Судирот на цивилизациите на крајот од историјата

Во некоја холивудска приказна богатата историска позадина служи главно како апологија за она што во филмот „навистина станува збор“ – пред сè патувањето на херојот или парот. Во Црвените Октомвриската револуција е само позадина за повторното соединување на љубовниците во страстен сексуален чин; во Жестокиот удар, џиновскиот бран кој го преплавува целиот источен брег на САД е само позадина за инцестуозното соединување на ќерката со таткото; во Војна на световите, инвазијата на вонземјаните е позадина за Том Круз повторно да ја потврди својата татковска улога... но тоа не се случува во Децата на човештвото (Children of Men) на Алфонс Куарон, каде позадината останува присутна.

Во типичниот холивудски научно-фантастичен филм светот на иднината може да биде полн со невидени предмети и изуми, но дури и киборзите се однесуваат како нас – или, поточно, како во старите холивудски мелодрами и акциони филмови. Во Децата на човештвото нема нови машини, Лондон е ист како и сега, само уште повеќе ист – Куарон единствено ги нагласува неговите латентно поетски и социјални потенцијали: сивилото и руинираноста на трошните предградија, сеприсутноста на видео надзорот... Филмот нè потсетува дека од сите работи кои можеме да ги замислиме најчудна е сепак самата стварност. Хегел одамна забележа дека поертетот на некоја личност повеќе наликува на таа личност отколку што таа наликува на себе. Децата на човештвото е научно-фантастичен филм на нашата сегашност.

2027 година, човечката раса станала неплодна – најмладиот жител на земјата, роден пред 18 години, тукушто е убиен во Буенос Аирес. Велика Британија живее во постојана вонредна состојба, антитерористичките единици ги прогонуваат илегалните емигранти, властите се грижат за популацијата што пропаѓа вегетирајќи во стерилен хедонизам. Дали овие две карактеристики – хедонистичката пермисивност плус новите форми на општествен апаратхејд и контрола базирана врз стравот – не се она што се случува во нашето општество? Тука доаѓа генијалната замисла на Куарон – како што тој вели во едно свое интервју: „Многу приказни од иднината содржат нешто како Големиот брат, но мислам дека тоа е визија за тиранијата која припаѓа на 20 век. Тиранијата што сега се случува добива нови маски – тиранијата на 21 век се нарекува демократија“. Тоа е причината зошто владетелите на тој свет не се сиви и униформирани „тоталитарни“ бирократи, туку просветлени демократски администратори, културни, секој со свој посебен „животен стил“. Кога главниот лик на филмот ќе го посети својот поранешен пријател, сега висок владин службеник, за да добие посебна дозвола за бегалец, влегуваме во нешто како менхетенска галерија на геј пар од повисоката класа, неформално облечен службеник и неговиот хендикепиран партнер на масата.

Децата на човештвото очигледно не е филм за неплодноста како биолошки проблем. Неплодноста во филмот на Куарон е онаа која одамна ја дијагностицираше Фридрих Ниче, кога тврдеше дека западната цивилизација се движи во насока на Последниот човек, апатично суштество без голема страст или посветеност: без способност за сонување; уморен од животот, тој не ризикува, бара само удобност и сигурност, израз на толеранција со другите: „Одвреме-навреме малку отров: тоа е доволно за пријатни сништа. А многу отров на крајот за пријатна смрт. Тие имаат мали задоволства за дење и свои мали задоволства за ноќе, тие водат сметка за своето здравје. ‘Ја откривме среќата’, велат Последните луѓе и трепкаат со очите.“

Последниот Човек не сака да му се нарушуваат дневните сништа – тоа е причината зошто „вознемирување“ е клучен збор во неговиот ментален универзум. На своето најелементарно ниво овој термин го означува суровиот факт на силување, удирање и други форми на општествено насилство кои, секако, мора да бидат безусловно осудени.

