Скопско детство

О, метафизико на местата, ти ги заспиваш децата, ти ги населуваш нивните соништа.

Луј Арагон

Тарабите со кои беше ограден дворот на нашето детство беа посивени од влага и мирисаа на гнило. Стоевме, допирајќи го носот до трошното, меко дрво и го гледавме светот зад нив.

Во дворот напролет созреваа цреши, црвени и лакирани. Годишните времиња се распознаваа според плодовите.

Детството, всушност, беше сликовница составена од плодови, од кратки допири со таинствените нешта, од исечоци на стрипови, од вечерни светлини. Колку во неа учествуваше градот, тешко може да се искаже: тој стоеше секогаш малку отстрана, обвиткан во прав, жолт; постоеја во него многу драги, познати места, но и многу улици низ кои само еднаш се поминуваше. Ние бевме деца на своето маало, на својата улица, на својот двор.

Лете во дворот созреваа рибизли – врапчјо грозје: меѓу грмушките стоеја тегли, вжештени од сонцето, во кои се киселеа краставици. На крајот од дворот имаше шупа, најчесто заклучена, во која имаше многу теглички од помади што беа останати од тетките. Навечер под лозницата, врз масата на која се јадеше, паѓаа крупни, неверојатни инсекти.

Што значеше зборот сумарен, што значеше зборот политика? Буквата Ф имаше две раце ставени на колкови, Африка прилегаше на глава од бизон. Се зборуваше за калемење на овошките, за политичките партии. Се одеше со магаре на лозје што беше на првите падини на Водно. Се читаа божиќните броеви на „Политика“ и се живееше развлечено, како во летна приквечерина.

Градот, вистинскиот град со плоштадот и високите куќи околу него, беше далеку.

Плоштадот, впрочем, беше занимливо место само во деновите на државните празници. По него, како во детска игра, минуваше воена парада. Гледани оддалеку, тенковите беа смешно мали. Офицерскиот дом беше комбинација помеѓу боен брод и голема торта.

Навечер, во летните вечери, во бесконечните летни вечери какви што можат да бидат само во детството, под Офицерскиот дом, речиси врз целиот плоштад, се местеа маси. Постоеше кафеана „Маргер“. Беше здодевно да се седи покрај постарите кои пиеја пиво и јадеа солени бадеми, како што може да биде здодевно само во детството. Меѓу масите одеа продавачи на зашеќерени овошки нанижани на стапче. Беше тоа град на вечерно препуштање на успокојувачката забавеност, на луѓе што прават слатки, сонливи движења низ млакиот, ронлив воздух, беше тоа град на луѓе што излегуваат во вечерта за да го сетат движењето на воздухот, на еден љубовнички начин кој го видов по многу години, во вечерите во Каиро. Продавачи на зашеќерени овошки потоа немам никаде видено.

Во особено свечени пригоди в град се одеше со пајтон. Во денови со магла, во денови со лошо време, низ градот кружеа пајтони, како некакви црни, збрчкани пеперуги.

Живеевме во Дебар-маало. Тука куќите, навидум градски, – во измиените плочи по дворовите, во грижливо одгледуваните стракови цвеќе – чуваа сеќавање за не толку далечните селски денови на своите жители. Пред портите, во квечерина, излегуваа жени и долго озборуваа. Девојчињата чистеа до половина улица, носејќи вода за полевање од пумпа. Улицата не беше нешто туѓо, нешто за што треба друг да води сметка; таа беше продолжение на дворот, место за средби, за зделки и интриги.

Всушност, градот не живееше како целина. Секоја улица имаше свој живот: децата свои игри, жените свои теми. Се знаеше сè за комшиските грижи, за туѓите гости, за новокупените нешта. Над куќите лебдеше духот на интимноста, помешан со правта, со детските извици и со мирисот на вечерата што се готвеше.

