За ново просветителство

Еден новинар бил настојчив кон астрономот Карл Саган: „Што ќе ни донесе иднината?“ Саган му рекол дека немаме доволно знаење за веродостоен одговор. Новинарот инсистирал: „А што ви вели срцето?“ „Настојувам да не мислам со срцето“, рекол Карл Саган.

Се разбира, тешко е да не се мисли со срцето во несигурните историски периоди кои создаваат големо чувство на немоќ, на сите нивоа: глобалниот поредок е немоќен пред историјата, државата е немоќна пред глобалниот поредок, личноста пред општеството, човекот пред животот... Како што велеше Роберт Музил, сè се кине: времето во моменти, државата во групи, карактерот во особини... Од една поединечност денес навлегуваме во стотици други, фокусот се разлева низ прстите како песок од напукнат песочен часовник, како прашина на одамна спепелени нешта...

Советот на Карл Саган, да не се мисли со срцето, има своја засилена актуелност токму денес, кога одново се закануваат „судирите на страста“, верски и културни, згора на економско-политичките и воените судири. Во процепот помеѓу верските и сите други фундаментализми, од една страна, и општото релативизирање на сите вредности (кое можеби ни го донесе постмодернизмот на крајот од векот), од друга, ми се чини дека задачата на новата политика (т.е. на културата и образованието) треба да биде пронаоѓање нови форми за едно обновено просветителство.

Ернест Гелнер во својата книга „Постмодернизам, разум и религија“ (1992) ја нарекува рационалистички фундаментализам задачата која стои пред нас: да ги затапиме остриците и опасностите на религискиот фундаментализам и нему парадоксално придружениот релативизам. Рационалистичкиот фундаментализам можеби наликува на компромис меѓу две судрени цивилизациски начела, но тој сепак е нешто повеќе од тоа; според Гелнер, просветениот рационалистички фундаментализам апсолутизира одредени формални, би рекле процедурални начела на сознавањето, а можеби и морални вреднувања.

Гелнер вели: „Почитувањето спрема фундаменталистите не нè спречува да ги искажеме своите несогласувања со нив. Всушност, почитувањето на вистината, коешто го имаме наследено од нив, би се предало самото себеси, кога би ги прикривале несогласувањата. Нам ни е неприфатлива, интелектуално и морално, идејата за порака (всушност, за гласник) која сама себе се прогласува за конечна, авторитативна и самопотврдувачка, та затоа изискува беспрекорна послушност. Поимот објава кој го фаворизира и потпира сопствениот извор, секогаш одново потврдувајќи се со безобразно циркуларниот аргумент, е неспоив со самата етика на сознавањето којашто, покрај сета нејзина емотивна плиткост, ја сметам за средиште на сопствениот идентитет“. Пред ултимативните објави (на Алах, на Христос, на пророците на нацијата итн.), значи, Гелнер ја избира етиката на сознавањето како своја вера и идентитет.

Клучната теза на Гелнер е слична со онаа на големиот современ филозоф-атеист, Мишел Онфре, во неговата „Атеолошка расправа“ (2005): можеби дојде времето за една пожива, поослободена, посмела просветеност? Онфре исто така нуди офанзивна визија: „постхристијанинот ќе се развие во стрелци, како што тоа го направи предхристијанинот: монотеистичкиот континент не е непотоплив. Религијата на еден Бог не би можела да стане – како некогаш комунизмот за некои или денес либерализмот за други – непремостив хоризонт на историјата и филозофијата. Како што христијанската ера настапи зад паганската, некаква постхристијанска ера неизбежно ќе продолжи“. Турбуленциите веќе во моментов се мошне снажни: подемот на исламот, религиозната христијанска десница итн. едновремено ги буди и отпорите против таквиот фанатизам...

Ми се чини дека една од причините во афирмацијата на атеизмот да се бараат принципите за една пожива и посмела просветеност е што современата држава сè уште има религиозни прерогативи. Дури и современата „секуларна“ власт себе си се доживува како религиозна институција. Општествените кристализирања најчесто повикуваат на трансцендентност - ред, хиерархија (зборот етимолошки значи: власт на светиите; ете еден важен аргумент дека државата сè уште се повикува на сопствената светост!). Трансцендентноста и хиерархијата се важни за политиката оти ѝ ја даваат клучната аргументација: боговите на земјата се застапени во ликот и делото на владетелите кои ги имаат од бога дадените средства за присила. Тие богови служат како потврдувачи на власта, со самото тоа што се главни соговорници на племенските поглавари, кралеви, владетели. Комплицираните јазици и значења преку кои комуницираат боговите и земските владетели ги толкува моќната каста на свештениците, вечно во содружништво со владетелите (придржувајќи се до рутинската флоскула: „на Цезар цезаровото, на Бога – божјото“).

Можно е дека во новата светска констелација секуларизмот, можеби темелот на западната цивилизација наназад неколку векови – веќе не е соодветен одговор. Поради оживеаните верски и културни судири ширум планетата, секуларизмот сè почесто е под удар, не само од страна на радикалните исламисти (кои велат дека во исламот е незамисливо раздвојувањето на верата и државата), туку и западните теоретичари и филозофи го напаѓаат секуларизмот кој само се труди да ја прикрие структурната „светост“ на западната држава. Просто би можеле да речеме дека секуларизмот е продолжение на верската држава со други средства. Оттаму произлегува и потребата да се преиспитаат досегашните форми на секуларизмот, со цел да се согледаат контурите на толку потребното ново просветителство.

Слики: Shay Kun