Спомениците се дел од југословенскиот проект за еманципација

30.10.2012 11:17
Спомениците се дел од југословенскиот проект за еманципација

Неколу дена пред одбраната на својата дисертација, Гал Крин дојде од Словенија во Загреб и во галеријата „Нова“ одржа предавање со долг наслов „Помеѓу модернистичката естетика и револуционерната политика или што денес (сè уште) може да ни каже распаѓањето на југословенските споменици на револуцијата?“ Ја искористивме оваа пригода за да поразговараме со Крин на темата; подоцна, низ преписката, дознавме дека во меѓувреме докторирал со трудот „Концептуализација на политиката и репродукцијата во делото на Луј Алтисер: Случајот социјалистичка Југославија“. Кратката биографија на нашиот соговорник вели дека во моментов е ангажиран во Истражувачкиот центар при Словенечката академија на науките и уметностите, дека го уредил зборникот за постфордизмот, дека е дописник на списанието „Историски материјализам“, дека е активен во Делавско-панкерската универза во Љубљана...

Изгледа дека сеќавањето на југословенскиот проект на социјализмот денес е особено субверзивна дејност?

Низ овие повеќе од 20 години, сеќавањето не само на партизаните и револуцијата, туку и на Југославија, е потиснато или барем оптоварено со доминантната идеологија, така што за многумина критичката дистанца е особено важна. За тие теми се зборува главно во негативистички клуч. Стара приказна е тоа дека порано на југословенското наследство се гледаше низ призмата на тоталитаризмот, од една страна, а од друга постоеше некоја афирмативна приказна – југоносталгија. Таа афирмативна приказна се развиваше, а и понатаму се развива во сите постјугословенски земји. Тоа е некаква специфика и нејзината моќ зависи од повеќе фактори (Митја Великоња многу пишуваше за тоа). Но, јас немам некој позитивен однос кон југоносталгијата, затоа што таа, за жал, ѝ направи мечкина услуга на проблематиката на Југославија: произведе помалку или повеќе досадни и банални заклучоци од типот „беше убаво додека бевме млади и можевме да танцуваме (со Тито)...“ Сликата за партизаните, како и онаа врзана за промислувањето на проектот Југославија, се менува дури последниве години, кога преку нови читања почнуваме да се навраќаме на тие теми. Можеби најважните дискусии на таа тема се отворија во сега веќе класичните и мртви списанија „Прелом“ и „Агрегат“, каде што авторите поставуваа важни прашања и се обидуваа да увидат што беше Југославија и што беше еманципирачко во тој проект. На предавањата во галеријата „Нова“ се концентрирав на „модернистичката оставнина“ во врска со спомениците на револуцијата, притоа зборувавме за естетско-политичката димензија на тој проект, што на некој начин се обидува да одговори на прашањето: како да се формализира револуцијата и како акцентот да се стави врз сегашноста и иднината, а не само врз минатото, како што вообичаено се акцентирани доминантните наративи за сеќавањето. Сеќавањето никогаш не е само сеќавање на некое далечно минато, туку тоа алармира и сигнализира кои нешта се интересни и денес. Сеќавањето укажува на оние елементи на минатото што можат да субвертираат некоја доминантна нарација, некој доминантен архив. Изложбата поврзана со спомениците на револуцијата во галеријата „Нова“ ми се чини значајна зашто го покажува потиснатото. Покрај тоа, може да отвори некој нов простор, најпрво за средби и разговори, а потоа и за ресоцијализација на спомениците за коишто говоревме (Сутјеска, Козара, Петрова гора, Мостар итн.).

Зошто се одвиваше толку масовен напад на тие споменици во текот на деведесеттите (рушења, вандализирања и сл.)?

Очигледно е дека во сите војни во минатото, покрај етничкото чистење, постоеше и memorial cleansing,„споменичко чистење“. Понатаму, се чистеа и самите места на сеќавање, со многу детонации и експлозив. Реапропријацијата се одвиваше и на посуптилни начини, со националистички приказни. Тој тип вандализам постоеше секаде во постјугословенскиот контекст, само се разликуваше во степенот на организираност. Тоа ни кажува дека не беше доволно да се преврти целата работа само со историографски дискурс, туку дека на тој нов дискурс требаше да се придодадат и неговите материјални ефекти. Или обратно, можеме да детектираме како новите носители на демократската власт партципирале – било преку дискурсот, било преку своите професии – во новиот варваризам. Мотивацијата за тоа рушење не беше дело на некои нецивилизирани вандали, туку беше јадро токму на регуларната, mainstream политика што ја водеа Туѓман или Милошевиќ. Значи, тоа рушење не беше некаква автономна акција. Интересни се и некои други решенија на тоа поле. Да речеме, во Словенија нема толку уништени споменици зашто немаше голема војна во текот на деведесеттите години, но тогаш имаше практика, обично покрај партизанските споменици, да се постават споменици на квислинзите или на локалните колаборационисти, на пример, во Техарје или на Кочевски рог. При тие нови споменици секоја година доаѓаат нови историчари, попови и политичари и раскажуваат приказни за страшниот комунизам и за историските злосторства и така лесно го рехабилитираат локалниот фашизам. Би рекол дека оваа ситуација ни кажува дека тој неофашизам е можеби поперфиден и од случаите на рушење споменици.

