Да се умре со насмевка на лицето

Откако постои филозофијата, поточно од Сократ па наваму, постои и она што се нарекува „идеал на филозофската смрт“ кој бил најдобро сумиран од страна на Цицерон во често наведуваната изрека: „Да се филозофира значи да се учи како да се умре“. Со цел да го илустрира дометот на филозофијата посматрана од овој аспект, англискиот филозоф Сајмон Кричли во 2009 година ја напишал интересната книга позната под насловот „Книга на мртвите филозофи“, во која дава хронолошки преглед на начините на кои умирале филозофите од Питагора и Хераклит до Дерида и Бодријар – стотина судбини во период поголем од две илјади години – како и анализа на можниот однос помеѓу начините на смрт и нивните учења. Оваа книга е своевидна енциклопедија на западната мисла, пишувана во духовит и ерудитски стил. Во прилог следува дел од нејзиниот вовед.

„Книгата на мртвите филозофи“ не е која било „книга на мртвите“, како што се египетската или тибетската. Овие извонредни древни, пишани споменици детално ги опишуваат ритуалите неопходни за подготовка за задгробниот живот. „Египетската книга на мртвите“ содржи 189 магични изреки кои обезбедуваат премин за душата во ѕвездениот или сончевиот задгробен живот. „Тибетската книга на мртвите“ ги опишува погребните ритуали неопходни да се прекинат циклусите на постоењето и да се достигне Просветлението (со големо П) до кое наводно се доаѓа по пат на нирвана.

Влијанието на ваквите пристапи е широко, од „тајните доктрини“ на мадам Блаватски и нејзиното „Теозофско општество“ во доцниот XX век, преку психоделичните верзии на „Тибетската книга на мртвите“ на Тимоти Лири, постигнати со помош на LSD во 1960-те, до денешната опсесија со „близината на смртта“ или со „вонтелесните искуства“ чија појава беше поттикната од Рејмонд Мунди по објавувањето на неговото дело „Живот по животот“ во 1976 година.

Тоа е и ставот кој Ниче го нарекувал „европски будизам“, иако и американскиот будизам бил исто толку распространет. Значајно е дека и во двете книги, и во тибетската и во египетската, како и кај нивните современи епигони, смртта е илузија. Постоењето е круг од повторни раѓања прекинуван единствено со конечен премин во Просветлението. На овој начин, проблемот е во пристапот кон вистинското Знаење (повторно со големо З), кое ќе го разоткрие она што Шопенхауер го сметал за превез на привидот на мајата (mayā) и ќе ѝ овозможи на душата да се ослободи себеси. Овој пристап е сумиран во зборовите на влијателниот бенгалски поет Рабиндрант Тагоре: „Смртта не е гаснење на светлото, таа е гасење на ламбата, бидејќи конечно пристигнала зората“. Влијанието на ваквите пристапи кон смртта и умирањето може да се открие во сè уште мошне читаните книги на Елизабет Киблер-Рос. Со пациените чија смрт била извесна, писателката применила психолошки пристап заснован врз пет фази на умирањето (негирање, бес, спогодба, потиштеност, прифаќање) кој имал неверојатно влијание врз палијативното лекување. Во нејзината книга „За смртта и умирањето“ (1969), секое поглавје започнува со цитат од Тагоре, додека во другата, со многу откривачки наслов, „Смртта: последниот стадиум на раст“ (1974), Киблер-Рос ѝ оддава големо признание на „Тибетската книга на мртвите“.

Јас не сакам да ги негирам несомнено благотворните последици на ваквите пристапи. Само се плашам дека тие го застапуваат мислењето дека смртта е привид кој треба да се совлада преку правилни духовни подготовки. Меѓутоа, таа не е привид, туку стварност што треба да се прифати. Би одел уште подалеку, тврдејќи дека во однос на стварноста смртта би требало да биде смислено и самостојно постоење на единката. Можеби најпогубната црта на современиот живот се состои од одбивањето да се прифати оваа стварност, како и во желбата да се побегне од реалниот факт на смртта.

„Книгата на мртвите филозофи“ е всушност низа потсетувања на смртта или memento mori. Не се работи за повик на трубата упатен кон нова егзотерична догма, туку тоа е книга составена од 190 прашалници која можеби ќе ни овозможи да се соочиме со стварноста на нашата смрт.

