Копнеж за светската моќ

26.11.2013 14:18
Копнеж за светската моќ

Господине Кларк, изгледа дека веќе никого не го интересира прашањето за вината во Првата светска војна. Дали е завршена оваа старомодна дебата?

Старомодна е погрешен збор. Во својата книга за Првата светска војна Sleepwalkers сакав да се дистанцирам од приказните засновани на вината во кои се обвинуваат одговорните – најчесто Германија, а понекогаш и Русија – и се собираат докази против нив.

Сакав да ја реконструирам динамиката за донесување на одлуките во која се наоѓале сите актери. Првите книги што ги прочитав за Првата светска војна зборуваа за луѓето во униформи и шлемови украсени со пердуви, за необичностите на еден минат и многу, многу туѓ свет. Но, тоа е само привид. Во ниту еден случај актерите не се разликувале од нас. Се соочувале со истите проблеми кои постојат и денес. Луѓето кои тогаш, помалку или повеќе случајно се затекнале на власт, донеле одлуки кои можеле да бидат поинакви. Јулската криза која довела до избивање на војната, според моето мислење, е најкомплексен настан на модерната.

Прво го имаме атентатот на австрискиот престолонаследник и неговата жена кон крајот на јуни 1914 година во Сараево, по кој Германија ѝ ветува поддршка на Австрија во нејзината намера да ја казни Србија, која ја смета одговорна за атентатот. Четиринаесет дена подоцна француската влада стигнува во посета на Санкт Петербрург, на 23 јули Виена ѝ поставува ултиматум на Србија, а пет дена подоцна Австрија ѝ објавува војна на Србија. Набрзо, во целата приказна се вклучува и Русија, а на 1 август Германија ѝ објавува војна на Русија.

До ова драматично заострување на настаните летото 1914 година можело да дојде затоа што петте големи сили дејствувале независно една од друга. Германија, Австроунгарија, Русија, Франција и Велика Британија. Ако ја вклучиме и Италија, тогаш биле шест. На тоа треба да се придодадат актерите од втор ранг како што се Србија и Османлиското царство. Кризата можеме да ја сфатиме во целост само ако ги набљудуваме интеракциите помеѓу овие држави.

Значи нема виновници? Само „интеракции“?

Хамбуршкиот историчар Фриц Фишер во текот на шеесеттите ја изнесе тезата дека главни виновници се Германците. Според него, тие биле одговорни затоа што само тие сакале војна. И денес, британскиот историчар Џон Чарлс Џерард Рол тврди дека Германците однапред го одредиле датумот за почетокот на оваа војна. Но, јас гледам поинаку на нештата. Кога станува збор за јулската криза, особено е интересно тоа дека сите се чувствувале повикани некако да реагираат. Сите мислеле да дејствуваат под надворешниот притисок и да ги турнат во војна оние другите. Сите донеле одлуки кои придонеле за ескалација на кризата, така што сите ја носат одговорносра, а не само Германија.

Господине Кшемински, ако никој навистина не сакал војна, како тогаш дошло до неа?

За разлика од господинот Кларк, јас сум убеден дека војната не би ја спречило ниту подоброто управување со кризата. Светот е завртен наопаку уште во 19 век со своите империјални противречности и тоа не само во Африка и Азија, туку и овде во Европа. Виенскиот конгрес во 1815 година создал несреќна Европа во која сите прашања се решаваат со војна, од италијанската, преку германската и полската, па до балканската. Постреволуционерниот, постнаполеоновски поредок и реставрацијата биле вистинските пракатастрофи, а не Првата светска војна. Оваа војна била неизбежна и со неа е уништено нешто што било погрешно конципирано: системот на Виенскиот конгрес.

