Што остана од социјалдемократијата

Американците би сакале да живеат подобро. Истражувањата на јавното мислење покажуваат дека сите тие би сакале нивното дете да има поголеми шанси за преживување на породувањето. Би сакале нивната сопруга и ќерка да имаат исти шанси за преживување на породувањето како и жените во другите развиени земји. Би сакале да имаат поевтино здравствено осигурување, подолг век на живеење, подобри јавни услуги и помалку криминал.

Кога им се кажува дека сиве овие нешта се достапни во Австрија, Скандинавија или Норвешка, но дека се добиваат со повеќе даноци и интервенионистичка држава, многумина од нив велат: „Ама тоа е социјализам! Не сакаме државата да се меша во нашите работи. И посебно не сакаме уште даноци“.

Овој двоен став е стандард. Германскиот социолог Вернер Зомбарт уште пред сто години го постави познатото прашање: „Зошто во Америка нема социјализам?“ Постојат многу одговори на ова прашање. Некои од нив имаат врска со големината на таа држава: заедничките принципи тешко се организираат и одржуваат на ниво на империја. Се разбира, постојат и културните фактори, како што е специфичната американска сомничавост кон централната влада.

И навистина, не е случајно што социјалдемократијата и социјалната држава биле најуспешни во малите, хомогени земји во кои взаемната недоверба полесно се надминува. Подготвеноста да им се плати на другите луѓе за нивните услуги и помош почива на сфаќањето дека и тие за возврат ќе го сторат истото за вас и вашите деца: поради тоа што се слични на вас и го делат истиот светоглед.

Од друга страна, онаму каде имиграцијата и видливите малцинства ја измениле демографијата на некоја земја, речиси секогаш наидуваме на поголемо отстапување од другите и на губењето на ентузијазмот за социјалната држава. Конечно, јасно е дека социјалдемократските држави денес се соочуваат со сериозни практични предизвици. Не се доведува во прашање нивниот опстанок, но исчезна некогашната самоувереност.

Но мене ме интересира следново: Зошто нам, овде во САД, ни е толку тешко дури и да замислиме еден поинаков вид на општество од она чии дисфункционалност и нееднаквост ни создаваат толку проблеми? Изгледа дека сме ја изгубиле способноста да ја преиспитуваме сегашноста, а уште помалку да и’ понудиме алтернатива. Зошто ни е толку тешко да разгледаме поинаков склоп на нештата кој можеби би бил подобар за сите нас?

Нашата маана е дискурзивна. Ние едноставно не умееме да разговараме за таквите нешта. За да разбереме зошто е така, треба да се вратиме во историјата. Како што Кејнз еднаш забележал, проучувањето на историјата на мислењето е неопходен предуслов за еманципација на умот. Во насока на ментална еманципација предлагам да одвоиме некоја минута за проучување на историјата на една предрасуда: денешното универзално прибегнување кон „економизмот“, т.е. кон повикувањето на економијата во сите дискусии за јавните работи.

Последниве 30 години, во најголем дел на англиското говорно подрачје, кога би се запрашале дали да поддржиме некој предлог или иницијатива, не се прашувавме – дали тоа е добро или лошо. Наместо тоа, ние разгледувавме: дали е ефикасно, дали е продуктивно, дали ќе го зголеми бруто домашниот производ, дали ќе придонесе за економскиот развој. Оваа тенденција на избегнување на моралните обзири и ограничување на прашањето на добивка и загуба – на економските прашања во најтесна смисла – не е природна човечка состојба. Се работи за стекнат вкус.

Тоа веќе го имавме. Во 1905 г. младиот Вилијам Бевериџ – чиј извештај од 1942 ќе ги постави темелите на социјалната држава во Англија – одржа предавање на Оксфорд, и во таа прилика го постави прашањето поради кое класичната економија во јавните дебати ја замагли сферата на политичката филозофија. Неговото прашање одекнува и денес. Сепак, обратете внимание дека ова помрачување на политичката свест не е во врска со пишувањето на големите класични економисти. Во разговоире за економијата во 18 век преовладувало она што Адам Смит го нарекува морални сентименти.

