Лакан како гледач на Alien

Секогаш кога ќе се скршат мембраните на јајцето, од каде што излегува фетусот кој станува новороденче, нешто - замислете за момент - оттаму полетува, нешто што исто толку лесно може да се направи со јајцето како и со човекот, имено hommelette, или ламела.

Ламела е нешто сосема сплескано, што се движи како амеба. Само што е малку покомпликувано. Но, минува секаде. А бидејќи е тоа - а веднаш ќе ви речам зошто - нешто што има врска со она што половото битие го губи во половоста, тоа е, како што е амебата во однос на половите битија, бесмртно - зашто ја надживува секоја делба и обидот за цепење. А може и да се превртува.

Па, тоа баш и не е охрабрувачко. Но, замислете тоа да ви пријде и да ви го обвитка лицето додека спиете...

Би морале да влеземе во битка со таквото битие. Но, тоа не би била баш лесна битка. Оваа ламела, тој орган, чија особина е да не постои, но кој затоа ништо помалку не е орган - можам подетално да ви ја изложам неговата зоолошка положба - е либидото.

Тоа е либидо како чист инстинкт на животот, то ест бесмртниот живот, неуништивиот живот, живот кому не е потребен никаков орган, поедноставен, неразорив живот. Токму тоа е она што му е одземено на живото битие со фактот дека тоа е потчинето кон циклусот на полово размножување. А претставници, еквиваленти на тоа се сите оние облици на објектот мало а (objet a) кои можеме да ги наброиме.
Жак Лакан, фрагмент од Четирите темелни поими на психоанализата

Овде, во овој наизглед поетски опис на митското битие кое Лакан го нарекува „ламела“ (а што приближно може да се преведе како „човлет“, човечуле-омлет“, кога ќе ги вкрстиме зборовите „човечуле“ (hommelette) и „омлет“ (omelette) кои на француски се хомофони), орган кој го отелотворува либидото, секој збор има тежина. Лакан ја замислува ламелата како една верзија на она што Фројд го нарече „парцијален објект“: станува збор за чуден орган кој е волшебно автоматизиран, осамостоен и кој опстојува без телото чијшто орган би требало да биде, налик на онаа шака од раните надреалистички филмови која сама од себе талка навака-натака, или налик на искезената уста од Алиса во земјата на чудата која и понатаму самостојно постои, дури и кога телото на чеширскиот Мачор веќе не е тука:

„Добро“, рече Мачорот, и овојпат почна да исчезнува сосема полека, почнувајќи од врвот на опашот и завршувајќи со искезената уста, која уште некое време остана да лебди откако останатиот дел од Мачорот исчезна. „Е, па, многу пати сум видела мачор којшто не се кези“, помисли Алиса, „но искезена уста без мачор! Тоа е нешто најчудно што сум го видела во животот!“

Ламелата е ентитет сведен на чиста површина, без каква било супстанцијална полнотија: таа е објект кој на бесконечно многу начини е флексибилен, свитлив и може непрекинато да ја менува својата форма, па дури и да преминува од една состојба во друга: замислете „нешто“ што најпрвин се слуша како крескав звук а потоа се појавува како монструозно изобличено тело. Ламелата е неделива, неуништива и бесмртна - попрецизно речено, не-мртва во смислата којашто изразов ја има во книжевноста на стравот и ужасот: тука не станува збор за сублимна бесмртност на духот туку за опсцена бесмртност на „живиот мртовец“ кој, колку и пати да го уништите, секогаш се регенерира и го продолжува својот пат гегајќи се. Како што вели Лакан, ламелата не егзистира, таа истрајува: таа е нестварна - станува збор за ентитет сведен на чист привид, за мноштво призраци кои како да ја прекриваат и прикриваат средишната Празнина. Статусот на ламелата е чисто фантазматски. Ова слепо, неуништиво истрајување на либидото Фројд го нарекол „нагон за смрт“, а овде би требало да имаме предвид дека „нагонот за смрт“, парадоксално, е Фројдов назив за самата негова спротивност, за начинот на кој бесмртноста се јавува внатре во психоанализата: за морничавиот ексцес на животот, за „не-мртвиот“ порив кој истрајува од онаа страна на (биолошкиот) циклус на животот и смртта, настанувањето и пропаѓањето. Фројд го поистоветува нагонот за смрт со таканаречената „принуда за повторување“ како морничав порив по повторување на болните искуства од минатото кој како да ги надминува природните ограничувања на организмот кој е афициран со тој порив и којшто како да истрајува дури и по смртта на самиот организам. Во Андерсеновата бајка Црвените чевлички јасно е прикажана врската помеѓу нагонот за смрт и парцијалниот објект: тоа е приказна за девојче кое облекува волшебни чевлички кои сами од себе се движат и поради кои таа е присилена непрекинато да танцува. Тие чевлички го симболизираат несопирливиот, незаузданиот нагон на девојчето кој истрајува и ги занемарува сите човечки ограничувања, така што единствениот начин девојчето да се ослободи е да го замоли џелатот, до чијашто куќа чевличките и ја однеле, да и’ ги отсече стапалата.