Сепак, во својата најчеста употреба, ова елементарно значење незабележливо се лизнува во осудување на која било ексцесивна близина до некое друго реално човечко суштество, со неговите или нејзини желби, стравови и задоволства. Две ставки го одбележуваат денешниот либерален толерантен став кон другите: почитувањето на другите, отвореноста кон нив и опсесивниот страв од вознемирување. Другиот е океј сè додека неговото присуство не е наметливо, додека другиот не е навистина друг.

Толеранцијата се поклопува со својата спротивност: мојата должност да бидам толерантен кон другиот во суштина значи дека не смеам да му се доближам преблизу, дека не смеам да влезам во неговиот/нејзиниот простор – накратко, дека треба да ја почитувам неговата/нејзината нетолеранција кон мојата преголема близина. Тоа е она што сè повеќе и повеќе се појавува како централно „човеково право“ во нашето општество: правото да не нè вознемируваат, односно, да бидеме на сигурна дистанца од другите.

Судовите во поголемиот дел од западните општества наметнуваат налог за ограничување на движењето кога некоја личност ја обвинува другата дека ја вознемирува (зашто ја демне или и’ нуди непријатни сексуални понуди). На оној кој вознемирува може со закон да му биде забрането свесно да и’ пристапи на жртвата и мора да остане на оддалеченост поголема од 100 метри. Колку и да е нужна оваа мерка, во неа сепак постои нешто од одбраната против трауматската реалност на желбата на другиот: нели е очигледно дека постои нешто страшно насилно во отвореното искажување страст кон друго човечко суштество? Страста по дефиниција го повредува својот објект, па дури и ако тој подготвено се согласи на тоа да го заземе тоа место, тој или таа никогаш не можат да го направат тоа без моментот на стравопочитување и изненадување.

Тоа е случајот со растечката забрана за пушење. Прво сите канцеларии се прогласени за места за непушење, потоа авионите, потоа рестораните, потоа аеродромите, потоа кафулињата, потоа приватните клубови, потоа, во некои кампуси, 50 метри околу влезот во зградата, потоа – во единствениот случај на педагошка цензура, кој нè потсетува на познатите сталинистички практики на ретуширањето на фотографиите на номенклатурата – американската Поштенска служба од поштенските марки ги тргна цигарите од портрет-фотографиите на блуз гитаристот Роберт Џонсон и Џексон Полок. Овие забрани се насочени кон ексцесивното и ризично уживање на другиот, отелотворено во чинот на „неодговорност кога се пали“ цигара и длабокото вдишување со бесрамно задоволство (наспроти клинтоновскиот јапи кој тоа го прави без вовлекување, или има секс без вистинска пенетрација, или јаде храна без маснотии) – навистина, како што тоа го кажа Жак Лакан, откако Бог е мртов, ништо веќе не е дозволено.

На денешниот пазар наоѓаме цела серија производи лишени од нивното малигно својство: кафе без кофеин, павлака без масти, пиво без алкохол... списокот оди и понатаму. А што се случува со виртуелниот секс, како сексот без секс, доктрината на Колин Пауел за војната без жртви (се разбира, на нашата страна), како војување без војување, со современата редефиниција на политиката како вештина на стручната администрација, како политика без политика, сè до денешниот толерантен либерален мултикултурализам, како искуство на Другиот лишен од својата Другост (идеализираниот Друг кој танцува фасцинантни танци и кој има еколошко-холистички пристап кон реалноста, додека другите особини, како удирањето на жените или инцестуозните силувања остануваат надвор од хоризонтот)?

