Религиозноста и емпатијата: Помогни му само на ближниот свој

Треба да одржите презентација. Со оглед на околностите, на закажаното место стигнувате само неколку минути пред времето одредено за нејзиниот почеток. Меѓутоа, таму ве дочекува известување дека локацијата е променета. Од новата ве дели простран парк. Брзајќи до зградата во која се наоѓа салата за презентација, наидувате на човек, кој во положба на фетус лежи покрај патеката, превиткувајќи се од болки. Што ќе направите? Дали ќе застанете за да помогнете, ризикувајќи предавањето да ви биде откажано, или ќе продолжите по својот пат, давајќи им примат на сопствените обврски?

Хипотетичкото сценарио не е само мисловен експеримент. Истражувајќи ја подготвеноста на луѓето себеси да се стават во втор план за да ѝ помогнат на сосема непозната личност, двајца психолози од Универзитетот Принстон, Џен Дарли и Даниел Бетсон, во опишаната ситуација довеле 40 студенти по теологија.

Дарли и Бетсон влегле во експериментот со премиса дека безмалку сите субјекти, со оглед дека се работи за студенти по теологија и идни проповедници, ќе го решат конфликтот во корист на помагање на непознатиот. За да испитаат дали на склоноста за помагање влијае степенот на религиозност, сите испитаници одговарале на прашалник кој го мери нивото на интернализација на религиозните ставови и убедувања. Се покажало дека не влијае, но тоа не е причината заради која студијата Дарли-Бетсон стана една од најпознатите во историјата на социјалната психологија. Култниот статус на трудот Од Ерусалим до Џерико, објавен 1973 година во списанието Journal of Personality and Social Psychology, во кое двајцата психолози ги објавиле резултатите од опишаниот ситуационен експеримент, придонеле за две други експериментални варијабли.

Прво, сите учесници во експериментот немале иста задача. На половина од субјектите темата за презентација била парабола за добриот Самариќанец, додека на другата половина им била дадена неутрална тема (неутрална во поглед на помагачкото однесување). Логиката зад ваквата манипулација е следна: Студентите кои по природата на задачата биле натерани интензивно да размислуваат за нереципрочно помагање ќе бидат понаклонети да манифестираат такво однесување.

Второ, кога ќе додјат до првобитно закажаното место за презентација и ќе добијат известување за измената, испитаниците дополнително биле категоризирани во три експериментални групи: на една третина им било кажано дека што побрзо мораат да стигнат на новата локација; на втората третина – да настојуваат да побрзаат по патот до салата за предавања; преостанатата третина – дека на новата локација сè е подготвено и чека и дека нема причина за брзање и паника.

Иронично, параболата за добриот Самариќанец не ги мотивирала студентите, кога за тоа ќе им се укаже можност, да ја претворат во реалност. Исто така, многу религиозните студенти по теологија не биле повеќе наклонети во однос на своите помалку религиозни колеги. И покрај тоа, високорелигиозните студенти, доколку припаѓаат на групата на оние на кои им е кажано дека мораат што побрзо да стигнат на предавањето, биле во состојба да го прегазат превитканиот непознат човек, брзајќи да ја раскажат приказната за добриот Самариќанец.

Генерално, во опишаниот експеримент, количината време на располагање се покажала како главен фактор кој влијае на тоа дали некој ќе застане и ќе му помогне на непознатиот. Без оглед на степенот на религиозноста и евентуалната моментална преокупираност со помагањето и давањето, дури десет проценти од студентите од групата „да се стигне што побрзо“ биле подготвени да му се посветат на непознатиот.

Резултатите кои ги објавиле Дарли и Бетсон отвориле интересно прашање: Ако интензитетот на религиските убедувања не влијае на емпатичното однесување, дали тоа значи дека и религиозноста како таква не е релевантна во поглед на просоцијалното однесување? Со други зборови, дали меѓу религиозните луѓе и атеистите, кога се набљудуваат како дистинктивни социјални групи, постои разлика во манифестацијата на социјалноста?

