Сентиментална прошетка

Низ куќите што веќе ги нема летаат сега птици. Излегувате на плоштад, премногу познат со својата, оптегната до ѕунливост, полутопка на небото, и оттаму од каде што секогаш ве пречекувале облици лесно засенчени од навикот, ве удира реско отворената празнина. Кршејќи го ѕидот на споменот, гулабите одлетуваат во празното небо.

Во купот урнатини пред Домот на ЈНА, чија сала стои како уста отворена во вџашеност (полилеите небаре сè уште треперат од спомените за зимските концерти), камена глава на војник. Покрај неа големиот бројник од часовник, извиткан како на сликите на Дали. Каков му беше звукот, праша некој. Напорот на сеќавањето се пробива низ празнината. Малечки звучни топченца што се одронуваа од четираголна купола и отскокнуваа по празниот ноќен плоштад при доцните прошетки. Дење звукот можеше да се чуе само во исклучителни мигови, низ пукнатините создадени наеднаш и случајно меѓу густите клопчиња на градската врева, и на исклучителни места: во оној малечок парк меѓу Народниот театар и Камениот мост, каде што другаруваа во пролетните денови питачите и врапчињата, и каде што, како на непостојан остров притиснат меѓу куќите и реката, можеше да се седи невознемируван, додека во непосредна близина, на дофат од раката, Скопје се преточува како низ споени садови, преку мостот, од Плоштад во старата чаршија, од старата чаршија на Плоштад. Тука звукот на часовникот од преку реката доаѓаше со иглестата острина на изненадата и пејзажот создаден од неколкуте ниски врби, ѕидот од кејот и барокната купола на Домот ја добиваше премреженоста на некоја оддалечена ведута од детството.

Недалеку мостот стои како заинатено животно, несмасно и тврдоглаво расчекорено меѓу бреговите. Го нема само неговиот камен белег некаде кон средината, со текст на турски, чие одгатнување никогаш не успеав да го дознам. Но долу, на еден од столбовите, над водата, стои таинствената, необјаснива ружа на времето, и како да ја кажува со бојата на каменот во кој е врежана својата порака за минливоста на водата и за вечноста на убавината.

Калето е ’рбетник скршен во мигот кога се свиткувал за скок. Касарнски улежано, со единствен изблик на романтика во четириаголната, едноока кула, тоа како секогаш да стоеше во несогласност, во нема препирка со градот што растеше, што го опколуваше како шарена, бучна наезда. Дали е тоа судбина на една почва, на едно поднебје: постојано да се губи нишката на традицијата, да се нема ништо од она што можело да биде патоказ од вчера кон утре, да се почнува секогаш одново, да се гради врз разурнатото? Град што нема ниту една гравура од минатите векови, што го немал својот грб тогаш кога и многу помалите го имале, сега ја нема ни кулата што стоеше во средиштето на неговиот нов амблем. Одмаздата на геолошките пластови е видлива: тука, на Калето, што стоеше врз диплите од гнајс, победувајќи ја вртоглавицата, најприсутен е нивниот напор сè да се сведе на нивниот облик, да се примора каменот, издигнат со човечки раце врз мртвата карпа, пак да легне, да се спушти во хоризонтала, да се врати кон аморфна маса, кон обезличеност.

Но, ги нема ни толкуте нови многукатници што настапуваа, можеби понекаде недоволно организирано, но сè помаосвно, истакнувајќи ги зелените транспаренти на своите балкони и поставувајќи ги своите барања, во вид на саксии со цвеќе и детски пелени, за почитување на радостите на секојдневјето.

Ја нема магичната кутија на Станицата, каде што сè - весниците, разгледниците, освежувачките пијалаци - го носеше вознемирувачкиот, нерасонет мирис на патувањата, каде што возовите лете секогаш можеа да ве однесат на југ, кон некаква таму вжештена Гевгелија каде што грозјето веќе мириса на Грција, а зиме ви ги ветуваа градовите на Север, цели од лилаво стакло и од чад.

Го нема киното „Балкан“ каде што, меѓу претрчувањата на глувците и мирисот на маслото за мачкање на подот, живееја сè уште сладникавите духови на Хари Пил и Рудолф Валентино од предвоените филмови. Купиштата малтер не го чуваат сеќавањето за евтините возбудливости од филмовите за Тарзан гледани во празните летни попладниња. Ја нема ни старата кула без историја која, стисната меѓу магацините на една мала печатница и новоградбите, присуствуваше присилно на сите претстави во летната бавча.

