29. Кражба на интимата

11.08.2009 12:39

„Догме“ школата на Ларс Фон Триер (види ги филмовите „Догвил“, 2003 и „Мандерлеј“, 2005) брутално ја разби илузијата дека постои „мој интимен простор“, „мое место.“ Во книгата „Културна интимност“ (2005) Херцфелд пишува: „Малкумина се невини по прашањата на интимноста“ [1] - секој човек упаѓа во приватноста на другите, а и самиот е загрозен од нив. Знакот „Не поминувај“ (No TresPass!), култивиран од буржоаската култура како место кое го оградувам од светот (физички и симболично), беше брутално прогласен за фарса во постмодерната култура на „пазарни семејства“ од реалните телевизиски шоуа.

Секоја поважна интернет-компанија денес тврди дека ја чува вашата приватност, парадоксот е дека истата компанија ги собира вашите приватни податоци како своја сопственост, и тоа повикувајќи се точно на правото на луѓето над својата приватност. [2] Во книгата „Е-шпионажа“ (2006) Марк Андреевиќ пишува: „Една моја братучетка, која работи за една од најголемите компании за податоци (во Австралија, моја. заб), заради законска заштита на приватноста, одби да ми ги испрати податоците што компанијата ги има за мене. Но ми ги испрати своите податоци – и тоа само јавно достапните информации, без дополнителните (што компанијата ги собира од комерцијалниот сектор и од правниот), документот беше на повеќе од 20 страници и содржеше не само листа на сите места во кои живеела туку и податоци за сите нејзини поранешни цимер/к/и и сите автомобили што ги поседувала. Овој документ е од најниска резолуција во однос на сите податоци што им се достапни, па сепак документот содржеше повеќе информации одошто кој било од нас би помислил дека рутински се собира и се чува за нас.“ [3]

Работите со интимата вака драматично стојат во денешниот свет. Руди Рукер, праправнукот на Хегел и еден од најдобрите СФ писатели на денешницата, во романот „Постсингулар“ (2007) визионерски го опишува светот во кој интимата буквално – не постои. Во светот на Рукер мали нано-роботчиња, во секое време, непречено влегуваат и излегуваат од вашите соби додека јадете, мочате или водите љубов, и секој жител на планетата може да се приклучи на директниот пренос од вашата соба и да ве следи во вашето најбанално секојдневие, секако, ако сте му доволно интересен. Драматичноста во романот на Рукер, меѓутоа, е дека укинувањето на приватноста се случува НАЕДНАШ, не со постепени акти, едукација или привикнување, со никаква револуција, туку со технолошката неминовност која луѓето ја прифаќаат и без идеја за отпор. Како е можно ова?

Зборот интима, од латинското „intimus“, означува нешто „највнатрешно“, „моја најдлабока природа.“ Но иако интимата ја сметаме за саморазбирлив феномен, веќе Лефебре нè предупредува дека интимноста секогаш „се одзема“ од јавниот простор и дури последователно се прогласува за приватност. Интимноста-по-себе не постои, таа е она што луѓето ќе го украдат од јавниот простор, ќе го „отпазарат“ од светот и последователно ќе го прогласат за свое. Обратно, секоја идеологија ја смета човечката интима за „своја сопственост“ (слично на интернет-компаниите), додека луѓето само имаат привид дека ја поседуваат „својата“ интима.

Кога во 2006 бев во Државниот архив на Република Македонија, барајќи нерестриктивен увид во досието на татко ми, службеникот, директно одговорен за досиејата, неочекувано ми возврати со лична исповед: „Во шкафчето десно од мене се наоѓа полициското досие на вујко ми, со години ми е на дофат на рака, па дали сум пробал да го отворам? Не. А зошто не сум пробал? Затоа што овде работи виша агентура. Каков ќар ќе имам од отворањето јас или вујко ми?“ Овој тип нејасно хомогенизирање на заедницата околу државните упади во туѓата интима, Херцфелд го опиша со поимот „културен срам“ (2005). Во времињата на кризи, луѓето се солидаризираат со тајните служби, од кои инаку се грозат- еден пријател, по повод студентските демонстрации од доцните 1990-ти во Македонија, ми рече дека ако државата тајно не го следела водачот на демонстрантите, тој лично би се чувствувал загрозен, што значи дека и најголемите неконформисти во времињата на кризи се јавуваат како необично лојални граѓани кон тајните служби. И не само тие. Самите бирократи се фатени во истиот затворен круг – бидејќи државата не е монолитна агентура, туку нешто како подвижен комплекс од луѓе и ролји - честопати се случува бирократот на шалтер да ви се жали на системот, со истата ревносност со која се жали и најнезадоволниот клиент. Луѓето се спремни беспоштедно да ги штитат и најозлогласените операции на идеологиите како нивни лични, очекувајќи возвратно дека институциите ќе им понудат социјална сигурност за лојалноста.