Верата во бога и просоцијалноста

Иако за стереотипитие вообичаено зборуваме како за негативни ставови кон припадниците на одредени социјални групи, тие можат да бидат и позитивни. Луѓето кои веруваат во бога генерално ги следи (позитивен) стереотип дека се, условно кажано, подобри луѓе. Без разлика дали затоа што тоа е нивно инхерентно својство или од страв од божја казна, се смета дека верниците се понаклонети да помогнат во неволја, дека се поалтруистични, дека чувствуваат должност на другиот да му го олеснат страдањето доколку можат. До неодамна, овој стереотип ѝ одеше од рака на науката.

Необично за социолошки труд, книгата American Grace, која двајцата американски социолози, Роберт Патнам и Дејвид Кембел, ја објавија пред три години, преку ноќ стана бестселер. Во неа, изнесувајќи ги резултатите од своето истражување, авторите не штедат пофални зборови за верничкиот дел од Америка.

Во текот на двегодишен период, Патнам и Кембел во два наврати анкетирале репрезентативен примерок од 3 000 Американци, настојувајќи да ги реконструираат нивните демографски профили, религиозноста, ангажираноста на социјален план, вклученоста во хуманитарни проекти... Накратко, резултатот е следен: Во споредба со своите атеистички ориентирани сонародници, Американците верници се поалтруистични, издвојуваат повеќе пари во добротворни цели, почесто финансиски им помагаат на членовите на своите фамилии, поподготвени се да ѝ се посветат на личноста која поминува низ тежок психолошки период...

Две години подоцна, слични резултати беа објавени во студијата Како дава Америка. Накратко, граѓаните од државите со поголемо учество на верниците во вкупната популација издвојуваат поголем дел од своите приходи во хуманитарни цели (седум проценти), во однос на жителите од поатеистичките држави (три проценти).

Иако, по прашањето за религиозноста Австралија е поинаква од Америка, според извештајот кој го објави тамошната влада во 2005 година, покажува слична матрица: Религиозните Австралијци почесто волонтираат во социјалните и комуналните проекти и подготвени се на овој вид активности да им посветат повеќе време отколку атеистите.

Митот за милосрдието на верниците е само мит

Значи, тезата е дека поголемата подготвеност на религиозните луѓе да им помогнат на оние во неволја се гледа во издвојувањата за хуманитарни цели. Низа социолошки студии покажуваат дека верниците во тој поглед се навистина повеликодушни отколку атеистите. Но, дали тоа може да се земе како доказ за просоцијалност?

Студијата која на претходното прашање одговара потврдно би морала да ги содржи следните три елементи: (1) кај значителен број испитаници се измерени степен на религиозност и вредност на донации кои во одреден временски период се упатиле, на пример, во добротворни организации; (2) корелацијата помеѓу двата измерени параметри покажува дека, во просек, порелигиозните луѓе издвојуваат повеќе за хуманитарни цели; (3) религиозноста е причина за поголема великодушност.

Ако тргнеме од првиот елемент, ќе согледаме дека доминантна техника за собирање податоци во социолошките студии на оваа тема – е прашалникот. Една од неговите главни слабости е пристрасноста во корист на општествено пожелното, односно тежнеењето на испитаниците да даваат одговори за кои претпоставуваат дека анкетарите ги очекуваат, односно одговори за кои сметаат дека се пожелни во нивното окружување. Ова особено важи за прашањата и одговорите кои се однесуваат на однесувања кои се регулирани со строги норми во рамки на групите, а религиозноста, мерена со одговорот на прашањето за тоа колку често испитаникот оди на миса, спаѓа токму во таквите однесувања.

Стандардно, социолошките анкети велат дека 40 проценти од Американците еднаш неделно одат на богослужба. Меѓутоа, примената на поригорозни мерења и статистички процедури покажува дека бројот дисциплинирани верници е помал за половина. Исто така, тврдењата на верниците за својот ангажман за помагање на луѓе во неволја можат да бидат обоени со желбата да се одржат самите себеси или да ја зајакнат сликата за сопствената несебичност.

