Религија без Бог

Познатата поделба на луѓето што веруваат и оние што не веруваат е премногу груба. Милиони луѓе кои себеси се вбројуваат во атеисти имаат уверувања и искуства слични и подеднакво длабоки како оние кои верниците ги сметаат за верски. Тие велат дека иако не веруваат во „конкретен“ Бог, сепак веруваат во некаква „сила“ во универзумот што е „поголема од нас“. Чувствуваат обврска дека живеат добар живот со уважување на животот на другите, се гордеат со животот за кој сметаат дека е добро проживеан и понекогаш ги измачува неутешното каење заради животот, кој гледајќи наназад, го сметаат за потрошен.

Алберт Ајнштајн рече дека, иако е атеист, себеси се смета за длабоко религиозен човек:

„Да се знае дека постои тоа што за нас е непоимливо, дека се манифестира во најголемите мудрости и најраскошната убавина која нашите затапени сетила можат да ја почувствуваат само во најпримитивниот облик - тоа сознание, тоа чувство е центар на вистинската религиозност. Во оваа смисла и само во таа смисла, длабоко им припаѓам на религиозните луѓе.“

Судиите често мораат да одлучат што значи „религијата“ во вистинска смисла. На пример, американскиот Врховен суд мораше да донесе одлука, кога Конгресот им овозможи „приговор на совеста“ за служење на воениот рок на оние на кои верата не им дозволува да носат оружје, дали и атеистот чие морално уверување исто така му забранува служба, може да поднесе приговор. Судот пресуди дека може. Повикан да ја протолкува уставната гаранција за „слободата на вероисповедта“ во друг случај, судот се изјасни дека во САД постојат многу религии кои не го признаваат Бога, вклучувајќи и една која судот ја нарече „секуларен хуманизам“. Притоа, обичните луѓе со текот на времето почнаа да го користат изразот „религија“ во контекстите кои немаат никаква врска ниту со боговите ниту со безгрешните сили. Се вели дека Американците прават религија од својот устав, додека за некои и безболот е религија. Се разбира, таквите употреби на „религијата“ се само метафорички, но изгледа дека не се базираат на верувањата во Бог туку на некоја подлабока и поопшта приврзаност.

Така изразот „верски атеизам“, колку и тоа да биде изненадувачки, не е оксиморон, религијата не е ограничена на теизмот кога станува збор за значењето на зборовите. Но, овој израз и покрај тоа може да биде збунувачки. Дали би било подобро, со цел појасно изразување, да се ограничи „религијата“ на теизмот а потоа да се каже дека Ајнштајн, Шели и останатите се „чувствителни“ или „духовни“ атеисти? Но, на втор поглед, проширувањето на територијата на религијата го чини овој термин појасен, соголувајќи го значењето на тоа што е заедничко за целата таа територија. Ричард Докинс вели дека јазикот на Ајнштајн е „деструктивно лажлив“ бидејќи јаснотијата бара јасна дистинкција помеѓу верувањето дека со космосот владеат основните закони на физиката, за што Докинс смета дека Ајнштајн сакал да каже, додека верувањето се потпира на нешто „натприродно“, за кое Докинс мисли дека се подразбира кога станува збор за зборот „религија“.

Но, Ајнштајн имал предвид многу повеќе од тоа, дека космосот е организиран околу основните закони на физиката, неговиот став кој веќе го наведов е, во една важна смисла, прифаќање на натприродното. Убавината и возвишеноста за кои тој рече дека можеме да ги достигнеме само како слаба рефлексија, не се дел од природата, тие се нешто што е вон природата и тоа не може да се сфати дури ни по конечното разбирање на најосновните физички закони. Ајнштајн веруваше дека некоја трансцендентална и објективна вредност продира во космосот, вредност која не е природна појава, ниту субјективна реакција на природната појава. Тоа го наведе да инсистира на својата религиозност. Ниту еден друг опис, сметаше тој, не можеше подобро да ја опфати природата на неговата вера.