Виенската конструкција не предвидела алтернативи и мирна ревизија. Затоа ги имавме војните на Бизмарк за обединување на Германија, војните за обединување на Италија и востанијата во Полска. Полскиот поет Адам Микиевич, по пропаднатата револуција во 1848 година, посакува „општа војна меѓу народите“. Седумнаесет години подоцна доаѓа до таа застрашувачка војна, од која Полска излегла како една од победничките. Дури низ оваа војна Полска одново е создадена како национална држава, при што ова повторно раѓање од насилството имало и свои негативни страни, токму како и она во Грција во 1830 година, Србија 1835 година, Италија 1861 година, Бугарија 1878 година и царството на Бизмарк во 1871 година. Таквите воени раѓања со себе го повлекуваат и надмениот патриотизам кој мисли дека е отпорен на куршуми.

Вие, господине Кларк, имате потполно поинакво мислење. Како оваа војна сепак можела да се избегне?

Кризата која довела до војната ја покренал терористички напад. Таквите поединечни, непредвидени акти, во голема мера можат да го одредат текот на историјата. На тоа нè потсети и нападот на 11 септември 2001 година. Во книгите по историја од шеесеттите и седумдесеттите од минатиот век, кои сè уште ја обликуваат нашата слика за настаните од 1914 година, нивните автори се занимаваат со структурите. Меѓутоа, имало и поединци кои дејствувале, и тоа погрешно. Овде мораме да кажеме: можеле да реагираат поинаку, можеле да го спречат тоа. Колку и да биле неповолни резултатите од Виенскиот конгрес во 1914 година, сепак не се последица од 1815 година.

Во кој момент за време на 1914 година се укажала шанса за мир?

Земете го, на пример, договорот помеѓу Велика Британија и Русија од 1907 година. Лондон уште летото 1914 година бил на мисла да го раскине. Причината за неговото потпишување било решавањето на колонијалните спорови. Русите не престанувале, барем Британците тоа го толкувале на тој начин, со кршењето на овој договор кога станува збор за Кина, Персија и Тибет. Со ова покажувам дека предвоениот систем, систем со два или три блокови, од едната страна Антантата која ја сочинуваат Велика Британија, Франција и Русија, а од другата сојузот на Централните сили на Германија, Австроунгарија и Италија, бил многу кршлив и непостојан. Блоковите можеле да се распаднат во секој момент.

Адам Кшемински: Можеле да се распаднат.

Кристофер Кларк: Да, веројатно и би се распаднале. Тоа била и една од причините зошто францускиот претседател Поенкаре летото 1914 се обидувал да ги убеди Русите да ѝ се спротивстават на Австроунгарија. Тој сметал дека за една година или за година и половина нема да има услови за заедничка акција, а потоа Франција повторно би останала сама, токму како во времето на Бизмарк. Или, да ја земеме на пример Австрија. Австрија била убедена дека Германија ќе ја остави на цедило, затоа што добро ја запаметила германската политика за време на балканските војни од 1912 и 1913 година, кога Германците соработувале заедно со Велика Британија за решавање на тие конфликти. Заради тоа во Виена биле бесни и се плашеле дека ги немаат вистинските сојузници. Токму затоа што сите сили биле блоковски поврзани и во исто време очекувале дека овие блокови ќе се распаднат, можел да се замисли свет во кој нема да има атентати или каде еден атентат нема да ја турне во војна цела Европа.

Тогаш зборуваме за алтернативна историја. Каква би била судбината на помалите европски нации? Што би било со Полска, која до Првата светска војна била поделена помеѓу Русија, Прусија и Хабсбуршката монархија? Дали би се создала како национална држава?