Меѓутоа, на оваа тема би додал уште нешто. Имено, многу е интересна формата на тие нови споменици на бранителите на татковината. Таа не е модернистичка, не е ни херојска, туку со тие споменици доминира тишина од црковен тип, некој молитвен мир и спокој, што како на секој посетител да му наметнува некакво чувство на вина. Со тоа, веќе не можеме да мислиме за фашистите како некои што, во суштина, го предале својот народ, туку ги сметаме за жртви на комунистичката завера. Значи, во политичка смисла, тоа ни кажува дека во новата идеологија се комбинираат споменатиот дискурс на новата национална држава и новата религија. Исто така, таа формула зборува и за двојната идентификација на секој поединец, според нацијата и религијата: ако си Словенец, треба да бидеш католик; ако си Хрват, веднаш си и католик; ако си Србин, тогаш си православен; ако си Бошњак, тогаш неизбежно си и муслиман...

Во Љубљана постои Кидричева и Кардељева улица, но има проблем со Титовата. Зошто?

Пред неколку години, кога на иницијатива на советникот Петер Божич беше преименувана Титовата улица, интервенираше и Уставниот суд, затоа што Тито бил претставник на тоталитарниот режим. Но, тогаш што со Кидрич и Кардељ, што беа тие? Значи, тоа се тие локални специфики, што се поврзани дури и со локал-патриотизмот. Но, треба да се има предвид и дека на многу други места и градови беа преименувани Кидричевите и Кардељевите улици. Инаку, интересно е што во Словенија, кога одите кон морето, работата станува попрогресивна. Така на пример, во Пиран, може да наидете и на Ленинова улица. Во Љубљана, Лениновиот парк беше покрај моето основно училиште што сè уште го носи името на Прежихов Воранц, којшто беше и комунист, но сега паркот е преименуван во Аргентински. Зошто? Па, затоа што многу словенечки фашисти емигрираа во Аргентина, а во деведесеттите некои од нив се вратија во Љубљана. Некои работи имаат навистина иронични историски пресврти, но употребата на името на Тито и денес во најголем дел од владеjачката класа означува нешто unheimlich, неугодно, и директно спротивно од она што е денешниот идеолошки консензус. Именувањето улици по Тито би билo историски симболички пораз за многумина што се наоѓаат на десната страна на политичкиот спектар.

Зошто раководството на Партијата во педесеттите години допуштило модернизмот во уметноста да земе голем замав?

Од една страна, уште пред Втората светска војна, со Крлежа се заговараше ангажирана уметност, но не на начин што би ја впрегнал во служба на политиката. Уметноста треба да биде добра, а не грубо политичка. Тоа бил многу интересен однос, но овде и онака имаме богата историја на заемен однос меѓу еманципаторската политика и еманципаторската уметност. За тоа многу пишуваше Миклавж Комељ. Од друга страна, за тоа прашање важни се прекинот со Сталин и 1948 година. По овие настани југословенското социјалистичко движење сакало да му покаже на светот дека е отворено, дури и спремно официјално да прогласи модернизам во уметноста. Во рамките на тој контекст се активираат бројни различни тенденции во самиот модернизам, се појавуваат многу авангардни и неоавангардни уметници, во сите урбани центри на тогашна Југославија. Паријата, поточно Сојузот на комунисти на Југославија, не допуштала премногу простор за либерализација во самата политика, но, од друга страна, допуштала да се политизираат уметноста и културата. Преку самите уметнички форми може да се промислува не само критиката на власта и критиката на одредени наративи за Југославија, туку преку модернистичките форми, тука мислам и на спомениците, може, како секундарен политички ефект, на поинаков начин да се промислуваат самите темели на општеството, како што е партизанството или револуцијата што уште не е завршена. Тоа прашање го покренаа уметниците Миодраг Живковиќ, Душан Џамоња, Војин Бакиќ, Богдан Богдановиќ, Едвард Равникар, Славко Тихец итн. Гледано во историски контекст, тие ја нападнаа тогашната доминантна постава, жанрот на меморијалната политика во којашто, од една страна, влегува херојската партизанска уметност, а од друга, народната архитектура што ја создавале самите луѓе на лице место, по Втората светска војна. Во првите десет години речиси 80% од спомениците артефакти припаѓаат токму на таа импровизација на лице место, на плакетите, спомен-плочите итн. Споменатите уметници ги отфрлаат овие реалистички прикази и инсистираат на нова уметност што би означувала две нешта – политички раскин со режимот на стара Југославија и нова естетика.