Комунистичка идеологија:
Уништете ги собите!

Како стојат работите во комунизмот?

„Треба веднаш да објаснам дека куќите со соби не ги сметам за задолжителни и сметам дека под поимот соба ќе се подразбира само поранешниот населен простор на поранешниот човек.“ [4] Вака пишува Шчекин, потпирајќи се на идеите на Троцки, во статијата „Како да се живее на нов начин“ (Костром, 1925). По Октомвриската револуција, комунистите експресно го скицираат идниот интимен простор – и велат: нема повеќе да има соби. Собите ќе бидат физички уништени. Ако некоја соба преживее, ќе преживее само како музејска вредност, артефакт што го населувал некогашниот човек кој автоматски ќе стане минат човек.

Зошто комунистите биле непријателски расположени кон собите? Шчекин дава одговор: „Осаменоста на собата не му треба на колективистичкиот човек.... Осаменоста, пак, потребна за извесни часови на љубов, тој ќе може да ја задоволи во специјалните градини на насладата каде што со својата другарка ќе стекне потребен конфор.“ [5] Градината на насладата – јавниот порнографски простор, станува препорачана форма за живеење, сексот станува колективен, не во смисла на ослободувачка оргија, туку во смисла на перверзен увид во интимата на другиот. (Тој идеал, конечно, го оствари токму капитализмот со пософистицирани средства.) Собата е дувло, нејасно е какви мрачни моменти може да го зафатат комунистот во осамата на собата - собата е скривница за девијации од најразличен тип. Препорачани се градините на насладата, пред очите на сите.

Веќе во првата голема книга со социјалистички идеи, „Утопија“ (1516) на Томас Мор, е даден описот на собите, вратите, облеката, храната и забавата на граѓаните во идеалната држава. Додека го читате Мор набрзо сфаќате дека куќите и облеката не се само социјалистички декор, тие се најсуштинската карактеристика на идеалното општество. Мор детално ги опишал вратите во идеалната држава: „Вратите се двокрилни, се отвораат и се затвораат на лесен допир, и потоа, самите затворајќи се, секого го пропуштаат внатре.“ [6] Овој опис од 16 век сосема одговара на салуните од Дивиот Запад - социјалистичката утопија за идеален дом, парадоксално, ја доби својата идеална завршница во капиталистичкиот каубојски јавен простор. Кај Мор нема приватни соби, иако сè уште постојат куќи, но вратите на тие куќи се порозни. Вратата е праг, отвора или затвора, тоа е премин од приватното во јавното. За Мор вратата станува клуч за идеалното општество. Претвори ја вратата во пропусница за светот (укини ја интимата) и си добил идеално општество.

Ова е античка идеја. Уште Платон пишува дека треба да се укинат приватната сопственост и домот, „принципот на поединечност е само апстрактна идеја“ – вели Платон [7], исто така да се укине бракот, децата да се одземаат од мајките и да се носат во јасли веднаш по раѓањето и сл. Комунистите ги читале утописките концепти, во „Комунистичкиот манифест“ стои: „Уништување на семејството!“ [8], а Енгелс пишува: „Воспитувањето на сите деца, од моментот кога може да се снаоѓаат без мајчинска грижа, мора да биде грижа на државата и на државен трошок“ [9] Советскиот комунист Љадов елаборира: „Секој совесен татко и мајка мора да рече: ако сакам моето дете да го ослободам од малосопственикот кој клечи во секој од нас, мора да го изолирам од себеси... Што порано детето биде одвоено од мајката и предадено во општествените јасли, поголема е гаранцијата дека детето ќе биде здраво“. [10] Слична операција ја зафаќа жената. Капитализмот ја експлоатира сексуалната желба, радикалниот комунистички одговор е жената да се развласти од „пазарноста“ и да се третира на неупадлив начин. „Семејството мора да се замени со Комунистичката партија“ [11] – ова е тезата на Преображенски од почетоците на Советскиот Сојуз.