Значи, би требало да му дозволиме на Ајнштајн да се опише себеси, да им ги дозволиме широките категории на научниците, а на судиите нивните интерпретации. Треба да се каже дека религијата не мора да подразбира верување во Бог. Но, тогаш, ако прифатиме дека некој може да биде религиозен без да верува во Бог, што значи да се биде религиозен? Која е разликата помеѓу религиозниот и нерелигиозниот став кон светот? Тешко е да се одговори на ова, затоа што „религијата“ е интерпретативен концепт. Луѓето што го употребуваат тој концепт не се сложуваат со тоа што значи тој точно, и употребувајќи го тие завземаат став за тоа што треба тој да значи.

Но, би требало да застанеме и да ја погледнеме историјата на ова прашање. Големите војни, исто како и ракот, се судбина на нашиот вид. Луѓето во целиот свет се убиваат едни со други, затоа што ги мразат боговите на оние другите. Во помалку насилните места како Америка, конфликтите се главно во политиката, на секое ниво, од националните избори до локалните состаноци на училишните одбори. Најжестоките судири не се оние помеѓу различните секти на побожните религии, туку помеѓу жестоките верници и оние атеисти кои тие ги сметаат за неморални неверници, на кои не може да им се верува и чиј растечки број му се заканува на моралното здравје и целината на политичката заедница.

Фанатиците во Америка имаат поголема политичка моќ, барем во моментов. Таканаречената верска десница претставува гласачки корпус на кој многумина сè уште му се додворуваат. Како што можеше да се очекува, политичката моќ на религијата испровоцира спротивна, иако не еднаква, реакција. Милитантниот атеизам, иако е политички инертен, сега ужива голем комерцијален успех. Никој што се претставува како атеист не може да биде избран за која било важна функција во Америка, но книгата на Ричард Докинс „Заблуда за Бог“ (2006) тука се продаде во повеќе милиони примероци и книжарите се преплавени со десетици други книги што ја осудуваат религијата како суеверие. Книгите што го исмејуваат Бога, некогаш, пред неколку децении, беа ретки. Под религија се подразбираше Библијата и никој не сметаше дека е бесмислено да се укажува на безбројните грешки на библиското толкување на создавањето. Повеќе не е така. Образованите луѓе посветуваат цела кариера во побивање на она што некогаш се сметало, меѓу луѓето кои одушевено ги купуваат нивните книги, како премногу будалесто за да се побива.

Ако можеме да го раздвоиме Бог од религијата, ако навистина сфатиме што е религиозно стојалиште и зошто тоа не го бара и не го подразбира натприродното битие, тогаш би можеле барем да ја намалиме температурата на овие пресметки, раздвојувајќи ги прашањата на науката од прашањата на вредностите. Новите верски војни сега се културни војни. На пример, тоа што најдобро го објаснува развојот на човечкиот вид, не се однесува само на научната историја, туку во пофундаментална смисла се однесува на значењето на човечкиот живот и значењето на добриот живот.

Како што ќе видиме, логиката бара разликување на научните и вредносните делови на класичната побожна религија. Кога сите овие работи ќе ги раздвоиме соодветно ќе видиме дека тие се потполно независни, вредносниот дел не зависи, не може да зависи од историското постоење на каков било Бог. Ако го прифатиме тоа, тогаш значително го стеснуваме и обемот и значењето на конфликтот. Тоа веќе нема да бидат културни војни. Оваа амбиција е утописка, насилните и ненасилните верски војни ја одржуваат омразата подлабоко од оние кои може да ги протолкува филозофијата. Но, малку филозофија би можела да биде корисна.

Што е религијата? Метафизичка основа

Значи, што би требало да се смета за религиозен став? Ќе се обидам да овозможам извесно апстрактно, па така и екуменско објаснување. Религиозниот став прифаќа потполна, независна реалност на вредностите. Тој ја прифаќа објективната вистина на два клучни судови за вредностите. Првиот подразбира дека човечкиот живот има објективно значење или важност. Секоја личност има вродена и неизбежна одговорност да се обиде успешно да го проживее сопствениот живот, тоа значи да живее добро, прифаќајќи ги етичките обврски кон себеси како и моралните обврски кон другите, не само ако тоа случајно го сметаме за поважно туку затоа што тоа е навистина важно, без разлика дали ние мислиме така или не.

Вториот подразбира дека тоа што го нарекуваме „природа“, космосот како целина и сите негови делови, не е само факт туку и нешто што е возвишено самото по себе, нешто со суштинска вредност и чудесност. Заедно, овие два сеопфатни вредносни судови прогласуваат инхерентна вредност на двете димензии на човечкиот живот, биолошката и биографската.

