Што содржи името? (Како да го читаме Лакан)

(...) Тоа нè доведува до следната одлика на симболичкиот поредок: неговиот непсихолошки карактер. Кога верувам низ некој друг или кога своите верувања ги екстернализирам низ ритуал кој механички го следам, кога се смеам со помош на конзервирана смеа од ТВ-серии, или кога вршам оплакување преку наречници, јас тогаш правам нешто што е врзано за моите внатрешни чувства и верувања без притоа навистина да ги активирам тие внатрешни состојби. Во тоа се состои загадочниот статус на она што го нарекуваме „учтивост“: кога, по средба со познајник, се ракувам со него и му велам „Драго ми е што те гледам! Како си денес?“, на обајцата ни е јасно дека тогаш не сум сосема сериозен (ако мојот познајник помисли дека неговиот одговор на моето прашање вистински ме интересира, би можел дури да биде непријатно изненаден, како да имам намера да дознаам нешто премногу интимно, нешто што не треба да ме засега - или, да ја парафразираме онаа стара фројдовска шега, „Зошто велиш дека ти е мило што ме гледаш, кога навистина ти е мило што ме гледаш?“). Меѓутоа, сепак би било погрешно мојата постапка да се оцени како лицемерна бидејќи, во една друга смисла, јас тоа навистина го мислам: учтивото комуницирање го обновува своевидниот пакт помеѓу него и мене; на истиот начин, јас реално „вистински“ се смеам со посредство на конзервирана смеа (доказ за тоа е фактот дека всушност стварно се чувствувам опуштено).

Тоа значи дека емоциите што ги глумам низ маската (лажниот лик) што ја навлекувам можат, на некој чуден начин, да бидат поавтентични и поискрени од она што верувам дека го чувствувам „по себе“. Кога креирам лажна слика на себе која ме олицетворува во некоја виртуелна заедница во која учествувам (на пример, при сексуалните игри, срамежливиот маж често избира неговиот лик во виртуелниот свет да биде привлечна промискуитетна жена), емоциите што ги чувствувам и симулирам како дел од својот компјутеризиран лик не се просто лажни: иако моето вистинско себство (она што сметам дека тоа е) не ги чувствува, тие сепак во некоја смисла се вистински. Да претпоставиме дека сум, во длабочината на своето битие, садистички перверзник кој сонува да ги тепа другите мажи и да силува жени: во својот однос со други луѓе во стварниот живот јас не смеам да го изразам ова вистинско себство, па прифаќам да бидам лик кој е скромен и учтив. Зарем, во тој случај, не следува дека моето вистинско себство е посродно со она што го избирам како свој фиктивен компјутерски лик, а дека себството во односите што ги воспоставувам во својот стварен живот претставува маска? Парадоксално е што токму фактот дека сум свесен дека, во кибернетичкиот простор, се движам во рамките на фикцијата ми овозможува да го изразам своето вистинско себство - тоа е она што Лакан, меѓу другото, го подразбира кога тврди дека „вистината има структура на фикција“. Тој фикционален статус на вистината воедно ни допушта накусо да опишеме што е она лажното во телевизиските reality програми: животот кој таму го затекнуваме вистински е како и декофеинизираното кафе. Накусо, иако тие програми се „навистински“, луѓето и понатаму во нив глумат - тие едноставно се глумат самите себе. Вообичаеното предупредување во некој роман („Ликовите во книгава се фикција; секоја сличност со личности од стварниот живот е обична случајност.“) важи и за учесниците на reality сапуниците: ние тука гледаме фикционални ликови дури и тогаш кога тие навистински се глумат себеси. Еден словенечки писател неодамна, иронично варирајќи го она предупредување, даде најдобар коментар за телевизиските reality програми: „Сите ликови во приказната што следува се фикционални, а не стварни - но такви се и личностите на повеќето луѓе што ги познавам во стварниот живот, така што предупредувањево и не вреди многу...“

Во еден од филмовите на браќата Маркс, Граучо, уловен во лага, бесно одговара: „Кому ќе веруваш, на своите очи или на моите зборови?“ Оваа наизглед аосурдна логика совршено го изразува функционирањето на симболичкиот поредок, во кој општествената маска е поважна од непосредната стварност на индивидуата којашто ја носи таа маска. Ова функционирање ја подразбира структурата на она што Фројд го нарече „фетишистичко порекнување“: „Добро знам дека работите се такви какви што ги гледам, дека личноста пред мене е еден корумпиран слабак, но и покрај тоа јас кон него се однесувам со почит, бидејќи тој носи судски симболи, па кога зборува, тогаш самиот закон како да зборува низ него.“ Значи, на некој начин, јас верувам на неговите зборови, а не на сопствените очи. Токму тука потфрлува циникот кој верува само во тврдите факти: кога судијата зборува, на некој начин во неговите зборови (зборови на институцијата на законот) има повеќе вистина отколку што ја има во непосредната стварност на личноста на тој судија; ако се ограничиме според она што го гледаме, тогаш просто ја превидуваме поентата. Тој парадокс е она кон што цели Лакан со своето „Les non-dupes errent“ („Во заблуда се оние кои се совршено свесни за ситуацијата“: најмногу во заблуда се оние кои не допуштаат да бидат измамени од симболичката фикција, оние кои продолжуваат да им веруваат на сопствените очи. Она што циникот кој им верува исклучиво на своите очи не го забележува е дејството на симболичката фикција, начинот на кој таа фикција ја структурира нашата стварност. Некој расипан свештеник кој проповеда за доблеста можеби и е лицемер, но ако луѓето на неговите зборови им го дадат авторитетот на Црквата, тоа може да ги поттикне да чинат добри дела.