Нас од државите на Првиот свет сè потешко ни е дури и да замислиме јавна или универзална Причина заради која би морале да го жртвуваме сопствениот живот. Навистина изгледа дека расцепот меѓу Првиот свет и Третиот свет сè повеќе се одвива на трагата на оваа разлика меѓу водењето долг задоволувачки живот полн со материјални и културни богатства и посветување на својот живот на некоја трансцендентална Причина. Дали тој антагонизам не е како меѓу она што Ниче го нарече „пасивен“ и „активен“ нихилизам? Ние на Западот сме Последните луѓе, задлабочени во дневните глупави задоволства, додека муслиманските радикали се подготвени да ризикуваат сè, ангажирани во нихилистичка борба до автодеструкција. Не е ни чудо што единственото место во Децата на човештвото каде преостанал чуден облик на слобода, е некој вид ослободена територија без таа сепрониклива задушувачка опција, Блекпул, цел град изолиран со ѕид и претворен во бегалски камп кој го управуваат неговите жители, илегални емигранти, а кој, на крајот на филмот, безгласно го бомбардираат воздухопловните сили. Таму животот цвета, со исламските фундаменталистички воени демонстрации, а истовремено и со чиновите на автентична солидарност – не е ни чудно што новороденото дете се појавува таму.

Во расправата за судбината на затворениците на Гвантанамо на NBC во 2004 година, еден од најчудните аргументи за етичко-законската прифатливост на нивниот статус беше оној според кој тие се „оние кои бомбите ги промашија“: бидејќи беа мета на американското бомбардирање и случајно преживеаја бидејќи бомбардирањето беше дел од легитимна воена операција, не можеме да ги оплакуваме нивните судбини кога се земени како заробеници по борба – каква и да била нивната ситуација, таа сега е подобра, помалку полоша од смрт... Ова резонирање кажува повеќе отколку што сака да каже: тоа затворениците речиси буквално ги поставува во позиција на живи мртовци, оние кои на некој начин веќе се мртви (нивното право на живот е изгубено зашто се легитимни мети на убиственото бомбардирање) така што сега стануваат она што Џорџо Агамбен го нарекува homo sacer, оние кои можат да бидат убиени без казна бидејќи во очите на законот нивниот живот веќе нема вредност. Ако затворениците на Гвантанамо стојат во просторот „меѓу две смрти“, заземајќи ја позицијата на homo sacer, ако се легално мртви (лишени од одреден легален статус) додека биолошки сè уште се живи, тогаш случајот на Terry Schiavo, кој ја драшкаше нашата фантазија во мaрт 2005 година, е нешто сосема спротивно. Таа добила мозочен удар во 1990 година, кога нејзиното срце буквално застанало заради хемиска нерамнотежа за која се верува дека е предизвикана од нарушување во исхраната; судските лекари тврдеа дека се наоѓа во трајна вегетативна состојба без надеж за закрепнување. Додека нејзиниот маж сакаше да ја исклучат од апаратите за да умре во мир, нејзините родители тврдеа дека може да оздрави и дека таа никогаш не би сакала да и’ се одземат храната и водата. Случајот допре до врвот на американската влада и судските тела, вклучувајќи го и Врховниот суд и претседателот, Конгресот објави набрзина направени резолуции итн. Апсурдноста на оваа ситуација, ако ја сместиме во поширок контекст, го одзема здивот: додека милиони умираат од сида и глад ширум светот, јавното мислење во САД се насочи кон еден единствен случај на продолжување на гол живот, трајна вегетативна состојба лишена од сите специфично човечки карактеристики.

Тоа се двата екстреми кои ги наоѓаме денес од гледна точка на човековите права: од една страна се наоѓаат оние кои се „промашени од бомбите“ (ментално и физички здрави човечки суштества, но лишени од своите права), додека од друга страна се човечки суштества редуцирани на гол вегетативен живот, но и тој живот е заштитен со цел државен апарат.