На пример, за многу луѓе религијата опфаќа многу повеќе од тие две вредности, за многу теисти таа опфаќа обврска за обожување. Но, ќе ги земам овие две, суштинската смисла на животот и суштинската убавина на природата, како парадигми на целосно религиозниот став кон животот. Тоа не се уверувања кои можат да се изолираат од остатокот на нечиј живот. Тие ја опфаќаат целосната личност. Тие продираат во искуството, раѓаат гордост, каење и одушевување.

Но, како религиозните атеисти можат да го знаат тоа што го тврдат за различните вредности што ги почитуваат? Како би можеле да бидат во допир со светот на вредностите за да го проверат можеби замисленото тврдење во кое вложуваат толку емоции? Верниците го имаат авторитетот на Бога за своите уверувања, се чини дека атеистите своите ги извлекуваат од ништо. Треба малку да се разгледа метафизиката на вредностите.

Религиозниот став го отфрла натурализмот, што е еден од називите за многу популарната метафизичка теорија дека ништо не е стварно освен тоа што може да се проучува во природните науки, вклучувајќи ја и психологијата. Односно, не постои ништо што не е ниту материја ниту ум, во основа не постои нешто како што е добар живот или правда или суровост или убавина. Ричард Докинс зборува во име на натуралистите кога вели дека научниците со право им одговараат на луѓето кои критикувајќи го натурализмот, задолжително го цитираат Хамлет: „Е мој Хорациј, има многу нешта помеѓу небото и земјата за кои твојата филозофија и не сонува“. „Да“, одговара Докинс, „но, работиме на тоа“.

Некои натуралисти се нихилисти, тие тврдат дека вредностите се само илузии. Други натуралисти прифаќаат дека вредностите постојат во некоја смисла, но ги дефинираат така што им го негираат секое независно постоење, ги претставуваат како потполно зависни од човековите мисли или реакции. На пример, велат дека опишувањето на нечие однесување како добро или правилно, всушност значи само дека животот за многу луѓе би бил попријатен ако сите се однесуваат така. Или да се каже дека некоја слика е убава значи дека само луѓето уживаат додека ја гледаат.

Невозможно е да не се поверува во основните математички вистини и, кога ќе ги сфатиме, во неверојатните комплексни вистини кои се математички докажани. Но не можеме да ги докажеме ниту тие основни вистини, ниту методите на математичкото докажување надвор од математиката. Сметаме дека за тоа не ни е потребна никаква независна потврда, знаеме дека имаме вродена способност за логика и математичка вистина. Но како знаеме дека ја имаме таа способност? Само затоа што формираме уверувања во овие области од кои едноставно не можеме, колку и да се трудиме, да се откажеме. Следи дека тогаш сигурно ја имаме таа способност.

Можеме да кажеме: најпосле ја прифаќаме својата најосновна научна и математичка способност како работа на верата. Религиозниот став инсистира дека на крајот ги прифаќаме нашите вредности на ист начин, исто така како работа на верата. Тука се јавува една вчудоневидувачка разлика. Имаме општоприфатени стандарди за добар научен аргумент и валиден математички доказ, но немаме општоприфатени стандарди за морално или поинакво промислување на вредностите. Напротив, можеме остро да оспоруваме за добрината, правото, убавината и правдата. Дали тоа значи дека имаме надворешна потврда за нашите способности за наука и математика, која ни недостасува на полето на вредностите?

Не, затоа што меѓусебниот договор не претставува надворешна потврда во ниту еден домен. Принципите на научниот метод, вклучувајќи ја и неопходноста за меѓусебната потврда на набљудувањето се оправдани само со науката која ја произведуваат тие методи. Како што реков, сè во науката, вклучувајќи го значењето на заедничкото набљудување, стои заедно, не се потпира на ништо што е надвор од науката. Логиката и математиката повторно се поинакви. Консензусот за валидноста на сложениот математички аргумент воопшто не ја докажува таа валидност. Што би било доколку човечкиот род престане да се сложува околу валидноста на математичките или логичките аргументи? Би паднал во неповратна пропаст, но никој не би имал добра причина да се сомнева дека пет плус седум е еднакво на дванаесет. Вредноста е повторно поинаква. Ако вредноста е објективна, тогаш консензусот за конкретниот вредносен суд е ирелевантен за неговата вистинитост или чија било одговорност да го смета за вистинит, а искуството покажува дека без разлика на тоа што мислиме за него, човечкиот род може да преживее големи несогласувања за моралната, етичката или естетската вистина. За религиозниот став, несогласувањето е споредно.

