Македонскиот идентитет - поглед од егзил

Македонскиот идентитет: меѓу индивидуалното и колективното - еден поглед од егзил

Македонски идентитет?!!! Да се зборува за македонскиот идентитет денес е исклучително тешка и сложена работа. Не само поради тоа што тоа носи исклучителна одговорност за јавниот исказ, не само поради целосното проблематизирање па и јасно и недвосмислено негирање на сè она што на овие нетрпеливи балкански простори името Македонија и придавката македонски го означуваaт, туку и поради тоа што во овие оловни времиња кои секојдневно нè менуваат, и самиот поим идентитет поминува низ неизмерен број на мутации. Тој, идентитетот, нашиот идентитет се менува во зависност од тоа од кој агол гледаме на нештата, чии интереси застaпуваме, или пак во ова време на хоризонтална кибернетско демокартизирана комуникација која ги брише границте меѓу луѓето, со што и со кого се идентификуваме и каква порака сакаме да пренесеме за нас и за светот во кој живееме.

Затоа, ако се согласиме дека идентитет е повеќе или помалку чувство на припадност, значи пред сè емотивна категорија - на една група, било тоа да е држава, религија, раса, род, класа, нација итн. – и чувство на идентификција на една група или на лична идентификација со одредени лични или колективни карактеристики и особини, со колективна свест, тогаш пред нас се исправуваат безброј други прашања и проблеми во ова ново време на брзи и ефикасни технолошки промени и живот заедно во Кибернетичкиот Простор.

И ако знаеме дека идентитетот - посебно националниот идентитет – кој е колективен а не индивидуален, не е нешто наследено, бидејќи ние прво се осознаваме класно, а потоа национално, односно дека многу често раликата меѓу nature and nurture, меѓу природата на човекот и неговиот развој и воспитување, може да биде многу голема, и дека нашите заеднички точки, особини, или места на кои се сретнуваме на нашиот заеднички простор можат да бидат многу различни, тогаш процесот или предизвикот да се говори и да се бара одговор на ова прашање станува уште поголем.

Како, значи, од таа перспектива да се говори денес во ова кибернетско време за македонскиот идентитет без разлика што е тој и каде и да е тој, и без разлика дали некој го признaва или негира тој македонски идентитет. Јас сум тоа што сум затоа што мислам и бирам што сум, и имам човеково право да се дефинирам што сум и кој сум. И јас сум пред сè човек, хумано битие, а потоа Макeдонец или што било друго што јас го бирам. И тоа е големината на моето човеково право.

Како, значи, да се говори за идентитетот, за македонскиот идентитет посебно, од перспектива на авторот на овој дискурс, од перспектива на странец во сопствената земја, од перспектива на една постмодерена и деструктивна фрагментација на неговото креативно извориште и зреење, од перспектива на бришење на неговиот инспиративен креативен простор, т.е. физичко бришење на неговиот роден град, од перспектива на 25 активни години минати во егзил, од перспектива на свртеност кон иднината, а не кон минатото, од перспестива на индивидуaлното и посебното, а не колективното и општото, националистичкото и тоталитарното, од перспектива на постојано критичко преиспитување на тоа кој сум јас, што сум јас, која е мојата мајковина. Како, значи, со сите овие премиси да се дефинира идентитетот?

Како, значи, аналитички да се промислува идентитетот, прашањата и комплексноста на идентитетите, на креативниот и личниот идентитет, на прашањата на јазикот, на литературата, на уметноста, на меѓусебната комуникација, а притоа истовремено да не се влета во невидливата замка на исклучително комплексните процеси кои сè уште траат во овој дел на нашата голема, но фрагментирана и поделена, балканска, Mappa Mundi. Овој во основа беневолентен, потребен и провокативен наслов, всушност на самиот почеток на кој било релевантен дискурс отвора едно битно прашање: на што точно се однесува Македонскиот Идентитет? Дали е тоа географско, етничко, политичко, јазично-лингвистичко, уметничко, културолшко, или чисто естетско прашање? Дали е тоа македонски граѓански, национален, политички, етнички или уметнички идентиет? Дали е тоа мојот индивидуален или колективен идентитет? Дали тој Македонски идентитет ги вклучува и македонските Албанци, македонските Турци, македонските Срби, македонските Власи, Роми, итн?