„Непоканетите гости нема да ги поздравам, не ги викнав јас“- еве еден спомен од детството на Лукач. Детството е постојано загрозено, во криза, сè може да го повреди малиот човек, и Лукач-детето, пред да стане Лукач-идеологот, вели: не ве викав јас, а сте ми се намонтирале на грб - тоа е пред да го зафати еуфоријата на комуналниот живот.

Во „Процес“ на Кафка, Јосеф К. е уапсен откако машинеријата упаѓа во неговата соба. Своите анонимни егзекутори, Јосеф К. ги здогледува точно на прагот: „’Кој сте вие?’ праша К. и набрзо целосно се исправи во креветот. Но човекот прејде преку прашањето, како неговата појава да треба да се прими сосема природно.“ [12]

Зошто е природно режимот да упаѓа низ вратата непоканет? Собата е место каде што може да се надеваш, „јадро на отпорот.“ Дури и отпорот кон собата, се создава во собата. Ако собата е и машина што меле деца, а од возрасните прави месо за системот – собата знае да биде и место за одмор и за отпор.

Капиталистичка практика:
Чувајте ги собите... за телевизиско студио

Ако ниедна идеологиja не ја сака интимата, во што е комунизмот различен?

Комунистот го дефинира „доброто“ како она што го отфрлил буржујот. Основата на буржаскиот сон била семејна куќа и семеен автомобил. Кога во 1959 САД и СССР организираат културна размена во Москва, Американците не носат уметнички слики или книги, туку носат сосема прозаичен модел за современо опремена американска кујна (пред неа се фотографирани Никсон и Хрушчов како разговараат за компаративните предности на семејните модели– тоа Сузан Бак-Морс го нарече „кујнска расправа.“) [13]

Капиталистичкиот одговор на „комуналниот“ социјализам гласи - еве ви ја оваа кујна, како би се чувствувале во неа? Капитализмот не ги лаже луѓето, отворено им кажува дека фабриката е грдо место, ги рутинизира движењата, го понижува човекот, но капитализмот им ветува на луѓето дека „она што им е одзмено како произведувачи, ќе им биде вратено како потрошувачи“. [14] Домашниот простор станува место за таква корекција, домот станува аксиоматска вредност број еден – место за одмор и интима.

Комунизмот се обидува да ја коригира оваа корекција. Емоциите ги пренасочува кон фабриката (јавни мензи, градинки, заеднички трпезарии, топли оброци на работа, клубови за слободно време, работнички летувалишта, гинастички сали) – фабриката треба да стане дом. Уште Мајаковски пишува: „Да го запреме производството на безвредните дреболии; со сите тие кучиња, сирени, ѓаволчиња, незабележано ни се приближува малограѓанштината. Исчистете ги своите соби!“ [15] Но кога авангардните концепти за животен простор („комуналки“) се претвораат во заеднички станови, оваа идеја е повеќе резултат на немањето простор и пари, одошто на футуристичките замисли. Во Зеница, во 1969, југословенските комунисти расправаат како работниците да се култивираат, немаат време да одат во опера, значи операта треба да се пресели во работничките хали.

Парадоксот е, меѓутоа, во нешто друго. Капитализмот го претвори самиот дом во фабрика - во сектор на капиталистичкото производство, опремен како сервис со машини за перење, правосмукалки, домовите станаа мали производни хали, се индустријализираа [16] - но поважно, го претвори домот во порнографски простор, наместо рушење на домовите, капитализмот им вели на луѓето - одете дома да се одморите од работата, а ние ќе ви ги донесеме камерите во вашите домови и ќе ја нападнеме интимата на местото на нејзиното раѓање. И вие, дури ќе го сакате тоа!