Реков дека религиозниот став конечно почива на верата. Тоа го реков пред сè за да истакнам како науката и математиката на ист начин се прашања на верата. Во секој домен го прифаќаме чувството, неизбежното убедување, а благословот на некоја независна потврда како конечен арбитар за тоа во што имаме право да веруваме одговорно. Овој вид на вера не е само пасивно прифаќање на концептуалната вистина дека не можеме да ја оправдаме нашата наука или нашата логика или нашите вредности без да се повикуваме на науката, логиката или вредностите. Тоа е позитивна потврда на реалноста на овие светови и нашето уверување дека иако секој наш суд може да биде погрешен, ние имаме право да го сметаме за вистинит, доколку сме го промислиле доволно одговорно.

Религиска наука и религиска вредност

Веќе ги наведов причините зошто ставот што го опишав би требало да го третираме како религиозен и да ја признаеме можноста за религиозен атеизам. Се надеваме дека подобро ќе разбереме зошто толку луѓе тврдат дека имаат чувство за вредност, таинственост и смисла на животот наспроти својот атеизам, а не паралелно со него, затоа што на тој начин ги поврзуваат своите вредности со религиските вредности. Ќе се обидеме да го изнесеме објаснувањето за религијата кое можеме да го искористиме за да го протолкуваме широкото уверување дека луѓето имаат посебни права на верската слобода.

Средиштето на мојата аргументација е следната претпоставка. Конвенционалните, теистички религии кои повеќето од нас ги познаваат, јудаизмот, христијанството и исламот, имаат два дела: научен дел и вредносен дел. Научниот дел нуди одговори на важните прашања за фактите за настанокот и историјата на космосот, потеклото на човечкиот живот и тоа дека луѓето можат или не можат да ја преживеат сопствената смрт. Тој дел тврди дека семоќниот и сезнаен Бог го создал космосот, дека тој суди за човечкиот живот, гарантира живот по смртта и ги сослушува молитвите.

Се разбира, не мислам дека овие религии го нудат тоа што го сметаме за научен аргумент за постоењето и кариерата на нивниот Бог. Само велам дека овој дел од многуте религии нуди објаснувања за некои факти, историски и денешни причини и последици. Некои верници ги бранат овие тврдења на аргументите што ги сметаат за научни, други зборуваат дека нив ги поддржува верата или доказите од светите списи. Јас сите ги нарекувам научни, во поглед на нивната содржина, а не во поглед на нивната одбрана.

Вредносниот дел на конвенционалната теистичка религија нуди бројни ставови за тоа како луѓето треба да живеат и што треба да вреднуваат. Некои од нив се божествено условени, односно паразитираат на претпоставката за Бог и немаат смисла без неа. Божествено условените ставови пропишуваат должност за обожување, молитви и почитување на богот во кој верува таа религија. Но, другите религиски вредности не се побожни во таа смисла, тие се барем формално независни од каков било Бог. Овие две парадигматски религиски вредности што ги идентификував во таа смисла се независни. Религиозните атеисти не веруваат во Бог, па со самото тоа ја отфрлуваат науката на конвенционалните религии и побожните обврски, како должностите на ритуалното обожување кои паразитираат во тој домен. Но прифаќаат дека е објективно значајно како човекот го живее својот живот и дека секој има вродена, неотуѓива етичка одговорност да се обиде да живее колку што е можно подобро во рамките на дадените можности. Тие прифаќаат дека природата не е само збир на натрупани честички во многу долгата историја, туку нешто природно чудесно и прекрасно.