Ако го земеме, на пример, јазикот како еден битен, централен елемент на идентитетската одредница, како средство на меѓусебна комуникација и разбирање меѓу луѓето, како тогаш можеме да комуницираме и говориме меѓу себе за сложените процеси кои не само што не се завршени туку и не се до крај разрешени? Како да говориме за идентитетот кога не се слушаме, кога не се почитуваме, кога не соработуваме, кога не се разбираме?

Како критички да се испитува стварноста, да се говори за идентитетот на простор кој е фрагментиран, осакатен, конфузен, збунет, конфронтиран, нетрпелив, на простор на кој и покрај многуте храбри индивидуални обиди да се мисли поинку, да се биде друг, да се биде слободен, сè уште многумина шират гласна дрека и страв од оној што е поинаков и што е друг.

Како да се говори и да се дејствува, да се создава на просторот на кој во потрага по свој национален идентитет и свој сопствeн „жаргон на автентичност“, тој простор аутистички се врти кон самиот себе и говори и комуницира само со самиот себе? Како да се води дијалог за идентитетот, за потребата од индивидуалното, ако е оставен простор само за долги монолзи? Како да се афирмира индивидуалниот идентитет, ако тоталитаризмот на колективното, на идеолгијата на „крв и тло“, брише сè пред себе. Како да се говори за идентитетот кога не се до крај анализирани и научно верифицирани митовите за идентитетот?

Како да се говори релевантно и одговорно за идентитетот на еден мал остров кој врие од запалени страсти и емоции и каде што разумот и умот се истeрaни надвор низ врата,
а да не се доведете во ситуација да бидете некоректни, или да бидете обвинети дека сте од другата страна, дека сте еден од нив, од нивните, дека не сте наш, дека сте предавник и непријател, дека не говорите со нашиот автентичен јазик и дека не припаѓате тука. Како критички да мислите за идентитетот, а да не доживеете вашата уплашена учителка во средно училиште да ви рече: „Ако си толку критичен, и ако не ти се допаѓа тука во Македонија, оди си“.

Како во обидот да го зачувате и искажете вашиот вистински индивидуален идентитет да не станете колетерална штета и жртва на фашизоидниот нарцисизам на мали разлики?
Од друга страна кога говориме за јазикот, за каков јазик говриме? Дали тоа станува збор за вербален јазик, театарски јазик, литературен јазик, сликарски јазик, естески јазик, политички јазик? На кој јазик ние говориме и на кој јазик ја изразуваме нашата љубов, нашите сништа и ноќни мори, нашите болки и нашите радости? Кој е мојот јазик? Кој е нашиот заеднички јазик? Што е тоа наш јазик? Како на нашиот јазик се вели остров на очајот, страв од другиот, како се вели еднаквост, почитување, љубов, слобода, правда? Дали авторот на овие редови треба да рече мојот македонски или мојот англиски јазик? Дали сите оние млади луѓе што комуницират на Facebook на еден недефиниран јазик велат нашиот бастардизиран македонски јазик или велат нашот broken English. Или нивниот идентитет е изрaзен низ нивниот Маклиш. Како нивниот јазик го одредува и брани нивниот идентитет? Кој е нивниот иденититет? Дали авторот на овие редови сега треба да рече театар, или theater? Дали треба да пишува на кирилица или на latinicа? Или да не пишува воопшто? Да замолчи засекогаш? Како што веројатно многумина во Македонија и посакуваат.

Што може еден странец, некој друг/поинаков, некој кој што не припаѓа на тој остров на изгубена надеж, кој не е наш, да каже за Македонскиот Идентитет? Како може некој на кого тој простор му се појавува како далечен хоризонт – а хоризонт е, знаеме, замислена линија на која што колку повеќе и’ се приближуваш, таа е сè подалеку - да говори за нешто што му бега и исчезнува. А истовремено, колку повеќе минува времето и тоа колку повеќе авторот е во егзил, сè подалеку е и тој самиот од тој хоризонт на илузорна надеж. Какo, на кој јазик, да се воспостави дијалог и да се говори не за минатото, туку за иднината, да се говори не за себе туку за другиот и за тој и таа што се понакви, да се побара една платформа која ќе понуди друго видување на светот и идентитетот?