Навистина, самата помисла дека со размислувањето за јавните работи би можеле да го ограничиме на само економски пресметки веќе била загрижувачка. Маркиз де Кондорсе, еден од најсуптилните автори за комерцијалниот ран капитализам, со одбивност ја антиципирал можноста дека „слободата во очите на среќната нација ќе стане само неопходен услов за осигурување на финансиските операции“. Револуциите од тој период ризикувале продлабочување на јазот меѓу слободата да се заработуваат парите и слободата сама по себе. Но зошто ние денес почнавме да размислуваме исклучиво во економски термини? Од каде таа фасцинираност од економскиот речник?

***

Живееме во долгата сенка на дебатата за која повеќето луѓе не се свесни. Ако се прашаме кој имал најголемо внимание на сегашната англофона економска мисла, ни текнуваат пет мислители кои не се родени на оваа територија: Лудвиг фон Мизес, Фридрих Хајек, Јозеф Шумпетер, Карл Попер и Петер Друкер. Првите двајца биле големите „дедовци“ на Чикашката школа за слободен макроекономски пазар. Шумпетер е најпознат по својот возбудлив опис на „креативните, деструктивни“ моќи на капитализмот, а Попер по својата одбрана на „отвореното општество“ и теоријата на тоталитаризмот. Што се однесува до Дракер, неговите трудови за менаџментот имаа огромно влијание на деловната теорија и пракса во просперитетните децении на повоениот подем.

Тројца од овие мислители се родени во Виена, четвртиот (фон Мизес) во австриски Лемберг (денешен Љвов), а петтиот (Шумпетер) во Моравија, неколку десетици километри северно од Виена. Сите тие биле длабоко погодени од меѓувоената катастрофа која ја зафатила нивната родна Австрија. По катаклизмите на Првата Светска војна и краткиот социјализтички експеримент во Виена, земјата доживеа реакционарен преврат во 1934 г., а четири години подоцна, и нацистичка инвазија и окупација.

Овие настани ги натерале во егзил и сите – посебно Хајек – биле подготвени да ги отфрлат своите предавања и трудови во сенката на клучното прашање на своето време: „Зошто либералното општество доживеало колапс и се свртело – барем во австрискиот случај – кон фашизмот?“ Нивниот одговор бил дека обидот на (марксистичката) левицата по 1918 да воведе во Австрија диригирано планско стопанство и колективна економска активност се покажал како невозможен и предизвикал спротивна реакција.

Европската трагедија, на тој начин, е последица на пропаста на левицата: најпрвин да ги оствари своите цели, а потоа да се одбрани себе си и своето либерално наследство. Секој од овие мислители, иако на различен начин, извлекол идентичен заклучок: најдобар начин за одбрана на либерализмот, најдобра одбрана за отвореното општество и неговите слободи е владата да се држи што е можно подалеку од економијата. Ако државата се засолни на безбедно растојание, ако политичарите – колку и да се добронамерни – се исклучат од планирањето, управувањето или насочувањето на работата на граѓаните, тогаш и влијанието на левите и десните екстремисти ќе биде анулирано.

Со истото прашање – „Што се случи меѓу двете светски војни и како да се спречи негово повторување?“ – се занимавал и Џон Мејнард Кејнз. Големиот англиски економист, роден 1883 г. (истата година кога се родил и Шумпетер), израснал во стабилна, сигурна, напредна и моќна Британија. А потоа, од привилегираната позиција во министерството за финансии и како учесник во версајските мировни преговори, гледал како неговиот свет се урива. И Кејнз го поставил истото прашање како она на Хајек и неговите австриски колеги. Но тој понудил значително поинаков одговор.

Да, признал Кејнз, распадот на викторијанска Европа бил пресвртен настан во неговиот живот. Суштината на неговиот придонес во економската теорија бил настојувањето на неизвесност: за разлика од испробаните бабини лекови на класичните и неокласичните економски теории, Кајнз инсистирал на непредвидливоста на човечките постапки. Ако можело да се извлече некаква поука од депресијата, фашизмот и војната, тогаш таа била следнава: неизвесноста – нарасната до потсвесен колективен страв – е најразорната закана за либералното општество.