Толку за добрите вести, а ќе има и уште. Бидејќи историјата на смртта на филозофите е исто толку и раскажување за црните судбини, лудостите, самоубиствата, злосторствата, несреќите, патосот, преминот од возвишено во смешно и во некоја мера и за црниот хумор. Ќе умирате од смеење, тоа ви го ветувам. Еве неколку примери за кои подетално ќе говорам понатаму:

Питагора повеќе сакал да го убијат отколку да прејде преку едно поле со грав;

Хераклит се удавил во говедски измет;

Платон наводно умрел заразувајќи се од вошки;

За Аристотел се вели се отрул;

Емпедокле се фрлил од Етна надевајќи се дека ќе стане бог, но огнот зафатил една од неговите метални сандали, потврдувајќи ја неговата смртност;

Диоген умрел задржувајќи го дишењето;

Истото му се случило и на Зенон од Китон;

Зенон од Елеја умрел со херојска смрт, гризејќи му го увото на тиранот, сè додека не бил избоден до смрт;

Лукрециј наводно се самоубил откако зел љубовна напивка од која полудел;

Хипатија била убиена од толпа бесни христијани, а кожата ѝ ја одрале со школки од остриги;

Боетиј бил сурово измачуван додека не паднал мртов во сопствената крв, по наредба на остроготскиот крал Теодорик;

Џон Скот Ериген, големиот ирски филозоф, наводно бил избоден до смрт од страна на англиски студенти;

Авицена умрел од голема доза опиум по премногу возбудливи сексуални активности;

Тома Аквински умрел 45 километри оддалечен од својот дом, откако си ја удрил главата од гранка на некое дрво;

Пико дела Мирандола би бил отруен од неговиот секретар, а потоа Сигер од Брабант го избодел со нож секретарот;

Вилијам Окамски умрел за време на чумата;

На Томас Мор му ја отсекле главата и ја истакнале на колец на Лондонскиот мост;

Галилеј едвај избегнал слична судина, но бил осуден на доживотно ропство;

Бејкон умрел откако на лондонските улици ја исполнил внатрешноста на една кокошка со снег, сакајќи да го провери дејството на замрзнувањето;

Декарт умрел од воспаление на белите дробови, како последица на држењето лекции во раните зимски стокхолмски часови на чудната кралица Кристина од Шведска која била трансвестит;

Спиноза умрел во Хаг, во својата изнајмена соба, додека сите останати биле во црквата;

Лајбниц, диксредитиран како атеист и заборавен како јавна личност, умрел во голема осаменост и бил погребан во текот на ноќта, во присуство на само еден пријател;

Убавиот и брилијантен Џон Толанд умрел во страшна сиромаштија, па на местото каде што е погребан нема никаква ознака;

Беркли, жестокиот критичар на Толанд и на другите т.н. „слободни мислители“, умрел една неделна вечер, за време на посетата на Оксфорд, додека неговата сопруга му ја читала проповедта;

Монтескје умрел во прегратката на својата љубовница, оставајќи недовршен еден есеј за вкусот;

Атеистот и материјалистот Ламетри умрел од дигестивни проблеми, откако се прејал паштета;

Русо умрел од излив на крв во мозокот, најверојатно предизвикан од сударот со една данска дога кој се случил на улиците на Париз две години пред тоа;

Дидро смртно се задавил јадејќи кајсија, можеби сакајќи да докаже дека уживањето навистина е можно сè до последниот здив;

Кондорсе бил убиен од Јакобинците за време на најкрвавите години од Француската револуција;

Хјум умрел мирно во својата постела, побивајќи ги прашањата на Босвел во врска со размислувањата на еден атеист за смртта;

Последниот збор на Кант бил Sufficit, „доста е“;

Хегел умрел за време на епидемија на колера и неговите последни зборрови биле: “Само еден човек ме разбираше... и не ме разбираше“ (веројатно мислел на себеси);

Бентам се мумифицирал и седел изложен на погледите на публиката во излогот на лондонскиот колеџ, со цел да ја искористи својата личност до крајните граници;

Макс Штирнер умрел од грозница, откако го каснал инсект;