Секоја идеологија се потпира на невозможниот поглед. Комунизмот сакал луѓето да ги извлечка од домовите во парковите и таму да ги гледа. Сталинизмот е опседнат со ритуали и паради, со отворениот простор, појавност што не може да се собере во куќа, театралност, сака поглед што лебди над спектаклите. Капитализмот тоа го решава обратно, го воведува супер-его погледот во домот. Жижек пишува за телевизорот што е постојано вклучен, иако не го гледам, идејата е дека телевизорот ме гледа мене. [17] Капитализмот знае дека поголем од стравот дека некој ме гледа - е стравот дека не сум гледан/а воопшто! За разлика од наивните обиди на комунистите физички да го уништат домот, капитализмот успеа идеолошки. Ако никој не ме стави под лупа, сега сам ќе си монтирам камера и ќе си се прикажувам 24 часа на интернет. Некој мора да ме види.

Егзотичност

(Сегашна паралела: Македонија и Хунзите)

Во хронологијата на македонскиот комунизам од 1943- 1991 на Виолета Ачкоска од 2001, даден е след на настаните, појавите и процесите од македонскиот комунизам кои може да нè разонодат со разни, необични феномени.

За око ми падна еден. Освен за Тито, Македонците МАСОВНО се организирале само на собири за некои сосема егзотични земји. На пример: во декември 1967 НРМ прогласува „Недела за солидарност со виетнамскиот народ“ [18], во декември 1960 во Македонија е спроведена акција „Месец на алжирските деца“ - помош за децата во француско-алжирскиот судир, во февруари 1961 во градовите низ НРМ се држат протестни собири против убиството на конгоанскиот национален лидер Патрис Лумумба, а на плоштадот „Маршал Тито“ во Скопје е организиран собир на кој присуствувале 70.000 граѓани [19], во септември 1966 во посета на Македонија доаѓа шведскиот крал Олаф V и Македонците му организираат масовен дочек, итн.

Се поставува прашањето, што имале заедничко Македонците со Алжир, Конго, Виетнам или Шведска, односно зошто никогаш масовно не се солидаризирале со некаква неправда од своето блиско соседство или дома – (Бугарија била во информатички мрак), но што е со настаните од Босна, Србија, Косово, Албанија...?

Одговорот го наоѓаме во комунистичкиот концепт на домот кој нашол чудно „разбирање“ со менталитетот на нашата паланка. Паланката е свесна дека е банална и се откажува од илузијата дека поседува сензационалност. Паланката и ја сака таа баналност на вечно-непроменливото, статиката гарантира дека паланката е вечна. Но едновремено, паланката ја сака сензационалноста – препознава дека постои двојката: „вообичаено“ (за нас) и „невообичаено“ (за светот), обично-необично, затворено-отворено, паланката го негува овој дуализам и верува во него – за себе смета дека е „остров среде морето на баналноста, но еден фантастичен остров“ [20] (Константиновиќ), додека верува дека вистинскиот живот се „повлекол во зоните на необичноста“ таму некаде, во светот - и со него паланката сака да се дружи. Животот е феномен на исклучивоста и до него се доаѓа само кога се исклучува домашната баналност, и за момент се спојува со необичноста на светот – таму некаде. (Тоа ги објаснува и поновите имплуси со кои Македонците се спојуваат со своите „браќа и сестри“ од народот на Хунзите од Пакистан (2008), додека не може да воспостават дијалог со своето соседство). На овој паланечки идеал за необичноста на светот „надвор“, идеално му погодувал комунистичкиот феномен за „домот надвор од домот“ (за комунистичката „интернационала“, за „работниците немаат држава“, за цела планета ни е дом, и сл., кај нас и преку формата на Титовите „неврзани“).