Доаѓањето на автомобили во улицата значеше настан. Многу почесто од автомобили во улицата доаѓаа продавачи на сладолед, туркајќи ја својата количка фантастично украсена со гирланди од ружи и шарени Индијанци, со мазно светнатите капаци. Лутаа Цигани – купувачи на старо, острачи на ножеви, продавачи на слатки работи со своите отворени тезги врз кои паѓаше топлата прав на детските игри. Еден од овие продавачи се викаше Кеке: го извикуваше своето име како знак, како покана за нечуена гозба. Неговото име луташе врз маалото како синоним за една интимна детска гастрономија, за една сиромашка способност да се најде уживање во најситното, за улична фантазија која даваше последен отпор на индустријализираните, раскошно облечени, слатки нешта, на сините Нестле чоколади во кои се криеше Дизниевата сликичка на Снежана, обожавана од девојчињата. Околу Кеке секогаш кружеше глутница дечишта привлечени од едно шарено, евтино соѕвездие на сенешта: пуканки обоени во розово, јаболчиња наденати на дрвце и макнати во печен шеќер, цел еден зодијак од бонбони во облик на риби и петлиња, пасмиња со слатка слама, лижалки и танка кора направена од сливи-џанки сушени на сонце на некој покрив и наречена „кисело- весело“. Во лижењето на тие темни, танки каиши кожеста материја на „кисело-весело“ имаше нешто од онаа киселкавост од која се морничави кожата: како при допир на јазикот со металните врвови на батерија. Еднаш, за динар и пол, Кеке ми ги наполни џебовите и рацете со пуканки, со толку многу пуканки што не знаев што да правам со нив.

Во задните дворови растеа дуњи и беше сенесто; шинатите палци ги местеше старата Петровица. Се прикажуваше за еден чевлар кој имал пушка под тезгето, се шушкаше за Црни браќа. При изговарањето на зборовите „Црни браќа“ се симнуваше гласот: тие беа секаде присутни, неумоливи и неуловливи; врз нив стоеше ореолот на класичните крадци – заштитници на сиромаштијата.

Покрај куќата растеа тополи, солзејќи секоја пролет. Тие ги засенчуваа прозорците од гостинската соба на дедо ми, која, поради нив и поради тешките темни завеси, беше секогаш темна. Собата се отвораше само за празниците, кога требаше да дојдат гости, и во време на пролетните суредувања на куќата. Внатре, каде што никогаш не ме пуштаа сам, имаше чудни нешта: рог од риба сабјарка, донесена од некого од Хиландар, еден јатаган, големи полжави кои ѕунеа со звукот на далечните мориња, кутија во која имаше колекција сликички од кутии со цигари продавани во почеток на овој век во Солун (Индијанска коњица напаѓа на артилеријата на генералот Кастер!), примероци од руди. Низ тесните процепи наѕирнуваше светлината, треперејќи: внатре беше студеникаво и темно, непроветрено, а надвор сонцето блескаше меѓу лисјата, бавчата искреше, далечните покриви на градот праќаа кон јунското небо матни одблесоци.

Не се сеќавам за кејовите, за Вардар. Одеднаш само, во еден миг, се јавува сликата на оној премин под лакот на Камениот мост, од левата страна на реката, кој тогаш изгледаше како таинствен влез во некој друг свет што го ветуваше тркалестата светлина под чиј сјај сенестата клепка на надсводениот премин одвреме-навреме замижуваше. Постоеше зграда која се викаше Шумска управа: беше голема и влеваше почит со изгледот и со името. Таа постои и денес, но веќе не се вика Шумска управа и не е толку голема. Ѕидот на Учителска школа беше исто така ронлив и свртен со грб кон сонцето. Илинденска улица беше во еден долг миг полна со лица кои пливаат, носени од реката на телата, низ жолтата сончевина: беше Бела недела, Прочка, и на балконите стоеја цели гроздови луѓе, а долу, по улицата, минуваше шарена врволица со смешни маски и народни носии.

