Кратка историја на анархизмот

Луѓето се општествени суштества и каков ќе стане некој првенствено зависи од општествените, културните и институционалните околности во неговиот живот.

Тоа нѐ наведува да ги разгледаме општествените уредувања кои придонесуваат за остварување на правата и благосостојбата на луѓето, и го исполнуваат нивното праведно тежнеење - најкратко кажано, заедничкото добро.

Заради подобра перспектива, би сакал да се потсетиме на нешто што според мене се труизми (очигледни вистини). Тие се однесуваат на интересна категорија етички принципи кои не се само универзални, во смисла дека практично секогаш номинално се застапуваат, туку двојно универзални, во смисла дека речиси секогаш се отфрлаат во пракса.

Тие се движат од сосема општи принципи, како што е труизмот дека сами на себе треба да си поставуваме исти стандарди како и на другите (ако не и поостри), до поконкретни доктрини како посветеноста на промовирањето на демократијата и човековите права на кои инсистираат речиси сите, дури и најлошите монструми, иако реалноста е многу мрачна на целиот спектар.

Добро место за почеток е класичното дело на Џон Стјуарт Мил „За слободата“. Неговиот воведен цитат поставува „голем, водечки принцип, според кој секој аргумент изложен на овие страници директно се движи: апсолутната и суштинска важност на човековиот развој во сета своја разноликост.“

Ова се зборовите на Вилхелм фон Хумболт, основач на класичниот либерализам. Од нив произлегува дека институциите кои го ограничуваат таквиот развој се нелегитимни, освен доколку на некој начин можат да се оправдаат.

Тежнеењето кон општо добро треба да нѐ наведе да пронајдеме начини за негување на човечкиот развој во најбогатата разноликост.

Адам Смит, уште еден мислител на просветителството со слични ставови, сметал дека не би требало да е особено тешко да се уредат хуманите односи. Во „Теорија на моралните чувства“ тој забележува дека „колку и да претпоставуваме дека човекот е себичен, очигледно во неговата природа постојат некои принципи поради кои тој е заинтересиран за среќата на другите, и кои ја прават нивната среќа неопходна за него, иако тој нема никаква корист од неа освен задоволството да ја гледа.“

Смит ја препознава силата на она што го нарекува „подла девиза на господарот на човештвото“: „Сѐ за себе и ништо за дургите.“ Но побенигните „првобитни чувства на човековата природа“ можат да ја потиснат таа патолошка појава.

Класичниот либерализам се насука на карпата на капитализмот, но неговите хуманистички тежнеења не умреа. Рудолф Рокер, анархистички и активистички мислител од XX век, повторува слични идеи.

Рокер опишува нешто што се нарекува „очигледна тенденција на историскиот развој на човековиот род“ кој тежнее „кон слободно, непречено исполнување на сите индивидуални и општествени сили во животот“.

Рокер укажува на анархистичката традиција која кулминира со анархосиндикализмот - во европски контекст еден вид „либертерски социјализам“.

Овој вид социјализам, сметал тој, не пропишува „фиксиран, заокружен општествен систем“ со дефинитивни одговори на бројните прашања и проблеми во човековиот живот, туку повеќе тежнеење во човековиот развој за постигнување на просветителските идеали.

Вака сфатен, анархизмот припаѓа на поширокиот спектар на социјалистичката мисла и дејствување во кој спаѓаат практичните достигнувања на револуционерна Шпанија од 1936; кои достигнуваат до работничките претпријатија на американскиот североисток, северно Мексико, Египет и многу други земји, најмногу во баскискиот регион на Шпанија; и опфаќа многу задружни движења ширум светот и добар дел од феминистичките и граѓански иницијативи.

Оваа широка тенденција на човековиот развој настојува да ја идентификува структурата на хиерархијата, авторитетот и доминацијата кои го ограничуваат развојот на човекот, и потоа им поставува многу разумно барање: оправдајте се.

Ако овие структури не можат да одговорат на тој предизвик, треба да бидат демонтирани - и според анархистичкото уверување „изградени одоздола“, како што забележува коментаторот Нејтан Шнајдер.

Ова делумно звучи како труизам: зошто некој би бранел нелегитимни структури и институции? Но на труизмите барем им оди во прилог фактот дека се вистинити, што ги одделува од најголемиот број дела со политички дискурс. И мислам дека даваат корисен патоказ за откривање на заедничкото добро.

За Рокер, „проблемот кој се поставува во наше време е ослободувањето на човекот од проклетството на економската експлоатација и политичкото и социјалното поробување.“

Треба да се напомене дека американскиот вид либертаријанство драстично се разликува од либертерската традиција, прифаќајќи го па дури и заговарајќи го поробувањето на работните луѓе од економските господари, како и општото потчинување на рестриктивната дисциплина и деструктивните одлики на пазарот.

Анархизмот, како што е познато, се противи на државата и заговара „планско водење на работите во интерес на заедницата“, како што вели Рокер; а на поширок план широки сојузи на самоуправни заедници и работни организации.

Денес анархистите посветени на овие цели често ја поддржуваат државната власт за заштита на луѓето, општеството и самата планета од пустошењата на концентрираниот приватен капитал. Тоа не е контрадикција. Луѓето живеат, страдаат и истрајуваат во постоечкото општество. Расположливите средства треба да се користат за своја заштита и корист, дури и кога долгорочната цел е изградба на пожелни алтернативи.

Во бразилското движење на селските работници се зборува за „проширување на ѕидовите на кафезот“ - кафезот на постоечките институции за принуда кои можат да се прошират со народна борба - што и се случувало за време на долгогодишните напори.

