Денови без град

Разбудени среде урнатини, сè уште не сфаќавме дека она што до тоа утро беше град, сега веќе е, отстрана гледано, неупотреблив, несмасен украс фрлен врз јулската земја. До нас сè уште не беше стасана помислата дека повеќе не можеме да се сметаме за жители на еден град кој дотогаш беше наш: тој ја беше изгубил својата основна намена - способноста да ни даде покрив над главите, и сите ние бевме само збир луѓе што сè уште ги поврзува за едно место нешто помеѓу должност и сентименталност.

Уште не беше наполно јасно дека градот веќе не е град: тој прв ден околу пладне Плоштадот беше полн со разврвен свет: беа излегле љубопитници, прераскажувачи на новости, луѓе што ја користат секоја погодна шанса за јавен разговор и поширок круг слушачи; сензационализмот на Скопје го имаше својот последен блескав миг: сè беше полно очи што бараат невидени настани, раце што гестикулираат, гласови што соопштуваат, свесни за својата важност во тој миг, за смртта на некој далечен роднина и за урнатата куќа на соседот.

Свеста за несреќата дојде подоцна, по првите ноќи преспиени во паркот или на падините на Водно, се ширеше со монотониот глас на спикерот кој деноноќно го соопштуваше бесконечниот список на загинатите. Веќе по неколку дена ги немаше куповите на љубопитните околу урнатините. Низ градот се ширеше тежок мирис: презреан, сладникав, со нешто заканувачко во своите повремени јавувања низ занишаните пластови на топлиот воздух; се зборуваше за опасност од зарази.

И градот почна да се сели. Прво децата: милицијата со мака ги одделуваше мајките од композициите од чии прозорци наѕирнуваа исплашени детски лица. После, во сè позабрзана треска, појде сè: на автомобили извлечени од урнатините, со искривени каросерии, на коли, натоварени со покуќнина, влечени од црни биволи; по сите околни патишта се влечеа такви коли, ужасно чкрипејќи, бегајќи, оставајќи го Скопје како во деновите на некои дамнешни наезди. Бргу, за миг, ги престасуваа камиони, на кои, среде кафезите со канаринки и згмечените лустери, две деца држеа огледало што се нишаше, испраќајќи ги низ пустото поле своите блескави, панични, очајнички светлосни сигнали. Сите се селеа: на детски колички, на трицикли за разнесување весници, на чудни возила составени од два велосипеда помеѓу кои беше ставена една креветна пружина. Бегаа безглаво, очајнички, внесувајќи во тоа некаква страст, како да исполнуваат со тоа некаков дамнешен зарек. Зад нив остануваше градот како череп, како плашило. Веќе приквечер, во часовите кога сонцето сè уште не беше зајдено, можеше да се поминат цели делови на градот а да не се сретне човек. Тоа беше глетка од научно-фантастичните филмови: луѓето беа заминати некаде, исчезнати, а градот стоеше под доцната светлина, без шумови и без движење. Зјаеја отворените прозорци, на тротоарите стоеја траги од забрзано селење: детски чорап, книга без корици, скршени садови; градот прилегаше на градовите од сликите на Де Кирико.

Движењето низ градот беше ограничено во вечерните часови. Празни улици блескаа под месечина. Помеѓу куќите, среде блескавите искршоци на прозорските стакла, претрчуваа само фосфоресцентни, хипнагогички мачки.

Сè беше нестварно и полно со атмосфера на исклучителност. Средбите беа полни со изненадувања: разговорите со пријателите беа поткренати до високиот степен на барање одговор на големите прашања. Навечер на плоштадот Слобода, на кој во тоа време на денот, пред земјотресот, се собираа девојки и младичи пред малото репризно кино кое тогаш ја почнуваше својата вечерна претстава, стоеја сега тешки возила за расчистување, безмалу тенкови, пред кои стражареше црвеноармеец.

Сè беше полно необичности. Пензионерите зборуваа дека Скопје ќе го градат Обединетите Нации, дека ќе биде слободен град во кој ќе одржуваат контрола меѓународни сили. Се прикажуваше сешто; пророкуваа дека на денот на некој летен светец ќе има пак земјотрес; некои им даваа на тие податоци и печат на официјални извори. Се пренесуваа вести за отворени пукнатини на кои не им се гледа дното, на крајот од градот, некаде околу Чаир, од кои избива сулфурна пара. Митрополитот македонски мораше да даде изјава дека земјотресот е природна појава.