Во мојата топографија има многу бели места: многу места од градот избледеле од сеќавањето, многу места ги истрил навикот, повторувањето. Зад некој агол, реско, настанува празнина: сум минувал тука, секако, но во сеќавањето ништо не постои, сликата упорно се враќа на аголот; понатаму ништо. Некои улици, според сеќавањето, се подолги; некои маала заземаат поголемо место во градот отколку што тоа е навистина. Некаде, пак, само неупотребливи искршоци: повеќе мирис отколку улица, повеќе начин на кој квечерината паѓа врз згмеченото зеленило на бавчите, отколку стварни куќи, стварни фасади.

Главната улица ја нема: можеби само една слаткарница, нејасно. Во киното „Уранија“ го гледав советскиот филм „Петар Велики“. На половина заспав. Се будев, па повторно заспивав. Помеѓу две заспивања јуреа некакви санки по снегот, трчаа војници и се креваше чад. Оној главниот, со мустаќи, викаше нешто. Ништо не разбирав.

Впрочем, и не излегував толку често. Дебар-маало беше крај на градот: зад последните куќи, веднаш тука, на крајот од улицата, се простираа бавчи со чудниот народ на бавчанџиите. Бавчанџиите живееја меѓу големите главици зелка и високите стракови праз, ретко видливи, како шумски духови. Секој од нив имаше по еден пес, една колиба и по една дебела жена која се викаше бавчанџика. Нивната земја почнуваше веднаш зад Железничката колонија; границите меѓу одделни владеења ги бележеа тополи и јазови.

Градот се простираше низ Дебар-маало и Буњаковец, до Плоштадот, до Камениот мост. На влезот од Мостот, од двете страни, стоеја кралови од бронза во херојски пози, искачени на коњи. Чавките што долетуваа од тополите откај Зоолошка градина и од покривите на Учителската школа не ги почитуваа врвовите на нивните кренати сабји.

Во слаткарниците се пиеше пивоквас; во неделите се одеше во Парк. Ги учев бавно буквите и странските зборови. Знаев нејасно што значи зборот криза, не го поднесував зборот тренчкот. Сакав три книги: еден германски лексикон кој неразбирливо и инфантилно се викаше Duden, во готица, полн со слики на мечувалечки пози, на оружја, диви ѕверови, егзотични инсекти и старовремски бродови; еден учебник по етнографија, на турски и со арапски букви, кој требаше да се прелистува од крајот кон почетокот, и во кој имаше извонредни цртежи што покажуваа како на гробиштата од некое село на ловци на човечки глави од Нова Гвинеја, меѓу черепите на жртвите, стојат и чадорите на премногу педантните членови на експедициите, забодени в земи; и еден каталог со кој печатницата Крајничанец од Скопје ги рекламираше видовите на своите услуги и каде што, меѓу заплетканите монограми и вињети со силуета на Стивенсонова локомотива, еден ист текст бесмислено и привлечно беше отпечатен безброј пати со сè поголеми и поголеми букви. Во меѓувреме учев да читам од „Политикин забавник“.

Ликовите од стриповите лебдеа во правта на улицата. Кој беше толку храбар како Бафало Бил, кој толку вешт како Тим Тајлор? Како само звучеше: Канадска коњичка полиција! Во деновите на детските болести едно црномуресто момче од улицата ми носеше исчитани „Микамиши“. Тој беше внук на една работничка која работела во Зоолошка градина и која ја изеле лавовите, оние исти лавови што ги слушавме секое зајдисонце како рикаат зад Паркот, примајќи го своето следување коњско месо, како да тргнуваат во поход следејќи го повикот на Тарзан. Дали тоа со лавовите, или тоа што бабите седнати на порти зборуваа дека е еден од Црните браќа, му прибавуваше на момчето значајна доза на почит. Откога ќе ги изгледаше со големи очи портокалите што стоеја покрај креветот, тој се губеше некаде во зимската ноќ, мрачен и таинствен како Зигомар.