Можеме да ја продолжиме оваа метафора замислувајќи ги кафезите на државните институции како заштита од дивите ѕверови кои демнат околу него: грабливите капиталистички институции со државна потпора посветени на приватната добивка, моќта и доминацијата, додека заедницата и интересот на луѓето во најдобар случај им се фуснота, реторички почитувани, но отфрлани во пракса, како принципиелно, па дури и законско прашање.

Во многу познати дела од академската политикологија се споредуваат ставовите на граѓаните и државната политика. Во книгата Affluence and Influence: Economic Inequality and Political Power in America политикологот Мартин Гиленс од Принстон открива дека најголем дел од населението во САД е суштински обесправен.

Околу 70% од популацијата, на понинскиот дел од скалата на богатство/приход, нема никакво влијание врз политиката, заклучува Гиленс. Со качувањето по сакалата, влијанието полека се зголемува. На самиот врв се оние кои прилично ја пропишуваат политиката, со средства кои не се скриени. Добиениот систем не е демократија туку плутократија.

Или можеби, поблаго кажано, нешто што правникот Конор Герти го нарекува „неодемократија“, сродник на неолиберализмот - систем во кој слободата ја уживаат мал број луѓе, додек сигурноста во целосна смисла ѝ е достапна само на елитата, но во рамки на општите формални права.

Наспроти тоа, како што пишува Рокер, вистинскиот демократски систем би го достигнал обликот на „сојуз на слободни групи луѓе врз основа на кооперативен труд и планирано управување со работата во интерес на заедницата“.

Американскиот филозоф Џон Дјуи никој не го сметал за анархист. Но размислете за неговите идеи. Тој препознал дека „моќта денес почива врз контрола на средствата за производство, размена, реклама, транспорт и комуникација. Оној кој ги поседува владее со животот во државата“, дури и доколку демократската форма е присутна. Додека тие институции не бидат во рацете на граѓаните, политиката ќе остане „сенка која крупниот капитал ја фрла врз општеството“, како што е случај денес.

Овие идеи сосема природно водат до визиите за општество засновано на работничка контрола на производните институции, како што замислувале XIX-вековните мислители, пред сѐ Карл Маркс, а што е помалку познато, и Џон Стјуарт Мил.

Мил напишал: „Обликот на здружување кој очекувано ќе преовлада ако човештвото продолжи да напредува е здружувањето на самите работници по принципот на еднаквост, колективно поседување на капиталот со чија помош ја вршат својата дејност и под управа кои самите ја бираат и менуваат.“

Основачите на САД биле многу свесни за ризикот од демократијата. Во дебатите на Уставотворното собрание, водечкиот втемелувач Џејмс Медисон предупредил на таа опасност.

Природно земајќи ја Англија како образец, Медисон забележал дека „кога денес во Англија изборите би биле отворени за сите сталежи, имотот на земјопоседниците би бил несигурен. Аграрниот закон брзо би бил усвоен“, подривајќи го правото на сопственост.

Основниот проблем кој Медисон го препознава во „втемелувањето на систем кој сакаме да трае со години“, бил како да се обезбеди вистиснко владеење на богатото малцинство „за да ги заштитиме имотните права од заканите за еднаквост и општо право на глас, кои би ја предале целокупната власт во рацете на оние кои не учествуваат со имотот.“

Струката главно се согласува со проценката на Гордон С. Вуд од Универзитетот Браун дека „Уставот бил суштински аристократски документ осмислен да ги заузда демократските тенденции на тоа време.“

Многу пред Медисон, Аристотел во „Политика“ го препознал истиот проблем со демократијата.

Разгледувајќи различни политички системи, Аристотел заклучил дека тој систем е најдобар или можеби најмалку лош облик на владеење. Но, препознал еден негов недостаток: големата маса сиромашни би можела да ја употреби својата гласачка моќ за преземање на имотот на богатите, што би било неправедно.

Медисон и Аристотел дошле до различни решенија: Аристотел советувал намалување на нееднаквоста преку своевидни државни мерки. Медисон сметал дека одговорот е ограничување на демократијата.

Пред крајот на животот, Томас Џеферсон, човекот кој ја напишал Декларацијата за независност на САД, ја сумирал природата на овој судир кој никако не е завршен. Џеферсон бил сериозно загрижен за исправноста и судбината на демократскиот експеримент. Направил разлика помеѓу „аристократите и демократите“.

Аристократи се „оние кои се плашат од народот и не му веруваат, и сакаат да му ја одземат сета власт ставајќи ја власт ставајќи ја во рацете на повисоките класи.“

Демократите, наспроти тоа, „се поистоветуваат со народот, му веруваат, го ценат и го сметаат за чесен и безбеден, иако не и најмудар заштитиник на јавниот интерес.“

Денес наследниците на „аристократите“ на Џеферсон расправаат за тоа кој би требало да ја игра водечката улога: технократски и политички ориентираните интелектуалци, или банкарите и корпоративните раководители.

Вистинската либертерска традиција настојува токму ова политичко покровителство да го демонтира и реконструира одоздола, истовремено менувајќи го производството, како што вели Дјуи, „од феудален во демократски општествен поредок“ заснован на работничка контрола, почитувајќи го достоинството на производиелот нако вистински човек, а не орудие во рацете на другиот.

Како кртицата на Маркс - „нашиот пријател, старата кртица, вредно работи под земјата, а потоа одненадеж се појавува на површината“ - либертерската традиција секогаш ровари близу површината, секогаш подготвена да излезе надвор, понекогаш на изненадувачки и неочекуван начин, сакајќи да оствари нешто што, според мене, е разумна апроксимација на заедничкото добро.

Извор: In These Times