На улиците се одигруваа невидени сцени. Без сенка, седнувајќи ги муштериите на обичен расклатен стол, берберите го вршеа својот занает како некаде на Блискиот Исток. Поштата се делеше пред кафеаната во паркот: поштарите јадеа плескавици врз куповите писма и го славеа со ново шише пиво секое ново појавување на клиентот од некогашната улица. Уличните фотографи ги запираа збунетите патници и им предлагаа да ги сликаат пред разурнатата Станица. Се создаваа, набрзина, нови обичаи: на последната станица од некоја автобуска линија, малку подалеку од патот, седнуваа патниците заедно со кондуктерот околу лубеницата купена некаде во близина; шоферот со голем нож ја сечеше на рамноправни делови. Еден пленум на Друштвото на писателите се одржа над школата „Кочо Рацин“, на една разградена полјанка. Минувачите поминуваа наоколу, наполно невозбудени од глетката. Писателите седеа на купови тули.

Градот имаше еден нов пулс, растрган, фебрилен; неговите жители живееја постојано под покачена температура. На улиците настаните течеа во ритамот на немите филмови: исфрлање на покуќнина низ прозорци, опасна акробатика на влегување во станови од балкони, растревожени поздравувања помеѓу првпат по земјотресот видените роднини. Секој имаше безброј обврски, нови задолженија; сите некаде брзаа, со нешто беа зафатени.

Градот исчезнуваше пред наши очи. Огромни скрепери го разнесуваа Сули ан, чиј двор ги паметеше карваните со камили, а чии соби во последно време беа сврталиште на скопскиот лумпенпролетаријат. Под ѕидовите изградени во шеснаесеттиот век откопуваа трупови, веќе мумифицирани: тоа беа безимени, никаде заведени, никому познати лица. Чиновниците задолжени за идентификација доаѓаа и заминуваа, беспомошно.

Во еден миг се одигра и мала наезда на крадци. Од сите краишта на земјата дојдоа сомнителни типови, специјалисти за сите видови брави, големи комбинатори, привлечени од лесниот плен. Што се случуваше ноќе по отворените станови, по полуразурнатите куќи? Но, за кратко. Од истите тие градови, од кои беа дојдени неканетите гости, дојдоа и оние што ги познаваа по службена должност; таинствените дојденци се враќаа, со навреден израз на лицата, со првиот воз.

Наутро одекнуваа експлозии. Ги урнуваа зградите кај кои постоеше опасност од паѓање. Остатоците, тулите, бетонските блокови, ги фрлаа во сувиот канал кој ја сечеше Партизанска. Автобуската станица покрај која лежеа остатоците од познатите сиви столбови, патниците од градските автобуси што минуваа оттука ја наречуваа, не без хумор, Офицерски дом.

Циганите талкаа по урнатините, собирајќи сè што беше употребливо. Надвор од градот, таму каде што беа истоварувани урнатините, тие го одбираа материјалот и правеа големи складови. Од селата на Скопска Црна Гора слегуваа селани со коли и се пазареа со Циганите. Тоа беше своевидна распродажба на градот, незапаметена од времето на авантуристичкиот поход на Пиколомини.

Конечно, и последниот странски дописник замина од Скопје, а скопјаните почнаа да се враќаат во својот град. Нивното враќање не беше забележливо како заминувањето, но во градот, сепак, од ден на ден се чувствуваше дека се враќаат. Што ги привлекуваше назад? Градот сè уште не беше град и не можеше да им даде покрив, но тие се враќаа, како да сфаќаа дека без нивното враќање тој и не може да биде она што бил. Почнаа да се повторуваат до бесконечност зборовите: санација и ресанација.

Градот бавно и незабележливо одново стануваше град. Мигот кога тоа конечно се случи не може прецизно да се одбележи. Впрочем, тој миг е за секого поинаков и друг. За мене тој миг се случи во една вечер во која сè уште се чувствуваше последниот топол здив на тоа толку упорно продолжувано лето. Одејќи помеѓу куќите (што денес веќе ги нема) кои стоеја меѓу хотелот Скопје и Работничкиот дом, покрај еден нејасно осветлен двор, застанав. До мене дојде, по толку денови во кои правта на малтерот го убиваше кај сите нас чувството за мирис, пробивајќи се низ острата бела прав која сè уште го исполнуваше млакиот воздух, мирисот на печени пиперки: топлиот, интимен, летен мирис на скопските вечери. По ѓаволите, помислив патетично, чувствувајќи се одеднаш во затемнетиот, разурнат град пак како дома, овој град почнува одново да прилега на себеси.

(1965, 1968)