Тешко дека кој било страстен посетител на кината ќе го отфрли впечатокот дека сето тоа порано веќе сме го виделе. Лакановиот опис не само што не’ потсетува на оние кошмарни суштества коишто инаку ги гледаме само во филмовите на стравот и ужасот туку, уште поконкретно, описот на сите клучни точки може да се разбере како опис на еден филм кој е снимен повеќе од една деценија откако тој пишувал за ламелата. Станува збор за филмот Alien („Осмиот патник“) на режисерот Ридли Скот. Чудовишниот туѓинец, вонземјанинот од тој филм толку верно потсетува на Лакановата ламела што се чини како Лакан на некој начин да го гледал филмот пред тој воопшто да биде снимен. Сето она што Лакан го зборува е содржано во филмот: чудовиштето изгледа неуништиво, а ако го исечете на парчиња, тоа едноставно се умножува. Станува збор за нешто наполно сплескано, коешто нагло полетува и ви се прилепува за лицето: бидејќи го карактеризира бескрајна моќ за трансформација, тоа може да се преобрази во неброено многу форми. Во него чистата грозна анималност се поклопува со слепото истрајување на машината. Тој „вонземјанин“, тој „туѓинец“ е всушност либидото како чист живот, неуништив и бесмртен. Да го цитираме Стивен Малхол:

„Формата на живот на туѓинецот е (напросто, само, едноставно) живот, животот како таков: тој не е некој одреден вид колку што е суштина на она што значи да бидеш вид, да бидеш суштество, природно битие - тој е инкарнација или сублимација на Природата, кошмарно отелотворување на природноста која се сфаќа како она што е апсолутно изложено на двојниот дарвинистички нагон за преживување и размножување и што низ него потполно се искажува.“

Колку и да е непретставлива во својата чудовишност, ламелата сепак останува во доменот на Имагинарното, иако како своевидна гранична претстава која се обидува имагинацијата да ја протегне до самите граници на непретставливото. Ламелата престојува на местото каде што се сечат Имагинарното и Реалното: таа го симболизира Реалното во неговата најужасна имагинарна димензија, како праисконска бездна која се’ голта, во којашто се губи и поништува секој идентитет - станува збор за појава која во книжевноста е добро позната по мноштвото форми и ликови во коишто се јавува, од „понорот на малстремскиот вртлог“ од расказот „Во малстремскиот вртлог“ на Едгар Алан По и Керцовите последни зборови „Ужас! Ужас!“ на крајот од Конрадовиот роман Срцето на темнината, па се’ до Пип од Мелвиловиот роман Моби Дик. По втор пат испаѓајќи од чамецот во морето, наоѓајќи се со телото потполно сам на површината на морето а со душата на дното од океанот, Пип (во главата 93 од Моби Дик) се среќава со Богот-Демон:

„Неговата душа жива беше одвлечена долу, во застрашувачките длабочини каде што чудните појави на неизвитоперениот исконски свет се лизгаа навака-натака пред неговите рамнодушни, беживотни очи... Пип виде неброено многу корални инсекти, сеприсутни како што е Бог, кои од водениот небески свод подигнуваа џиновски сфери. Го виде Божјото стапало на папучката за разбој и разговараше со него; затоа неговите бродски другари и зборуваа за него дека е луд.“

Извадок од How to Read Lacan, 2006

Фотографиите се од филмот Alien, 1979,