Адам Кшемински: Се разбира дека можеме да размислуваме на темата што би било кога би било: доколку не била Првата светска војна, доколку се разоружеле големите сили и да им го признаеле правото на самоопределување или сувереност на помалите сили. Меѓутоа, ако ја погледнеме само Германија, ќе сфатиме дека такво нешто би било незамисливо. Германското царство произлегло од крвавата војна со Данска, Австрија и Франција, но и од внатрешните конфликти кога во 1849 година пруските трупи ја загушиле револуцијата во Германија. Војската и култот на милитаризмот го имале главниот збор, не само во Германија. Промената на парадигмите во такви услови не била возможна. Можете ли воопшто да замислите во царството на Бизмарк или Вилхелм, кое било ново меѓу светските сили со својот надежен патриотизам и расистичкиот презир кон Словените – да се појави некој цар или канцелар кој ќе ја одигра улогата на Горбачов и кој доброволно ќе им ги предаде Алзас и Лорен на Французите и ќе дозволи делови од Прусија да се обединат со руските и австриските делови, како што се обедини Германија во 1990 година? Не, шансите за мирна промена не постоеле.

Кристофер Кларк: Тоа ми звучи фаталистички. Се разбира дека сме свесни дека овој европски свет, оваа Европа каква што ја познаваме денес, се создала само затоа што доживеала две светски војни. Но, дали морало да дојде до нив? Дали ни се потребни такви катастрофи за да дојдеме до мир, компромис и рамнотежа? Морате да признаете дека тоа е фаталистички аргумент.

Адам Кшемински: Постои еден принцип во историјата според кој секоја сила „често посакува добро, но прави зло“.

Кристофер Кларк: Но и најдобрата намера може да се изроди во зло. Само да се сетиме на американскиот претседател Вудро Вилсон и Версајскиот договор. Се разбира, повторното раѓање на Полска било историска можност, иако и понатаму сметам дека оваа војна останува вистинска катастрофа.

Адам Кшемински: Не можам да зборувам лошо за „полската бабица“! За Версајскиот договор веројатно ќе разговараме за шест години. Што се однесува до бројот на жртвите, уништувањето на поголемиот дел од Европа и тоталитаризмите кои следеле – оваа војна била монструозна катастрофа. Но, не смееме да останеме заковани во 1914 година, затоа што тоа создава погрешна перцепција. Западните европјани се наклонети да се осврнуваат на 19 век со носталгија и да жалат што заради сопствената глупост ја изгубиле онаа прекрасна Европа.

Таа Европа не била прекрасна. Со неа владееле пет големи сили. Самоопределувањето на народите не постоело. Тимоти Снајдер греши кога ја опишува Хабсбуршката монархија како претходник на ЕУ. Многу Унгарци денес не разбираат дека нивната Голема Унгарија не била само Унгарија. Кога се зборува дека во 1914 година се изгаснале светлата во Европа, мораме да сфатиме дека и пред 1914 година во многу делови од Европа било многу мрачно.

Кристофер Кларк: Се сложувам со тоа. Во предвечерјето на војната Европа била опасно место. Сите страни воделе кон лекомислена, рискантна, исклучително милитаристичка, многу агресивна и брутална политика со познати резултати.

Господине Кларк, дали како Австралијанец ви е полесно да судите за Европа отколку еден Полјак, Германец, Британец или Французин?

Кристофер Кларк: Веројатно. Првата светска војна и за Австралија била „основачки настан“, затоа што тоа била првата војна во која федералната австралиска држава доброволно стапила по своето основање во 1901 година. Сеќавањата на тоа сè уште се живи. Но, исто така сметам дека денес во Германија понепристрасно се гледа на почетокот од војната, отколку што тоа било случај непосредно по завршувањето на Втората светска војна.

Адам Кшемински: Не сакав да ја читам вашата книга.

Кристофер Кларк: Зошто?

Адам Кшемински: Затоа што се плашев дека би можеле да се надоврзете на тезата на Фишер за германскиот „копнеж за светската моќ“. За среќа книгата не зборува за тоа, доколку ве разбрав правилно. Вие на извесен начин ја проширувате тезата на Фишер: Германија не е единствениот виновник за почетокот на војната, но копнежот за светската моќ постоел, како и во Англија, Франција и Русија.

Зошто Русија?

Адам Кшемински: Тогаш што барал мојот дедо како полковник во руската армија во Манџурија во 1905 година, кога го убиле Јапонците во Порт Артур.