Овој јаз помеѓу мојот непосреден психолошки идентитет и мојот симболички идентитет (симболичката маска или титулата што ја носам) е она што Лакан (од комплексни причини коишто овде ќе ги занемариме) го нарекува „симболичка кастрација“ чијшто означител е фалусот.¹ Зошто за Лакан фалусот е означител, а не просто орган на инсеминацијата? Во традиционалните ритуали на инвеститурата, свеченото поставување, предметите што ја симболизираат моќта воедно го доведуваат и субјектот којшто ги стекнува во позиција да демонстрира моќ - ако кралот во рацете држи жезло и носи круна, неговите зборови ќе бидат разбрани како кралски. Таквите симболи се нешто надворешно, и не се составен дел од мојата природа - јас ги немам како нешто што само мене ми припаѓа туку ги носам за да демонстрирам моќ. Како такви, тие ме „кастрираат“, со тоа што воведуваат јаз помеѓу она што непосредно сум и функцијата што ја извршувам (никогаш не сум потполн, целовит на нивото на својата функција). Тоа е она што го подразбира неславната „симболичка кастрација“: кастрација која се јавува поради самиот факт дека сум фатен во симболичкиот поредок, прифаќајќи ја симболичката маска или звање. Кастрацијата е јаз помеѓу она што непосредно сум и симболичкото звање кое ми доделува одредена власт и одреден статус. Во конкретнава смисла, кастрацијата не само што не е спротивност на моќта, туку се поклопува со неа: таа е онаа која ми дава моќ. Затоа фалусот мораме да го разбереме не како орган кој непосредно ја изразува животната сила на моето бивствување, туку како своевиден симбол, маска која ја навлекувам исто онака како што кралот или судијата ги навлекуваат своите одори - фалусот е, така да речеме, орган без тело којшто го ставам врз себе и кој е накалемен на моето тело но никогаш не станува негов органски дел: тој засекогаш стрчи како негова исчашена, ексцесивна протеза.

Поради тој јаз, субјектот никогаш не може наполно и непосредно да се поистовети со својата симболичка маска или звање. Кај хистеријата² станува збор за тоа субјектот да го испитува своето симболичко звање: „Зошто сум тоа што велиш дека сум?“ Или да ја цитираме Шекспировата Јулија: „Што содржи името?“, „Зошто имам такво име?“ Има некоја вистина во играта на зборови помеѓу „хистерија“ и „(х)историја“: симболичкиот идентитет на субјектот секогаш е историски детерминиран и зависи од конкретниот идеолошки контекст. Овде станува збор за она што Луј Алтисер го нарече „идеолошка интерпелација“: симболичкиот идентитет што ни е доделен е резултат на начините на коишто владеачката идеологија нè „интерпелира“ - како граѓани, демократи, христијани. Хистеријата се јавува кога субјектот ќе почне да го испитува својот симболички идентитет или кога ќе почне во однос на него да се чувствува неугодно: „Велиш дека ме сакаш - што е тоа во мене што ме прави таква? Што тоа гледаш во мене што те тера така да ме посакуваш?“ Ричард Втори е врвна Шекспирова драма за хистеризацијата (за разлика од Хамлет, кој е врвна драма за опсесијата). Нејзината тема е сè поголемата запрашаност на кралот пред сопствениот кралски статус - Што е тоа што ме прави крал? Што останува од мене ако ми ја одземат симболичката титула „крал“?

„Немам име ни титула,
Не; земено ми е дури и името дадено
На крштевка. Ах, да, тежок е денов:
Преживуваш толку зими, а не знаеш
Ни со кое име ќе се наречеш!
О, зошто не сум само од снег лажен крал,
Па на Болинбруковото сонце да се стопам
Во капки!“ 

1 „Означител е технички термин, кој го смислил Сосир, а Лакан го користи на сосема конкретен начин: означител не е само материјалниот аспект на знакот (наспроти „означеното“, неговото значење), туку обележје, белег што репрезентира, го застапува субјектот. Јас сум овој што сум низ означителите што ме репрезентираат: означителите го конструираат мојот симболички идентитет.

2 Лакан ја поистоветува хистеријата со неврозата. За него оној другиот е главната форма на неврозата, опсесивната невроза, „дијалект на хистеријата“.

Извадок од How to Read Lacan, 2006

Слики: Wayne White