термини: „Предлагам некаков вид маркетиншка револуција во биологијата. Опстанокот е како производство, а додворувањето личи на маркетинг. Организмите се како производи, а сексуалните склоности на спротивниот пол наликуваат на потрошувачки склоности.“ Според Милер, и менталните способности кои се единствени за луѓето пред се’ се психолошки показатели на способноста:

„Тоа е подрачје каде што ги наоѓаме загадочните способности како што се креативната интелигенција и сложениот јазик, коешто го карактеризираат толку големи индивидуални разлики, толку апсурдно високо ниво на наследливост, и непоимливо трошење на време, енергија и напор... Ако човечкиот мозок го гледаме како збир од сексуално избрани показатели на способноста, гледаме дека неговата висока цена не е случајна. Целата финта е во скапотијата. Високата цена на мозокот е она што го прави добар показател на способноста. Сексуалната селекција го направила нашиот мозок растрошен, ако не и потрошен: малечкиот и делотворен мозок типичен за човеколиките мајмуни го претвори во голем хендикеп гладен по енергија којшто блуе луксузни облици на однесување какви што се разговорот, музиката и уметноста.“

Затоа треба да го пресвртиме вообичаеното гледиште според кое естетската (или симболичката) димензија е секундарно дополнување кон употребната вредност на некој производ: попрво станува збор за тоа дека употребната вредност е „секундарен профит“ на некој бескорисен објект чие производство чини многу енергија, со цел тој да послужи како показател на способноста. Дури и толку елементарните орудија, како предисториските камени рачни клинови, биле правени од мажите како показатели на своите сексуални способности, со оглед на тоа дека прекумерното и скапо совршенство на нивните облици (симетрија итн.) не служело за никаква директна употребна вредност:

„Значи, имаме предмет којшто на прв поглед изгледа како практично орудие кое помага во преживувањето, но кој потоа битно се менува и почнува да функционира како скап показател на способноста... рачниот клин би можел да биде првиот артефакт направен од нашите претци и најдобар пример како сексуалната селекција ја фаворизира уметничката способност. Тој во едно ги спојува инстинктот и учењето, снагата и вештината, крвта и кременот, сексот и опстанокот, уметноста и занаетот, познатото и таинственото. Дури би можело да се рече дека целата забележана историја на уметноста е само фуснота кон рачниот клин, којшто владеел во стократно подолг период.“

Затоа не е доволно да се даде прилично здраворазумско објаснување дека димензиите на нефункционалните „естетски“ својства секогаш ја надополнуваат основната функционална употребливост на некој предмет; попрво е обратно: она што е изворно токму се нефункционалните „естетски“ својства на некој произведен предмет, додека неговата потенцијална употребливост доаѓа накнадно, т.е. има статус на нуспроизвод, нешто што паразитира врз основната функција. Се разбира, парадигматски случај на тоа е самиот јазик, показателот на ментални способности пар екселанс, со своите ексцесивни излагања на бескорисна реторика:

„Човечкиот јазик е единствениот сигнален систем кој пренесува некаков друг тип информација во додворувањето. Тој се’ уште е показател на способноста, но и многу повеќе од тоа... Јазикот во подеднаква мера се развил како начин да ја покажеме својата способност и како начин на пренесување корисни информации. За многумина истражувачи на јазикот и филозофи тоа е скандалозна идеја. Тие алтруистичката комуникација ја сметаат за норма од којашто нашата себична имагинација понекогаш бега. Но, за биолозите, нормата е огласување на способноста, а јазикот е само исклучителен начин на огласување на способноста. Ние сме единствениот вид во еволуциската историја на нашата планета кој открил систем од показатели на способноста и полови украси, вид којшто патем случајно и ги пренесува идеите од еден ум во друг - телепатски делотворно, виртуозно како Сирано и одушевено како Шехерезада.“

Меѓутоа, Милер од своето разгледување го изостава темелниот пресврт во односот меѓу половите кој го карактеризира човечкото животно: додека во животинското царство по правило мажјакот е тој кој мора да ги развие привлечните својства и да изведува комплицирани обреди на заведување (танц, песни), кај човечкиот вид жените се тие од коишто се очекува да се облекуваат и однесуваат предизвикувачки за да го разбудат машкото внимание. Од каде доаѓа тој пресврт? Се разбира, Милер ја забележува таа разлика („биолошки гледано, Вудабеите /племе во Нигерија/ се однесуваат совршено нормално - мажите се покажуваат, а жените избираат. Изборот за Мис на Америка, напротив, е необичен“), но не ја објаснува.
Секако, ако ја разгледаме поблиску, вообичаената интеракција на додворувањето е посложена: таа вклучува некаков тип на поделба на работата. Ако кај животните мажјакот ја покажува својата способност а женката прави избор, кај луѓето жената е таа која се изложува, нудејќи му се на машкиот поглед; потоа мажот се впушта во активно заведување, коешто жената го прифаќа (или не го прифаќа). Функцијата на заведувањето која кај животните е обединета така се дуплира: жената го презема пасивното покажување на атрибутите на убавината, а мажот активно ги покажува заводничките практики (зборување, говорење...).
Клучот за тој пресврт можеби можеме да го најдеме во еден друг пресврт: само кај луѓето она што отпрвин служело како инструмент или показател се развило во цел за себе. На пример, во уметноста покажувањето на атрибутите се претвора во активност која носи задоволство по себе. На таа трага, кога Стивен Пинкер расправа за уметноста, тој предлага основна формула за таа „погрешна употреба“:

„Некои делови од умот регистрираат зголемувања на способностите на начин што ни даваат чувство на задоволство. Други делови го користат знаењето за причината и последицата за да дојдат до целите. Поврзете ги и ќе добиете ум кој доведува до биолошки бесмислениот предизвик: до пресметувањето како да се дојде до центрите на задоволство во мозокот и да се испорачаат грчовите на задоволство без непријатноста да се изнуди bona fide зголемувањето на способноста од сировиот свет.“

Не зачудува што Пинкеровиот прв пример за тој краток спој е стаорецот уловен во маѓепсаниот круг на смртоносната угода: „Кога стаорецот има пристап до полугата која праќа електрични импулси кон електродата всадена во медијалниот слој на неговиот преден мозок, тој таа полуга фуриозно ја притиска се’ додека не се сруши од исцрпеност, запоставувајќи ги можностите да јаде, да пие и да има секс“. Накусо, на кутриот стаорец мозокот дословно му е зезнат. Така делуваат дрогите: непосредно влијаат врз нашиот мозок - она што овде го добиваме е „чист“ афродизијак, не само средство за стимулирање на нашите сетила како инструменти кои му пружаат задоволство на мозокот, туку директна стимулација на центрите за угода во самиот мозок. Следниот, нешто попосредуван чекор е пристапот до центрите на угодата „со помош на сетилата коишто ги стимулираат тие центри кога се во околина која би довела до развој на способности кај некогашните генерации“. Кај некогашните генерации, кога животното во својата околина би препознало некој образец кој би ја зголемил шансата за преживување (можноста за храна, избегнувањето опасност итн.), тоа препознавање би било проследено со искуството на угода; но сега организмот директно ги произведува таквите обрасци за само да почувствува угода. Таа матрица важи за храната, пиењето и сексуалните задоволства - но дури и за уметноста: втемелувањето на естетското искуство е препознавање на (симетричните, јасните итн.) обрасци коишто изворно овозможувале да се ориентираме во нашата околина.

Се разбира, овде останува загатката: како воопшто се појавува тој краток спој? Како начелото на угодата, кое изворно било нуспроизвод на некоја целисходна дејност насочена кон нашиот опстанок (т.е. сигнал дека целта е исполнета), се претворило во цел по себе? Секако, случајот на сексуалноста овде е егземпларен: сексуалната угода, која изворно укажувала дека целта на размножувањето е исполнета, станува цел по себе, така што човечките животни трошат големи количества време за да ја исполнат таа цел, планирајќи ги сите детали, дури и директно блокирајќи ја изворната цел (со помош на контрацепцијата). Католичкиот став кој допушта секс само заради размножувањето е оној кој токму го сведува на животинско парење.

Оттаму е Милеровата конечна, врвна фројдовска поука дека кај експлозијата на човечките симболички капацитети не станува збор само за ширење на метафоричкиот распон на сексуалноста (активностите коишто по себе сосем се асексуални можат да се „сексуализираат“, се’ може да биде „еротизирано“ и да почне „да значи тоа“), туку, што е многу поважно, дека таа експлозија ја сексуализира самата сексуалност: специфичниот квалитет на човечката сексуалност нема никаква врска со непосредната, сосема глупава стварност на копулацијата, вклучувајќи ги тука и подготвителните ритуали за спарување; дури кога животинското спарување ќе се најде во автореференцијалниот маѓепсан круг на нагоните, низ развлеченото повторување на својот неуспех да ја достигне невозможната Ствар, го добиваме она што го нарекуваме сексуалност, односно, сексуалната активност самата се сексуализира. Со други зборови, фактот дека сексуалноста може да се излее и да функционира како метафоричка содржина на секоја (друга) човечка активност, не е знак за нејзината сила, туку, спротивно, знак за нејзината импотенција, неуспехот, инхерентната блокада.

И можеби од овој агол треба да им се вратиме на показателите на способноста: не ли се состои единственоста на човечкоста во тоа тие показатели - задоволството што го имаме во нив - да се претворат во цели за себе, така што, на крајот, биолошкиот опстанок да биде сведен на средство, на темел за развој на „вишите активности“?

цитатите се преземени од книгите:
Geoffrey Miller, The Mating Mind: How Sexual Choise Shaped the Evolution of Human Nature, 2001
Steven Pinker, How the Mind Works, 1998

извор: Slavoj Zhizhek, Parallax View, 2006
превод: Пандалф Вулкански

Илустрации: Erich Von Gotha