Што е разликата меѓу вашите обиди за зачувување на модернистичките дела и истите такви обиди за зачувување на спомениците од југословенското наследство што ги покренаа класичните историчари на уметност, коишто и во уметноста на Бакиќ или на Богдановиќ видоа нешто вредно?

Во оваа смисла, добар е филмот на Богдан Жижиќ „Damnatio memoriae“, зашто покажува цела лепеза проблеми и дава панорамски увид во актуелната ситуација со тие споменици. Од друга страна, тој е добар пример што е во служба токму на онаа естетска идеологија што заговара заштита само на уметнички успешните и модернистички артефакти, додека сè останато не е вредно за да се зачува, затоа што, според оваа позиција, тие споменици имаат врска со социјалистичката и комунистичката идеологија. Сакав да покажам дека оваа модернистичка практика на третирање на спомениците е тесно поврзана и со советската авангарда и со политиката на партизанството. Значи, сакав да ја вратам политиката во естетиката. Ја критикувам онаа естетика што говори приближно вака: „Еве, не беше сè толку лошо во мракот на тоталитарна Југославија, имавме одлични споменици“. Тоа ме навраќа на начинот на аргументирање употребуван во Германија, кога со доза носталгија зборуваат за поранешниот поредок во Источна Германија, па заклучуваат дека таму луѓето дури и пиеле пиво. Тоа припаѓа на еден вид многу наивен антрополошки пристап кон минатото, што тежнее да го исчисти секојдневниот живот од каква било идеологија. Но, одамна знаеме дека кога нештата се подразбираат сами по себе, е дури тогаш длабоко сме зацапале во гомната на идеологијата, како што би рекол Жижек.

Дали тие споменици, особено репрезентативните примери меѓу нив, се правеа за вечноста?

Како идеологија, модернизмот имал многу силна тенденција да направи нешто ново, вредно, конструктивно и футуристичко, што би останало за навек. Таа тенденција за долговечност навистина постоела, спомениците биле обмислувани и изработувани како нешто што би можело да ја раскаже приказната кога нас ќе нè нема. Како што видовме, во деведесеттите се одвиваше не само брутално уништување на спомениците, туку тоа беше проследено и со она што го нарекувам splendid indifference, вид безгрижно незнаење и незаинтересираност. Ниту знаеме каде се тие споменици, ниту во која состојба се, ниту пак тоа нè интересира. Се случува потполна симболичка смрт на тие споменици. Токму таквата деконтекстуализација и деисторизација на наследството на споменици овозможува естетска зачуденост пред социјалистичките форми на спомениците. Значи, од една страна, постои индиферентност, а од друга, естетизација. И двете позиции, според мене, предзивикуваат не само заборав на конкретниот споменик, туку и заборав на модернизмот, Југославија, комунизмот...

Што да се стори со Петрова гора?

Се противам на обичното реставрирање на еден или друг споменик. Најпрво, финансиските ограничувања нема да допуштат сè да се врати на старо, како што некогаш било. Од друга страна, можно решение е преземањето еден вистински модернистички потфат поврзан со вечноста за којашто зборувавме и која вели дека постои и некаков живот по смртта, дека споменикот живее и понатаму...Во почетокот на деведесеттите, навистина се случи симболичка, а особено физичка смрт на Југославија како проект и на револуцијата што беше поразена. Денес, не треба да се навраќаме на тоа наследство со носталгија, туку на целиот тој комплекс треба да му се додадат некои нови вредности, некои нови форми за да може тој споменик да стане поинаков. Во таа смисла, идејата на Весна Вуковиќ ми се чинеше доста важна. И овие нови идеи, што како и споменикот, би требало да бидат поврзани со некаква општествена акција на луѓето што заедно би го реконструирале, поправиле и би можеле таму да се враќаат. Во таа смисла, би требало да направиме некој облик на туризам, на тие места би можеле да правиме излети или ученички екскурзии, за да не ги посетуваат само ентузијасти и комунисти. Во почетокот, тоа би бил мал чекор, но само така споменикот би можел да заживее на поинаков начин, секако, со вклучување на локалните заедници и луѓето од тие краеви.

Слики: Мартен Ланге

Извор: novossti.com

Слични содржини

ОкоБоли главаВицФото