Надгробниот камен на Кјеркегор се потпира врз каменот на неговиот татко;

Откако го бакнал коњот во Торино, Ниче завлегол во долга и постепена ментална затапеност;

Мориц Шлик бил убиен од луд студент кој потоа се приклучил во редовите на нацистичката партија;

Витгеншатјн умрел еден ден по својот роденден, за кој г-ѓата Беван му подарила електричен покривач посакувајќи му „да живее уште многу години“. Вигтенштајн одговорил, тапо гледајќи ја: „Нема да има уште многу години“;

Симона Веј се изгладнувала себеси до смрт од солидарност со Франција, за време на Втората светска војна;

Едит Штајн умрела во гасните комори;

Џовани Џентиле бил убиен од страна на италијанските антифашистички партизани;

Сартр рекол: „Смрт? Јас воопшто не размислувам за смртта. За неа нема место во мојот живот“. На неговиот погреб присуствувале 50.000 луѓе;

Мерло-Понти наводно бил пронајден мртов во неговата работна соба со лицето врз една книга на Декарт;

Ролан Барт бил удрен од фургон во сопственост на претпријатие за хемиско чистење додека се враќал од состанок со идниот министер за култура;

Фреди (Алфред) Ејер доживеал привидна смрт откако му застанала коска од лосос во грлото, по што говорел дека се сретнал со господарите на вселената;

Жил Делез скокнал од прозорецот на својот париски стан сакајќи да ги избегне маките предизвикувани од болеста на белите дробови;

Дерида умрел од рак на панкреас на истата возраст на која умрел и неговиот татко кој боледувал од истата болест;

Мојот учител Доминик Жанико умре сам на плажата, во август 2002 година, недалеку од местото на кое почнува „le chemin de Nietzsche“, во Франција, откако доживеа срцев удар по пливањето.

Смртта е блиску до нас и како што поминува времето, сè повеќе ни се приближува. Смешно, нели?

Мојот личен став за смртта е близок до оној на Епикур и до она што е познато како „четворно лекување“: не плаши се од Бога, не грижи се за смртта, она што е добро е и лесно достапно, а на она што е страшно, не е тешко да му се одолее. Во последното од четирите писма кои му се припишуваат, Епикур пишува: „Навикнувај се на мислата дека смртта воопшто не се однесува на нас. Бидејќи секое добро и зло се заснова врз набљудувањето, а смртта е загуба на набљудувањето. Затоа вистинското сознание дека таа не се однесува на нас, ни овозможува уживање во она што е смртно во животот, бидејќи не ни додава неограничено време, туку ни го одзема копнежот за бесмртност“.

Неговото гледиште на смртта имало огоромно влијание во античкиот свет, како што може да се види и кај Лукрециј, нешто што во XVII век било повторно откриено од Пјер Гасенди. Тој е претставник на една изразена и силна скриена традиција во западната мисла, на која не ѝ е посветено доволно внимание: кога е присутна смртта тогаш мене ме нема, а кога јас сум присутен, тогаш ја нема смртта. Според тоа, беспредметно е да се грижиме за смртта и единствениот начин преку кој душата може да се стекне со спокој е да се отстрани вознемирувачкиот копнеж по задгробниот живот.

Но колку и да е привлечен овој став, тој е оптоварен со очигледниот проблем според кој самиот тој не е во состојба да пружи лек за обликот на смртта кој најтешко се поднесува: не нашата сопствена, туку смртта на оние кои најмногу ги сакаме. Смртта на оние за кои сме врзани со нашата љубов е онаа која нè разорува, која го расплетува исткаеното ткиво на нашето себство, која го уништува секое значење кое сме им го придавале на нештата. Според ова мислење, без разлика колку чудно звучи тоа, ние стануваме она што сме само низ болката. Оттука, да се биде она што сме не се состои од никаков привид кој го имаме за себе, туку од спознавањето на оној дел од нас самите кој неповратно сме го изгубиле. Целата тешкотија се состои од одредувањето кој вид задоволство или спокој е можен при соочувањето со смртта на оние кои ни се драги. Јас не сум во состојба да ветам како ќе го решам ова прашање, но читателот ќе се соочи со неговото расчленување преку разните записи кои следат.

Извор: Vreme