И покрај аскезата и авангардната одвратност кон цвеќињата и дреболиите по малограѓанските домови, комунистичкиот дом сепак задржал еден препознатлив буржоаски феномен – фикусот. Во сите комунистички земји (и во Советскиот Сојуз и сателитите, и во Југославија) фикусот бил толериран, но не како остаток од буржоаските стаклени градини, некаков „посиромашен роднина на гераниумот“, чест на симсовите од куќите на средната класа, како што вели Светлана Бојм (Сталин неуспешно се обидел да го уништи гераниумот, во она што е познато како чистки на гераниумот [21]), туку затоа што фикусот бил доживеан како некаков империјалистички импулс, комунистичка „интернационала“, идејата дека И егзотичниот свет е наш дом. (Како да ја направам оваа соба дом? Така што ќе довлечкам цвеќе што нема врска со мојот хабитат).

Ова барање за „егзотичност“ го среќаваме и во комунизмот и во капитализмот, со таа разлика дека капитализмот имал јасно дефиниран империјалистички импулс, на адаптираниот фикус се гледало како на колонијален плен. Комунизмот, обратно, немал идеја дека овој артефакт е туѓ, го чувствувал како интернационално добро. Амајлијата од третиот свет станува фатена фреквенција со комунистичката интернационала, но и паланечка вибрација за „исклучување од баналноста на нашето“ и приклучок кон „необичноста“ на светот.

Нова форма
(Козите на Колишевски и компирите на Татљин)

Како да се уништат собите на интимата? Еден од начините бил физичкиот. Во 1920-тите, Владимир Татљин ги вадел коцките од плочникот пред Академијата на уметностите во Ленинград и на нивно место садел компири. [22] Комунизмот барал редефинирање на буржоаскиот однос кон природата. Бидејќи луѓето се дел од природата [23], кога ја оштетуваат неа, се оштетуваат и самите себеси, Маркс го знаел тоа и во 1844 пишува дека за укинување на отуѓеноста, потребно е помирување на луѓето со природата. Но парадоксално, овој повик не се читал како еколошки крик, туку напротив, најчесто како повик за уништување на самата природа (како што пишува Маркузе: „Природата престанува да биде вистинска природа... материјалното добива негативен статус“ [24])- комунизмот не познава „позитивно“ повластена материја, сè што и’ пречи на Новата форма, се чисти.

Тоа е објаснување за чудниот козомор што се случува во септември 1947 во Македонија по директива на Лазар Колишевски, кога владата на НРМ донесува „Уредба за забрануење држење кози односно ограничување на нивниот број“ (во 1948 е претворена во „Закон за забранување држење кози на територијата на НРМ“, во народот познат како Лазов закон). Со Лазовиот закон бројот на козите во Македонија од 516.831 во 1947 година паднал на 69.350 во 1952 година. [25] Каков фетиш станале козите во дадениот момент за Македонија и зошто било потребно нивно ликвидирање? Прагматичното oбјаснување гласело дека козите ги уништуваат шумите, ги брстат буките, дабовите, багремите, зелениката, јадат и грмушки, и трња, и коприви, и иако се исплатливи за чување и даваат вкусно месо, заради сејадството, стануваат нешто како најблискa природна конкуренција на човекот.

За комунистите не постои голата разлика натура-култура, и културата е дел од природата (космолошки гледано), комунистичката премиса гласела дека светот треба да се ослободи од сите знаци на „нечистотијата на поранешната (буржоаска) корупција.“ [26] Козите се случаен и ступиден избор, но не помалку ступидeн од садењето компири пред ленинградската Академија на уметностите во 1920 на Татљин. Генералната логика зад двете операции гласи дека ако некоја супстанција била тука од порано, сега треба да се уништи за да настапи НОВАТА. Ако тука имало кози –нека има цивилизација (случајот со Лазо), ако имало Академија, нека има компири (случајот со Татљин). Иако станува збор за различни трансфери (трампа култура за натура, и обратно), двете операции се сведуваат на редуцирање на „вистински“ постоечката природа до сиров материјал кој потоа ќе се жртвува за да се конструира Новиот свет. Вербата гласи дека по деструктивната работа на уништувањето „нешто сепак ќе остане, a тоа e сублимниот невидлив потсетник, парагонот на Новото.“ [27] Оваа „ирационална суровост (исто така) ќе послужи како онтолошки доказ ... дека ова не се само празни Планови - Партијата е сурово брутална, значи тука зборуваме за бизнис...“ [28]

Летачки соби

Но тој бизнис не бил лесно остварлив. Собата е тешко да се искорени, еден начин бил таа да се раселува, толку често и упорно што конечно ќе стане мобилна соба. Ако собата постојано патува, човек и не може да падне во искушение да се залулка во презрената буржоаска лагодност.