Ги нема многуте од оние загадочни, безимени (за нас од десниот брег) зданија создадени во слава на Исламот, кои со својата патина од топло сивило, под која се пробиваше матното црвенило на трошните тули, вградени во каменот со линија на еден смирен, сонлив ракопис, нè потсетуваа одеднаш дека Азија е тука некаде блиску, оддалечена на ден и ноќ патување со воз. Ја нема исушената збрчкана печурка на Крал Кази меѓу багремите на Гази Баба, со својата матна историја и со крпчињата што во некое таинствено верување ги оставаа во неговото подножје жените во самрак. Го нема тешкиот, старовремски музички инструмент на Куршумли ан, со долгите писки на своите оџаци, звучен и многугласен, со полните самогласки на своите аркади и со хорскиот простор во средиштето. Над неговите скали, што водеа на горниот кат под еден остар агол кој потсетуваше на Дубровник, зјае отвореното небо како голем дисакорд. Кога дојдов до него разурнат, одеднаш зажалив што подолго време не сум поминал под неговите ѕидови што секогаш беа осончени на еден раскошен, медитерански начин.

Ја нема Народната библиотека, со црната купола што толку прилегаше на стар австроунгарски шлем, во која јас и моите врсници го откривавме Црњански и Драинац, и во која, една особено остра зима, одевме Тања и јас за да ја читаме заедно топлата, натопена со бои и мириси „Африка“ на Растко Петровиќ.

Ја нема строгата, лицејски вкочанета зграда на Вишата педагошка школа, некогашната зграда на Машката гимназија, но ја нема ни сегашната нова зграда на гимназијата „Цветан Димов“, по малку сува и студена, но џагорлива во времето на одморите и растрчана во потрага по бурек и по срамежливите познајнички од пониските класови. Сега, поминувајќи покрај неа, можам само да речам, покажувајќи некаде неодредено во воздухот над ниските покриви: тука сум ги препишувал писмените задачи по математика и тука некаде, на состаноците од литературните дружини, сум ги водел гимназиски несредените дискусии за првите песни на Михо Атанасовски.

Ја нема кафеаната „Изгрев“, со бескрајните разговори за и околу литературата, како што ја нема, се плашам, и онаа единствена атмосфера на улицата Илинденска, во која се чувствуваше сè уште дека низ неа поминувал коњски трамвај и дека служела, во своите први години, за неделни излети во тогаш оддалечениот парк.

Го нема ни плоштадот Слобода, неговиот затворен, елипсест простор во кој можеби најдобро се чувствуваше забрзаниот пулс на градот. Гледан одозгора, од прозорците на редакцијата на „Млад борец“, (која исто така ја нема) малиот плоштад во дожделивите часови на денот беше полн со некаков мравји, црн електрицитет, со навидум хаотично, анјонско и катјонско движење и минување на блескави чадори и мазно виолетови и вишнести лимузини. И во овој миг, кога ќе се сетам на глетката, во носниците ми удира фригидниот мирис на пластичните маси, главоболниот мирис на црната гума, хранливиот мирис на влажната хартија близок до мирисот на квасецот - мириси на град кој наскиснат брза некаде грижејќи се да се снабди со билети за кино, со слободна маса во кафеана, со кревет за љубов.

Сега наоколу е само бледиот мирис на малтерот. Радијатори извиткани како гасеници. Часовници со мртво време меѓу тркалцата. Книги меѓу чии страници земјотресот истурил танка нишка малтер заради потсетување. Семејни фотографии и странски илустрирани списанија. Брак меѓу чадор и машина за шиење за кој сонувал Лотреамон.

Ја кревам главата: празнината отстапува пред сликата на куќата што стоела врз нашите утрински свиркања, пладневни разговори, вечерни враќања. Во еден напрегнат, вртоглав миг на рамнотежа меѓу сеќавањето и заборавот, (ќе ги најдеме ли нашите мадлени?!) одново постои балконот, девојката што го полева цвеќето на него, музиката од радио некаде од собата. Потоа ја вртам главата за да не го видам повторното навлегување на празнината.

Еден град е урнат, но тој останува да трае во нашето сеќавање. Не е ли тоа, сепак, (и со помош на Пруст и без него) еден исто толку полноважен вид на траење? Ние сепак ги имаме тие улици по кои се шетавме, тие залези зад веќе исчезнатите куќи. Никој не може да ни го одземе тој имагинарен албум на миговите сврзани со одредени агли и премини. Зашто ние остануваме.

* * *

Од урнатините на Домот на ЈНА ја вадат машинеријата на часовникот со нејзините ѕвона. Го кревам чеканот што сврзан за машинеријата ги одбројувал часовите горе во височината и го спуштам врз нивниот метал. Звукот се шири врз плоштадот како испарување на минатогодишниот плисок, како мирис на вишните од оваа пролет, како спомен за гимназиската љубов.

(август 1963)