Господине Кларк, вашата книга сигурно ќе реализира многумина во Германија. И понатаму ќе се зборува дека „сите се лизнале во војната“.

Кристофер Кларк: Глупавата реченица на Лојд Џорџ за „лизнувањето во војната“! Каква будалаштина. Германија не влегла случајно во оваа војна. Германија била важен актер токму како и другите големи сили и носи свој дел од вината. Таа како и другите сили придонела за избивање на војната.

Адам Кшемински: Свесно и со ширум отворени очи.

Кристофер Кларк: Да. Само досега е изоставувана улогата на другите големи сили, со тоа се покажувало дека и другите биле лоши, но дека само Германците сакале војна. Тоа може лесно да се оспори. Во Санкт Петербург имало важни луѓе кои исто така инсистирале на воената опција, како рускиот министер за војна, генералот Владимир Сушомлинов. Во весниците кои ги издавало ова министерство се појавил познатиот наслов „Ние сме подготвени“. Исто така и Франција се подготвувала за војна.

За вас тоа е поважно од сличните изјави кои пристигнувале од Германија?

Кристофер Кларк: За мене е важно прашањето дали овој аргумент бил одлучувачки за политиката. Каква улога играле аргументите на превентивната војна во размислувањата и потезите на министрите? Германскиот канцелар Бетман Холвег немал намера да започне војна, но не сакал ниту да ја избегне, доколку Русите сакаат да војуваат. Тој ја прифатил војната, под услов другите да ја започнат. За Бетман, аргументот за превентивна војна бил од пресудно значење дури на ова другото ниво: „Ако Русите сакаат војна, ќе ја имаат, затоа што сега можеме да победиме“.

Фишер бил строг. Вие сте многу благ кон Германците. Злгогласната телеграма Krüger, со која Вилхелм II на претседателот му ја честита победата на Бурската република над Британците, ја сметате за „внимателно формулирана“, иако по неа климата помеѓу Британија и Германија дополнително е затруена.

Кристофер Кларк: Но навистина била внимателно формулирана. Како ќе го објасните тоа поинаку?

Каква била нејзината намена?

Кристофер Кларк: Веројатно тоа бил несовесен потег. Вилхелм и не бил баш најумен. Таа не била толкава провокација за каква ја сметале Англичаните. Но, во право сте. Сакам да го доведам под прашален знак популарното тврдење. Уште во училиште научив дека Германците се виновни за војната, а и тогаш со недоверба го прифатив тоа. Денес, студентите кои доаѓаат на Кембриџ имаат јасна слика за тоа кој ја предизвикал Првата светска војна – Германците. Затоа мораме да ја промениме плочата. Не на тој начин што ќе кажеме дека сè што било бело досега, од сега ќе биде црно, туку така што, како што јас го правам тоа, телеграмата Krüger ќе ја споредиме со предупредувањето кое во 1895 година им го упатил Грувер Кливленд на Британците: „Или ќе престанете да се ширите во Венецуела или ќе дојде до војна“. Многу јасна порака, нема што. Кога неа ќе ја споредиме со телеграмата Krüger во која стои „ви честитаме што без помош од другите се одбранивте од нападите на британските бродови“, тогаш ќе согледаме дека таа е внимателно формулирана. Се обидувам само да понудам одредени аргументи против врежаното мислење.

Уште еден пример од предисторијата на оваа војна. Кога во 1911 година Французите ги заземале Фес и Рабат во Мароко, германскиот Рајх го испратил воениот брод Пантер кон мароканскиот брег, за на тој начин да ги демонстрира своите претензии на таа област. Во вашата книга нагласувате дека Пантер бил брод кој бил подготвен за да биде фрлен како старо железо, како тоа да ја прави разликата значајна.