Потрошувачкиот Запад ги сензуализирал предметите, ја хранел хомеостазата, ги пасивизирал луѓето. Советскиот комунист Родченко во Париз ги видел „бескрајните мноштва бидеа“ и „непристојните разгледници“ и му се повраќало од сирењата бри и рокфорд. [29] Комунистите, како некакви Фројдисти, биле свесни за слепата точка на задоволството, конечно Маркс е автор на поимот „симптом“ а не Фројд. Маркс забележал дека предметите го нагризуваат буржујот, дека веќе на точката на лагодноста започнува некакво мачно чувство, отуѓување, во онаа смисла во која Гете вели: „Ништо не се поднесува така тешко како серија убави денови!“ [30] Ако поволните, доброчинителски предмети не ја намалуваат отуѓеноста, туку напротив ја зголемуваат, тогаш решението било радикалното одвојување на предметите од луѓето. Татљин во Советскиот Сојуз го објавил текстот „За проблемот на односот меѓу човекот и предметот: војна против фиоките и комодите.“ [31]

Решението, значи, било да се создаваат „мобилни“ предмети. Сузан Бак-Морс пишува дека кога во 1926 Бенјамин ја посетил Москва, ги забележал фрапантните димензии од експериментирањето со собните предмети: „Навистина, болшевиците се разликуваат од западните другари по својата безусловна спремност за мобилизација“ [32] – креветите се конструирале така што веднаш можеле да се претворат во маса или во фотелја, кујнските прибори да се спакуваат во мали пакетчиња, столовите да се склопат кога не се употребуваат и слично. Императив станува подвижноста, брзината, отуството на стагнација, се гласа за постојани преселби. Мајаковски пишува: „Ако сакате само ставете крила и тркала и полетајте заедно со куќата и со сите предмети.“ [33]

И не само куќите – нека полетаат и самите луѓе. Сузан Бак-Морс дава комичен детаљ дека Татљин меѓу 1929 и 1931 во Москва создал нов предмет, непознат за капитализмот и го крстил според своето име Летатљин, всушност, станувало збор за летачки велосипед кој се надевал дека ќе влезе во масовна употреба, со кој на луѓето ќе им се врати способноста да летаат затоа што еволуцијата и авионите им го одзеле „вградениот капацитет за летање.“ [34]

Парадоксот е, меѓутоа, дека „летачките“ соби на комунизмот својата конечна реализација ја добија точно во капиталистичката експанзија на туризмот! Социјализмот постојано зборуваше за некаква мобилност: „Да се мине тој тежок пат“, „да се оди по вистинскиот пат“ – тие еуфемистички одредници, Сузан Бак-Морс со право ги врзува за буржоаската желба за мобилност, акумулација на капиталот, искачување на општествената скала [35] - и во тоа двете идеологии биле сродни, со таа разлика дека, обратно, светот на реал-социјализмот остана во темелна неподвижност. Советскиот Сојуз и Албанија се веројатно единствените земји во светот (денес и Северна Кореја) во кои во ерата на најтврдиот комунизам по улиците буквално минувале по два пешака дневно. Во 1932 во Советскиот Сојуз во употреба влегуваат интерни пасоши, а од 1940 на вработените им е воведена забрана да ги напуштаат фабриките и канцелариите. [36]

Во документарниот филм „Добредојдовте во Северна Кореја“ (2001) на Петер Тетеро и Рејмонд Федема е дадена фасцинантна визуелизација на сè уште акутната имобилност на севернокорејскиот комунизам. Во една сцена, сообраќаецот без престан го регулира сообраќајот на најголемата крстосница во главниот град, Пјонгјанг, каде што буквално не поминува ниеден автомобил во текот на денот. Во огромниот хотел, авторите на документарецот се единствените гости, освен нив во хотелот спијат и дваесетина луѓе - тие се персоналот. Нема старци по улиците, секој што ќе надмине одредени години, принудно ќе биде иселен од градот затоа што не се совпаѓа со дизајнираната слика. Празниот град постојано се подготвува за посетителите кои никогаш не го посетуваат.