Затоа Кејнз барал поголема улога на државата во социјалната сигурност, вклучувајќи ја и повратната економска интервенција. Хајек го предложил токму спротивното. Во своето класично дело „Пат во ропство“ од 1944 г., напишал: „Постои сличност меѓу доброто дело на современата англиска политичка литература со делата кои во Германија беа уништени од вербата во западната цивилизација, водејќи ја состојбата на духот во која нацизмот беше возможен“.

Со други зборови, Хајек експлицитно го предвидел доаѓањето на фашизмот како последица од доаѓањето на лабуристите на власт во Англија. И лабуристите навистина победиле и спроведувале политика која можела да се доведе во директна врска со Кејнз. Наредните три децении Велика Британија (како и поголемиот дел од западниот свет) ја водела политиката во таа насока.

***

Австријците, како што знаеме, го одбрале спротивниот пат, но за тоа во некоја наредна прилика. Важно е дека и ние денес го следиме замагленото ехо – како светло на ѕвезда која умира – на дебатата која пред 70 години ја водеа луѓе родени пред крајот на 19 век. Да се разбереме, економските термини во кои сме поттикнувани да размислуваме обично не се поврзани со овие далекусежни политички разидувања во мислењата. Но без нивното сфаќање, тоа е како да зборуваме на јазикот кој воопшто не го знаеме.

Државата со социјална грижа постигна неверојатно многу. Во некои земји беше социјалдемократска, вкоренета во една амбициозна програма на социјалистичко законодавство; во други, како Британија, на пример, доведе до низа прагматични политики кои за цел имаа да ја олеснат положбата на непривелигираните и да ги намали огромните разлики меѓу богатите и сиромашните. Заедничката одлика и универзалното постигнување на неокејнзијанските влади во повоениот период е нивниот огромен успех во ограничувањето на нееднаквоста. Ако го споредите јазот меѓу богатите и сиромашните во цела континентална Европа, вклучувајќи ги и Британија и САД, без разлика дали на основа на имотот или приходите, ќе видите дека тој е значително намален кај поколението родено после 1945 г.

Со поголемата еднаквост доаѓаат и други поволности. Со текот на времето се намалуваше стравот од враќањето на екстремните политики – политики на очајот, зависта, несигурноста. Западниот индустријализиран свет зачекори во мирниот период на просперитетната сигурност; можеби тоа е меурче од сапуница, но пријатна сапуница, во кое најголемиот број луѓе живееја многу подобро од кога и да е во минатото, и имаа и добри причини да очекуваат уште подобра иднина.

Парадоксот со социјалната држава, како и сите социјалдемократски (и христијанско-демократски) држави во Европа, е во тоа што нивниот успех со текот на времето ја слабееше нивната привлечност. Поколенијата кои ги паметат 30-те години на 20-от век, разбирливо, била најпосветените во зачувувањето на институциите и системот на даноци, социјална грижа и јавното добро, кои тие ги гледале како брана од враќањето на ужасите од минатото. Но нивните наследници – дури и во Шведска – почнаа да ги забораваат причините за првобитните барања за сигурност.

Социјалдемократијата беше таа која ја поврза средната класа со либералните институции во предвечерието на Втората Светска војна (изразот „средна класа“ овде го користам во европската смисла на тој термин). Таа во многу случаи примаше ист вид социјална помош и услуги како и сиромашните: бесплатно образование, бесплатно или евтино лекување, државни пензии и сл. Последица на ова беше тоа дека европската средна класа до 60-те имаше на располагање приходи кои беа поголеми од кога и да било, како и многу неопходни животни потреби покриени преку данокот. И така, токму оваа класа, која беше толку изложена на стравот и несигурноста во меѓувоените години, сега беше цврсто вплетена во повоениот демократски консензус.

Но до крајот на 70-те ваквите размислувања почнаа да се занемаруваат. По реформите на вработување во годините на Реган и Тачер, по што следеше дерегулација на финансискиот пазар, еднаквоста уште еднаш стана важно прашање во западното општество. Откако значајно се намали во периодот од 1910 до 60-те години, индексот на нееднаквоста постепено и сигурно растеше за време на последните три децении на 20-от век.