„What menaces us all at the beginning of the twenty-first century, in France, as in the United States, but also in Israel, as in Palestine, in India, as in Pakistan, is the isolating of the Other in his identity - national, ethnic, or religious… To better know the Other in his own language and his own imagination is not to renounce oneself. It is, on the contrary, to accept the plurality of worlds, the diversity of visions, and, above all, a respect for differences. “ Le Monde, Еditorial, April 8, 2002

„Ce qui nous menace tous en ce debut de XXIe siecle, en France comme aux Etats-Unis, mais aussi en Israel comme en Palestine, en Inde comme au Pakistan, c'est d'enfermer l'autre dans son identite nationale, ethnique ou religieuse… Mieux connaitre l'autre de l'interieur dans sa langue et dans son imaginaire, ce n'est pas renoncer a soi. C'est au contraire accroitre la pluralite des mondes, la dversite des recits et, surtout, le respect des differences.“ Le Monde, Paris. April 8, 2002

Што би рекол мојот или нашиот Мисирков денес за јазикот и за идентитетот? Што би рекол нашиот Шекспир или Достоевски за сето тоа? А што би рекол мојот, вашиот или нашиот Крлежа денес за сето тоа? Како би говoрел денес Крлежа за јазикот, за другиот, за нашата крчма, за нашите многу крвави години?

Прашања за тоа на кој јазик и како се разбираме, како го дефинираме нашиот идентитет на овој осамен остров создаден од исечени дрва, исчезнати улици, избиршана историја и изграден насилно со волјата за моќ, секако има многу. Кому му е потребен Алeксандар Македонски за да го докаже македонскиот идентитет, а не му се потребни липите и дивите костени за кои пеат Матеја Матевски и Блаже Конески, да го афирмираат и потврдат тој идентитет? Дали ни е Филип II повеќе потребен од „Црно Семе“ на Ташковски и Кирил Ценевски за да го докажеме и одбраниме нашиот колективен македонски идентитет? Како идолизацијата на куќата на Мајка Тереза и отсуството на каков било знак на местото каде што речиси цел живот живееше бардот на македонската поезија и јазик, Блаже Конески, ни помагаат во зацврстување на македонскиот идентитет?

На кој јазик говорат авторите? На кој јазик пеат поетите? Кому му говорат тие? За што зборуваат тие? Која е нивната публика? Кој е нивниот идентитет? Дали е тој оној ист јазик за кој говорат Данило Киш и Мирко Ковач?

На кој јазик говори Горан Стефановски? Дали е тој македонски или англиски писател? Или е можеби српски писател. Ликовите на неговото Диво Месо имаат српски презимиња. На кој јазик пишува Жанина Мирчевска? Дали е таа словенечка или македонска писателка? На кој јазик говори Слободан Шнајдер? Дали е тој Македонски писател? На кој јазик пишува Луан Старова? Дали е тој македонски или албански поет и раскажувач? Дали е Душан Јовановиќ, роден скопјанец, словенечки писател или македонски писател кој така прекрасно говори за ослободувањето на Скопје? Дали е Суат Енгулу македонски поет кој живее во Истанбул или турски поет од Македонија? Дали е Ерол Ризаов, со вековни семејни корени во Кочани, турски новинар, или македонски новинар кој нема друга татковина? А Сибила Петлевски, чија писателка е таа?

На кој јазик говори Никола Ристановски во Глембаеви во Белград? Дали е тој македонски, српски или хрватски актер? На кој јазик игра Фирдауз Неби? Дали е тој турски актер од Македонија на „привремена работа“ во Босна или македонски актер од турско потекло? Каде се гранците на глумата, на музиката, на режијата? На кој јазик режира Рахим Бурхан, роден скопјанец, Ром во Германија? Чиј е Зијах Соколовиќ, „актер без земја, без јазик, без театар“?