Кристофер Кларк: Прво, бродот навистина бил старо железо, и второ, до мароканската криза не дошло заради тоа што Германците испратиле свој брод, туку затоа што една група политички јастреби, која во тој момент ја имала надмоќта во француското министерство за надворешни работи, одлучила да преземе таков чекор како Германија да не постои. А кога ќе почне приказната за „скокот на пантерот“, се премолчува дека и Шпанија малку порано испратила свои трупи во западно Мароко. Ете, тогаш, тоа е навистина едностран поглед на нештата.

Но, тоа сепак останува провокација?

Кристофер Кларк: Да, се разбира. Таа ѝ била наменета и на Англија. Но, кога сите се провоцираат меѓусебно, доаѓаме до ситуација во која мораме да го поставиме прашањето: дали некоја провокација е полоша од другите? Тогаш ова прашање го повлекува следното: зошто системот функционирал на ваков гнасен начин?

Дали тоа важи и за прекумерните германски програми за наоружување?

Кристофер Кларк: Истото важи и за програмите за наоружување на сите земји. Целиот европски поредок, без разлика дали тоа му го припишуваме на Виенскиот конгрес или не, имал...

Адам Кшемински: ... грешка во конструкцијата.

Кристофер Кларк: Да. Системот бил болен.

Господине Кшемински, дали би суделе поинаку за книгата, доколку ја напишеше некој германски автор?

Адам Кшемински: Да, сигурно. Ме интересира зошто оваа тема и начинот на нејзиното претставување го интересира тој автор. Наспроти тоа, не верувам дека некој германски автор со таква книга би започнал расправа каква што предизвика книгата на Фишер. Времињата на овие расправи проткаени со незадоволство се зад нас. Но, би сакал да ви поставам едно прашање како британски инсторичар.

Кристофер Кларк: ... Австралиски.

Адам Кшемински: ... Да, австралиски историчар кој предава во Британија. Дали вашата книга има антианглиски обележја, затоа што изгледа дека имате некакви проблеми со империите? Или грешам?

Кристофер Кларк: Тешко прашање, но сепак допревте нешто важно. Уште додека бев ученик, постоеше еден австралиски историчар, Леонард Тарнер, кој напиша текст за руската мобилизација во 1914 година, а во кој се застапува потполно спротивен став од оној на Фишер. Многу рано научив дека постои и австралиски глас кој отстапува од владеачкото мислење. Инаку немам ништо против Велика Британија, живеам во таа земја и ја сакам. Но не го прифаќам овој зачудувачки начин на размислување според кој Британците секогаш се во право.

Адам Кшемински: Затоа што се Британци.

Кристофер Кларк: Да. Кога британците ќе зачекорат некаде тогаш тоа се нарекува „заштита на светското царство“, а кога Германците ќе кажат дека и тие сакаат дел од Самоа „тогаш Хуните провоцираат и ние нема да го трпиме тоа“. Кога Германија ќе испрати телеграма во Трансвал тогаш тоа е навреда која не може да биде простена, а потоа Британците само неколку години подоцна ќе започнат една ужасна војна за повторно да го освојат Трансвал.

Таа војна не може да се спореди со онаа на Германија против племето Хереро во Намибија.

Кристофер Кларк: Германците водеа војна во југозападна Африка која всушност беше геноцид. Тоа не се доведува во прашање. Меѓутоа, дали Германците навистина биле побрутални колонијални господари од Британците, Белгијците или Французите? Тешко.

Адам Кшемински: Значи, вие сте британскиот Фриц Фишер, или можеби сакаде да им ја наметнете оваа историска расправа на Англичаните?

Кристофер Кларк: Не, никако. Не сакам да ги обвинам Британците за оваа војна.

Адам Кшемински: Можеби само малку.