Значи, кога тргнавме во погрешна насока? Внимателниот читател на Маркиз де Сад не може да не го забележи парадоксот дека неограниченото барање на Де Сад за сексуалност, лишена од одредени траги на духовна трансценденција, ја претвора самата сексуалност во механичка вежба лишена од каква било автентична сензуална страст. А дали сличниот пресврт не е јасно видлив во слепата улица на Последните луѓе, „постмодерните“ индивидуи кои ги отфрлија „повисоките“ цели и го посветија својот живот на преживување исполнето со порафинирани и вештачки предизвикани задоволства? Ако старите хиерархиски општества ги угнетуваа виталните сили преку своите ригидни идеолошки системи и државниот апарат кој ги изведуваше, денешниве општества ја губат својата виталност низ својот многу пермисивен хедонизам: сè е дозволено, но декофеинизирано, лишено од својата супстанца.

А она што важи за нашите задоволства важи и за нашата демократија: тоа сè повеќе е декофеинизирана демократија, демократија лишена од својата супстанца, од својот политички аспект. Пред еден век Г. К. Честертон напиша: „Луѓето кои почнуваат да се борат против Црквата заради слобода и хуманост на крајот завршуваат во отфрлање на слободата и хуманоста за да се борат против Црквата“.

Првата работа која треба да се додаде денес е дека истото важи и за самите адвокати на религијата: колку фанатични бранители на религијата почнаа со немилосрдни напади, напаѓајќи ја денешната секуларна култура, а завршија во напуштањето на самата религија (губејќи какво било осмислено религиско искуство). А дали тоа не важи, на целосно хомологен начин, за либералните војници кои се толку желни за борба против антидемократскиот фундаментализам што ќе завршат во откажување од слободата и демократијата само за да можат да се борат против теророт? Тие се толку страсни во докажувањето дека нехристијанскиот фундаментализам претставува главна закана за слободата што се подготвени да се вратат назад на позицијата според која, одвреме-навреме, мораме да ја ограничиме нашата слобода, во нашите наводно христијански општества. Ако терористите се подготвени да го уништат светот заради љубовта кон некој друг свет, нашите борци против теророт се подготвени да го уништат нашиот демократски свет заради омразата кон муслиманите. Џонатан Алтер, Алан Дершовиц и Сем Харис толку го сакаат човечкото достоинство што се подготвени да го легализираат мачењето – крајната деградација на човечкото достоинство – за да го одбранат...

Денешниот доминантен вид политика е политиката на стравот, одбрана од потенцијалната виктимизација или вознемирување: страв од имигрантите, страв од криминалот, страв од безбожниот сексуален блуд, страв од самата ексцесивна Држава (тоа е причината зошто Политичката коректност е примерна форма на политички страв). Таквата политика секогаш се потпира врз преплашување и врз преплашени луѓе. Голем настан во Европа на почетокот од 2006 година беше кога антиимиграциската политика стана „доминантна“: конечно државите ја затегнаа папочната врвца која ги поврзуваше со крајно десничарските партии. Од Франција до Германија, од Австрија до Холандија, во новиот дух на гордоста од сопствениот културен и историски идентитет, на водечките партии сега им е прифатливо да истакнат дека имигрантите се гости кои мораат да се приспособат на културните вредности кои ги дефинира општеството каде што дошле – ова е „наша држава, сакај ја или остави ја“.

Тоа е причината зошто „судирот на цивилизациите“ е болеста на нашето време – како што тврди Самуел Хантингтон; по крајот на студената војна, „железниот ѕид на идеологијата“ е заменет со „кадифениот ѕид на културата“. Оваа мрачна визија може да изгледа како чиста спротивност на идејата на Фукујама за крајот на историјата во ликот на светската либерална демократија; но, можеби токму „судирот на цивилизациите“ е „крај на историјата“, односно, етничко-религиските конфликти се облик на борба кој одговара на глобалниот капитализам. Во нашето време на „постполитика“, кога политиката сè повеќе се надоместува со социјалната администрација на експертите, единствен преостанат легитимен извор за конфликти се културните (етнички, религиозни) тензии.
Затоа, да ја цитираме незаборавната Бушова фројдовска кондензација, немојте „погрешно-да-ги-потценувате“ (misunderestimate) Децата на човештвото – филмот на Куарон погаѓа во самото срце на нашата слепа улица.