Што мислиме и што разбираме кога велиме наш јазик?

Како се вели на наш јазик страв од другиот?
На кој јазик говори потписникот на овие редови?
Кој е, или што е неговиот идентитет?

Дали потписникот на овие редови е американски режисер и теоретичар од македонско потекло или пак е македонски режисер и теоретичар, професор кој со години живее во егзил во Америка и кому во меѓувреме единствена и вистинска татковина му е неговто творештво.

Како ке го дефинирате поединецот, режисер, писател, професор, кој е роден во Скопје, главниот град на Република Мекедонија, воспитан на македонски, образуван на српски во Белград, кој работел и создавал на повеке од седум јазици, во четири религиозни средини, кој е објавуван рамо до рамо со Сузан Сонтаг, и кој долги години живее како Кундерин јунак, во изнуден егзил, во мулиткултурална Америка?

На кој јазик да се говори на просторот на кој трагите од необјавената војна сè уште се гледаат и каде што раните сè уште не се залечени? Како да се зборува во светот каде што вредносните системи се извртени и девастирани? Како да се говори на просторот на кој што говорот на пазарната економија го вулгаризирал и злоупотребил цивилниот и граѓанскиот, креативниот дијалог? Како да се говори на просторот каде што говорот на нетрпеливоста и омразата брише пред себе? Како, значи, да се говори на просторот на кој естетиката, имагинацијата и креацијата не се на голема цена? Како да се создава на простор на кој што именката интелектуалец е погрден збор, интелектуланата работа криминален чин, а кичот на голема цена? Како да се зборува на тој простор каде што фарисејствто, рушителите, дрвосечачите, пироманите доминираат? Таму каде неукоста, невкусот, вулгарноста и примитивизмот се врвен авторитет. Дали е тоа македонскиот идентитет?

А зошто зборуваме најчесто само за вербален јазик, за колективен иднетитет? Зошто не говориме за литерарен, театарски, музички, филмски, креативен, индивидуален јазик и идентитет? Дали потрагата и афирмацијата на индивидуалното, посебното, специфичното, хуманото, потрагата по идеалното, медиокритетите и конформистите затскриени зад безличниот тоталитет на општото, и зад колективните националистчки закани повторно ке го отфрлат како утопија?

Одговори на овие прашања, за жал, има сè помалку.

И што да се прави сега во тој свет во кој секој говори на свој јазик исклучувајќи го другиот, каде што секој има свој „жаргон на автентичност“, секој има само своја и апсолутна вистина. И што може да се очекува сега на таа мапа која постојано се менува, на која луѓето се раѓаат во една држава, живеат во друга, а умираат во трета?

Несомнено е, меѓутоа, дека постои една голема потреба да се најде една нова форма, да се најде нов креативен јазик кој што ќе создаде простор на кој што ќе се започне еден вистински дијалог за нашиот идентитет. Да се создаде простор за дијалог кој ќе ни овозможи да го видиме оној другиот како вистинско човечко суштество, а не како наш непријател, и каде што ќе се препознаеме, ќе се видиме со вистински човеков лик и со кој сите ќе се идентификуваме.

Меѓутоа, на патот кон тој нов простор, тоа ново време, луѓето со силна имагинација и голема креативна моќ, писателите, режисерите, уметниците, интелектуалците и оние чиј глас се слуша далеку, оние што умеат и не се снебиваат да пеат и во мрачни времиња, треба првин да се извинат и да побараат прошка за злото и грешките што во нивно име, во име на нивниот национален и колективен идентитет го извршиле нивните сограѓани и нивните режими без разлика на нивната идеологија, религија, род, или националност.

А на тој пат кон иднината, а не кон минататото, без разлика колку таа иднина денес може да се чини како утопија, јас го давам својот глас на оние што допрва ке дојдат по нас, што ќе ги преживеат овие оловни времиња, и кои ќе умеат да слушаат, да го почитуваат другиот, да соработуваат, да создаваат заедно во својата различност, и да ни простат за нашиот молк, за нашите наведнати глави, за нашиот конформизам и за штетата што ние сме ја направиле и оставиле зад себе.

Слики: Merijn Hos