Улиците на маалото живееја полу-успиено и мирно. До нив доаѓаа само како далечно ехо настаните што се случуваа во градот. Го научив зборот демонстрации, го чув познатиот, но одеднаш заканувачки збор, митралези.

Доаѓаше војната. Во улицата се слушаше сè уште старовремскиот збор аероплани. Еден ден на белиот ѕид од куќата во која живееше дедо ми напишав со парче тула: Крв, крв, крв. Сестра ми ме изнатепа.

Во дворот на Црвениот крст делеа гас-маски. Во нашиот двор, под црешата, соседите копаа скривалиште. Потоа бегавме накај бавчите. Бавчите беа преполни луѓе. Крајот на априлската војна го дочекавме во лозјето. Во скопскиот начин на живот лозјата беа незаменливи.
Се враќавме во окупираниот град по Водњанска улица. Во каналот покрај Болницата лежеше скршена кола и мртви коњи. Одоздола, откај рампата, доаѓаше германска оклопна кола со издадениот митралез. После, кога седум години потоа се вратив во Скопје, толку пати се обидував да ја најдам таа врата на која толку очајно чукавме додека по празната улица заканувачки се доближуваше автомобилот, онаа врата која во последен миг се отвори за да нè пропушти во некој тесен, бетонски двор; напразно.

На малата плоштадка меѓу плоштад Слобода и рампата кај Малата станица, на скверот беше ископан свеж гроб на кој стоеше германски шлем и пушка. На ѕидовите стоеја наредби на туѓ јазик; луѓето погледнуваа за миг и одминуваа. Една од тие вечери (или тоа беше пред, или после, кој тоа ќе го знае?) по небото, ниско, врз покривите на маалото и врз тополите, пролета авион оставајќи запалена трага зад себе.

Некаде накај Карпош, во една дупка од која беше ваден песок, крај оставените во безредие водоводни цевки, лежеа расфрлани купови налепници за препорачани писма на кои стоеја имиња на места од Србија. Тука некаде одевме по млеко низ бавчите меѓу чии дрвја навечер светкаа некакви нејасни огнови. Кучињата одеднаш беа станале зли.

Сликата на градот тука сосема бледнее: нема ништо, бледи искршоци, неважни слики, потоа заминување: Станица в мрак (поради бомбардирање?), еден фургон и едно огледало кое, поставено врз сите предмети од собраната покуќнина, опасно се ниша заканувајќи се да ни ги урне искривените слики на нашите лица врз главите.

Кога се вратив, по шест години, ми требаше многу денови за да ги усогласам стрелките на спомените што се вртеа неконтролирано горе-долу со вистинскиот план на градот. Одев кон Паркот а излегував на Плоштад; Вардар течеше во некакви неочекувани насоки. Ги препознавав улиците, куќите, но димензиите не одговараа. Спомените не сакаа да се потчинат на вистинските слики, дури ни таму каде што се остана по старо.

И самоволната ружа на ветровите, прободена низ своето средиште со големата римска фибула на Камениот мост, сè уште наумничаво ги менува своите латици. Зашто градот не е само она што е во овој миг; тој секогаш ги содржи во својот духовен план и сите оние изминувачки но неодминливи мигови на нашата живејачка во него. Илинденска, таа улица на пролетниот карневал, ги има изменето своите куќи, своите бои. Но и денес, макар какво да е времето, макар кое да е време од годината, за мене Илинденска е жолта како пишингер (како што во времето на детството се викаа наполитанките), јајчесто жолта, испечена, сета во отворени балкони, каква што ја имам видено во едно попладне некоја пролет во детството.

(1964)

Книгата Детство, лето, град, во издание на Темплум, ќе биде промовирана во четврток (22 декември). Информации за промоцијата можете да прочитате на следниот линк.

Слика: Спасе Куновски, Маски