Кристофер Кларк: Само да разјаснам неколку работи за британскиот министер за надворешни работи, Едвард Греј. Тој беше опскурна, парадоксална фигура. Тој ја интернализираше логиката на идната војна, која би имала свој повод на Балканот, токму како што тоа го направија Французите и Русите. Затоа не беше подготвен да забави кога кризата конечно изби. Тој само дополнително ја разгоруваше. Британската надворешна политика реагираше дури кога војната беше неизбежна. Не сум единствениот кој го набљудува ова критички. Премногу ги поедноставуваме работите кога тврдиме дека Британците настојувале за го зачуваат мирот, а дека Германците секогаш провоцирале.

Адам Кшемински: Да им попуштевме на Германците, пишува Ниал Фергусон, тогаш уште во 1920 година ќе ја имавме Европската унија под знамето на Рајхот. Се прашувам како некој може да биде слеп до таа мера и да не разбира дека Германија на Вилхелм не била способна за соработка со послабите партнери. Сметам дека во овој случај Фергусон се водел од следната логика: доколку Британците ѝ ја препуштеле Европа на Германија, тогаш би го сочувале недопрено своето царство во текот на целиот 20 век.

Кристофер Кларк: Централната тема на Фергусон не е империјалната носталгија. Неговите размислувања се интересни за денешната ситуација. Тој си поигрува со парадоксите и прашува – ако на крајот ја добиевме германската доминација во Европа, зошто тогаш воопшто ја водевме војната?

Вашата книга е објавена токму во моментот кога Германија повторно предизвикува недоверба заради своето однесување во еврокризата. Од друга страна, полскиот министер за надворешни работи бара Германија да го преземе лидерството во Европа. Дали 1914 година ни зборува нешто и за 2013?

Кристофер Кларк: Историјата не може да ни ги обезбеди моделите. Во најдобар случај таа може да ни постави неколку прашања. Кога бев при крај со книгата, бевме длабоко во еврокризата и забележав многу сличности со 1914 година. Сите биле свесни дека може да дојде до катастрофален исход, т.е до пропаст на еврото. Но, заедничката свест за нешто не е доволна за да се скроти себичноста на поединечните актери. Се случува токму спротивното, затоа што секој се обидува од оваа опасност да извлече корист само за себе. Во моментов, позицијата на Германија изгледа заканувачки моќна само затоа што општата ситуација е хаотична до таа мера. Тоа навистина потсетува на кризата од 1914 година. Целосната неспособност за консензус тогаш била кобна, а не сум сигурен ниту дека сегашните европски политичари се попаметни. Би требало да го потиснуваме чувството на супериорност над политичарите од минатото – сите тие, сепак, биле мажи!

Адам Кшемински: Царицата Катарина, царицата Марија Терезија и Блади Мери сигурно не би ризикувале избивање војна! Меѓутоа, она што ме загрижува во споредбата со 1914 година е нешто друго. Подготвеноста за војна била присутна, но не кај мнозинството од населението, туку кај едно силно малцинство – младите. Тие копнееле за генерациско искуство, лично докажување и можеби дури ослободување преку војната. Тие не чувствувале обврска кон поредокот кој го создале нивните предци на конгресите во 19 век. Вие во вашата книга ја потценувате оваа културолошка мотивација.

Денес, исто така, чувствувам нешто слично. Младите не чувствуваат таква поврзаност со Европската унија каква што чувствуваше нашата генерација. Денес имаме национализам, национализам лајт, не само во источна и средна Европа. Токму денес во Берлин некој ми турна леток в раце на кој пишува: „Постои живот и после еврото“. Веќе можам да замислам како се вели дека „треба да се ослободиме од овие европски збрки, затоа што националната кошула ни е поблиска од европското здолниште“.

Кристофер Кларк: Да се надеваме дека не ни е потребна нова катастрофа, па дури и таа да биде само „економска“, за да се реши прашањето за европското обединување. Во одреден момент мораме да продолжиме со оваа Европа. Но, за тоа е потребно целосно да се ослободиме од националистичкиот начин на размислување.

Адам Кшемински: Во секој случај нема да има нова војна во Европа. И тоа е нешто.

Извор: http://www.zeit.de

ОкоБоли главаВицФото