Кога луѓето се чудат на силата со која бил возможен комунистичкиот проект за максимална мобилност кој заврши со тотална парализа на животот, го превидуваат фактот дека да не сакаш и да сакаш е едно те исто – да не сакаш (предмети) е исто што и да сакаш да не ги сакаш (предметите). Капиталистот ги преценува предметите и тоа го нарекува љубов. Комунистот ги потценува предметите, но и тој тоа го нарекува љубов. Ова е само едно од објаснувањата зошто двете идеологии суштински имале ист однос кон интимата и кон нејзиното раселување, со таа разлика дека комунизмот сакаше интимата да ја расели за да удри по можните точки на отпорот на луѓето во домовите, додека капитализмот реши да ги остави луѓето во удобноста на пасивните домови, но таму влезе со најсофистицирана идеологија за (доброволно) разбивање на интимата.

[1] Herzfeld, Michael (2005): Cultural Intimacy, Routledge, New York and London, 1.
[2] Mark Andrejević (2007): I-Spy, The Limits of Interactivity, The University Press of Kansas, 9.
[3] Исто, 9.
[4] Шафаревич, Игор (1997): Социјализам као појава светске историје, op. cit., 275.
[5] Исто, 275.
[6] Исто, 274.
[7] Hegel, Georg Vilhelm Fridrih (1964): Istorija filozofije II, Kultura, Beograd, 239.
[8] Шафаревич, Игор (1997): Социјализам као појава светске историје, op. cit., 24.
[9] Исто, 25.
[10] Исто, 332.
[11] Verderi, Ketrin (2005): Šta je bio socijalizam i šta dolazi posle njega?, op. cit., 126.
[12] Кафка, Франц (2003): Процес, Издавачка кућа „Драганић“, Београд, 5.
[13] Bak-Mors, Suzan (2005): Svet snova i katastrofa, op. cit., 256.
[14] Исто, 253.
[15] Исто, 241- 243.
[16] Исто, 254.
[17] Žižek, Slavoj (2004): The Spectator’s Malevolent Neutrality, предавање од 08.06.2004, Theaterformen Festival, Brunswick, Germany, http://www.youtube.com/watch?v=YAS5P6RZw2A&feature=related
[18] Ачкоска, Виолета (2001): Македонија во југословенската федерација 29.11.1943-8.9.1991 (хронологија), ИНИ, Скопје, 122.
[19] Исто, 96.
[20] Константиновиќ, Радомир (2000): Филозофија на паланката, op. cit., 82-85.
[21] Bak-Mors, Suzan (2005): Svet snova i katastrofa, op. cit., 240.
[22] Исто, 159.
[23] Исто, 152
[24] Марксистичка филозофија на XX век (1985), избрал и приредил Предраг Враницки, Наша книга, Скопје, 279.
[25] Ачкоска, Виолета (2001): Македонија во југословенската федерација 29.11.1943-8.9.1991 (хронологија), op. cit., 56.
[26] Žižek, Slavoj (2006): The Universal Exception, op. cit., 268.
[27] Исто, 268.
[28] Исто, 268.
[29] Bak-Mors, Suzan (2005): Svet snova i katastrofa, op. cit., 159.
[30] Frojd, Sigmund (1969) “Nelagodnost u kulturi” во: Iz kulture i umetnosti. (ODSF, Knjiga peta), Matica srpska, Novi Sad, 277.
[31] Bak-Mors, Suzan (2005): Svet snova i katastrofa, op. cit., 158.
[32] Исто, 158.
[33] Исто, 159.
[34] Исто, 161.
[35] Gurguris, Statis (2004): Sanjana nacija, op. cit., 223.
[36] Bak-Mors, Suzan (2005): Svet snova i katastrofa, op. cit., 159.