Денес „коефициентот Гини“ во САД (мерка за јазот меѓу богатите и сиромашните) може да се спореди само со оној во Кина. Ако земеме дека Кина е земја во развој во која нужно ќе се појават огромни разлики меѓу неколкумина богати и осиромашеното мнозинство, фактот дека во САД имаме сличен коефициент ни говори за тоа колку сме се оддалечиле од нашите поранешни намери.

Да го разгледаме Законот за лична одговорност и шансите за работа од 1996 г. (тешко би било да се најде поорвеловски наслов), закон од периодот на Клинтон кој за цел имаше да ги скрати социјалните повластици во САД. Пропозициите на тој закон би требало да нè потсетат на еден друг закон кој е донесен пред речиси два века во Англија: Новиот закон за сиромаштија од 1834. Условите на тој закон ни се познати од описот на Чарлс Дикенс во „Оливер Твист“. Кога Ноа Клејпол го прекорува Оливер, нарекувајќи го work'us (од workhouse, работничка куќа, место каде сиромашните работат за храна), тој во1838 г. го исмева истото она што и ние денес кога ќе кажеме welfare queens (нешто како: фраери кои живеат од социјална помош).

Новиот закон за сиромаштија бил скандалозен: ги присилувал непривилегираните и невработените да бираат меѓу работата за ниска надница и понижувачкиот живот во работничката куќа. Во овој случај, како и во другите видови јавна помош во 19 век (кои сè уште се замислуваат и опишуваат како милосрдие), нивото на помош секогаш било најбедната од најлошата алтернатива. Тој систем се засновал на класичните економски теории кои ја негирале можноста за невработеност на ефикасниот пазар: со доволно ниските надници, секој ќе најде работа.

Во наредните 150 години, реформистите настојувале да ги изменат овие понижувачки практики. Новиот закон за сиромаштијата, заедно со неговите странски реплики, постепено го заменила јавната помош како граѓанско право. Граѓаните без работа не биле повеќе сметани за луѓе кои тоа не го заслужуваат; не се казнувани поради својот статус, ниту имплицитните осуди го загрозувале нивниот статус во општеството. Најмногу од сè, социјалните држави од средината на 20-от век му пружале отпор на одредувањето на граѓанскиот статус според степенот на учество во економскиот живот.

Во денешна Америка, во период на растечка невработеност, мажот или жената без работа не се полноправни членови на заедницата. За да можат да ја примат дури и најнужната социјална помош, тие првин мораат да побараат и да прифатат вработување за секаква понудена плата, без оглед на тоа колку е мала, а работата одбивна. Дури тогаш стекнуваат право на социјална помош.

Зошто само малкумина од нас ги осудуваат ваквите реформи кои ги спроведува еден демократски претседател? Зошто не нè засега стигматизацијата на нејзините жртви? Не преиспитувајќи го враќањето на практиката на раниот индустриски капитализам, премногу добро и премолчено сме се прилагодиле на нешто кое е сосем спротивно во однос на претходното поколение. Како што нè потсетува Толстој, луѓето ќе прифатат секакви животни услови ако тие се општо прифатени.

Таа склоност да им се восхитуваме, речиси да ги обожуваме богатите и моќните, и да ги презираме, или барем занемаруваме, луѓето кои живеат во сиромаштија е најуниверзалниот показател за расипаноста на нашите морални чувства. Ова не се мои зборови. Тие се напишани од Адам Смит - кој ја разгледувал можноста дека еден ден ќе почнеме да му се восхитуваме на богатството и ќе ја презираме сиромаштијата, дека ќе му се восхитуваме на успехот и ќе го осудуваме неуспехот - како најголем ризик со кој се соочуваме во комерцијалното општество чие доаѓање тој го предвидел. Тоа сега е нашата стварност.

(продолжува...)

Овој текст е преработена верзија на предавањето кое авторот го одржа на New York University на 19.10.2009.

Илустрации: cityabyss

Извор:The New York Review of Books