Научниот дел од конвенционалните религии не може да биде темел на вредносниот дел затоа што овие две нешта се концептуално независни. Човечкиот живот не може да има никакво значење или вредност само затоа што постои милостив бог. Космосот не може да биде природно прекрасен само затоа што е создаден за да биде убав. Секој суд за смислата на човечкиот живот или прашалноста над природата конечно почива не само на дескриптивната вистина, колку и таа да биде возвишена или мистериозна, туку и на пофундаменталните вредносни судови. Нема директен мост што поврзува каква било приказна за создавањето на небесниот свод или небото и земјата или китовите и големите птици или приказната за радостите на рајот и пеколните маки или раздвојувањето на некакво море или подигнувањето на некои мртовци, со трајни вредности за пријателството и семејството и значењето на милосрдието или возвишеноста на зајдисонцето или воодушевувањето пред вселената, па дури ни со должност за почитување на богот-творец.

Не тврдам, спротивно на науката на традиционалните аврамски религии, дека нема личен Бог кој ги создал небото и земјата и кој ги сака сите битија. Единствено тврдам дека постоењето на таков Бог, самото по себе не значи ништо за вистинитоста на која било религиска вредност. Ако постои Бог, можеби може да ги испрати луѓето во рајот или во пеколот. Но со својата волја не може да создаде вистински одговори на моралните прашања или да ја обдари вселената со слава која инаку не би ја имала. Постоењето или природата на Бог може да има значење само во одбрана на таквите вредности како факти, кои некој поинаков, независен позадински вредносен суд го чинат примерен, односно може да послужи само како минорна премиса. Се разбира, верувањето во Бог може драматично да влијае на човечкиот живот. Дали и како ќе го направи тоа, зависи од природата на претпоставениот бог и длабочината на лојалноста кон него. Еден очигледен и банален пример, некој што мисли дека ќе заврши во пеколот ако го налути Бог, веројатно ќе живее поинаку од некој што не го мисли тоа. Но, дали тоа што го лути Бог е морално погрешно не зависи од него.

Сега се повикувам на еден важен концептуален принцип кој можеме да го наречеме „Хјумов принцип“, затоа што го дефинирал овој шкотски филозоф од осумнаесеттиот век. Овој принцип наложува дека човекот не може да заснова некој вредносен суд, етичко, морално или естетско тврдење, со тоа што ќе утврди некој научен факт за тоа каков е светот или каков бил, или пак каков ќе биде. Секогаш е потребно нешто повеќе, контекстуалниот вредносен суд што покажува зошто тој научен факт е релевантен и зошто ја има таа последица. Да, кога и да видам некој што трпи болка или му се заканува опасност, имам морална одговорност да му помогнам доколку можам. Постоење на болката или опасноста изгледа дека самото по себе генерира морална должност. Но овој впечаток е погрешен, болката и опасноста не би генерирале морална должност за да го ублажат или да го спречат патењето. Многу често, како во овој случај, овој придружен принцип е премногу очигледен за да се наведува или разгледува.

Се сложувам дека постоењето на личниот Бог, натприродното, семоќното, сезнајното и милостивото битие, претставува многу егзотичен вид на научен факт. Но, сепак, тоа е научен факт и бара соодветен придружен морален принцип за да има некакво влијание на вредносните судови. Тоа е важно затоа што тие придружни вредносни судови и самите можат да се бранат, доколку воопшто можат да се бранат, со нивното лоцирање во пошироката мрежа на вредности, каде секој се оправдува и потпира на останатите. Тие се одбранливи, како што покажува моето објаснување на религиозниот став, единствено во рамките на општиот систем на вредностите.

Така постоењето на Бог може да се покаже како нужно или доволно за оправдување на одредено вредносно уверување само доколку некој придружен принцип објаснува зошто тоа е така. За нас, некој таков принцип може да биде уверлив. На пример, можеме да сметаме дека жртвувањето на синот божји на крстот нè обврзува да ги почитуваме принципите за кои тој умрел заради благодарност. Или дека мораме да го почитуваме богот што нè создал исто како што ги почитуваме родителите, со таа разлика што почитувањето на богот мора да биде неограничено. Верниците лесно ќе конструираат други слични принципи. Но, принципите кои тие ги наведуваат, какви и да се, мора да имаат независна сила како морални или некои други вредносни тврдења. Теистите мораат да имаат независна вера во некој таков принцип, токму во тој принцип, а не само во чуда или други факти на кои им придаваат значење, т.е тие мораат да сметаат дека не можат да не веруваат. Тоа што ги раздвојува побожната и безбожната религија, а тоа е науката на побожната религија, е помалку важно од верата во вредностите што ги поврзува.

Извор: http://pescanik.net/