Меѓутоа, студиите кои се насочуваат кон малку поверодостојни методи за собирање податоци, откриваат сериозна слабост – од концептуална природа.

Кога се анализира, структурата на хуманитарните прилози на религиозните луѓе покажува дека огромно мнозинство од нивните донации заминува во локалната црква. Локалната црква, пак, така собраните пари ги дистрибуира до своите верници. Значи, во прашање е многу тесен круг луѓе, а целта на донацијата е, практично, промоција на религиските определувања на донаторот. Освен тоа, често, собраните средства црквата ги користи во нималку хуманитарни цели. На пример, кога пред неколку години Хаити го погоди разорен земјотрес, една од евангелистичките конгрегации собираше средства за да им испрати на жителите на Хаити соларни библии кои зборуваат.

Со истражувањата од овој вид постојат и подлабоки концептуални проблеми, за кои двајца психолози, Ара Норензајн и Азим Шариф, детално пишуваат во својата метаанализа на трудови на тема односот на религиозноста и просоцијалноста, Потеклото и Еволуцијата на религиозната просоцијалност, објавена во списанието Science во 2008 година. Накратко, не само што религиозноста не води кон просоцијалност, туку религиското организирање повеќе може да биде фактор во служба на еволутивно „постар “ механизам – психолошки механизам кој нè прави почувствителни на личната просоцијална репутација. Попластично кажано, ни се допаѓа за себеси да мислиме како за просоцијални поединци и би сакале и другите да нè гледаат така. Како и да е, на некои од нас религијата им служи како средство за постигнување на оваа цел.

Најпосле, фактот дека црковните приходи се ослободени од данок, а во повеќето развиени земји даночните олеснувања и ослободувања се применуваат и на донациите од црковните заедници и нивните хуманитарни организации, се поставува прашањето дали овој вид хуманитарни давања можат да се карактеризираат како мотивирани алтруистички побуди.

Мерено според парите, атеистите кои не донираат во црквите не добиваат ниту даночни олеснувања. Плаќајќи поголеми даноци, на државата ѝ ставаат повеќе пари на располагање, која потоа социјалнно го згрижува или настојува да го згрижи загрозеното население. Сè на сè, ако како параметар не се земат само износите донирани во добротворни организации, туку и активностите како доброволното давање крв – атеистите не заостануваат во алтруизмот во однос на верниците. Ако пак, уште и се оттргнеме од социолошките анкети и преминеме на теренот на експерименталните студии, нештата повеќе им одат од корист на атеистите.

Верата во бога и сочувствителноста

Две години по Дарли и Бетсон, тројца психолози од Универзитетот во Вашинготн спровеле повеќеетапен експеримент, во кој се обиделе да ја утврдат врската помеѓу религиозноста, склоностите кон измама и алтруизам.

На студентите од прва година по психологија им приредиле лажен испит, на кој заради наводни организациски пропусти можеле непречено да мамат. Малку подоцна во текот на семестарот, експериментаторите ја замолиле истата група студенти да пополнат серија прашалници, кои содржеле низа прашања за религијата и личните верски убедувања. Врз основа на одговорите, истражувачите ги класифицирале субјектите во четири категории: „атеисти“, „нерелигиозни“, „религиозни“ „луѓе на Исус“. Во третата конечна етапа од експериментот, студентите добиле понуда да волонтираат, работејќи со деца со нарушен ментален развој.

Резултатите покажале дека религиозноста не влијае ни на склоноста кон мамење ни на алтруизмот (во конкретниот случај, мерена според подготвеноста за волонтерски ангажман). Како единствена статистички значајна варијабла се покажал полот на учесниците во експериментот, и тоа само во случај на волонтерски ангажман, за која студентките покажале поголема подготвеност од колегите од машки пол.

Една година подоцна, Лоренс Анис, професор по психологија на Универзитетот во Мисисипи, извел сличен, подеднакво интересен експеримент, чии резултати покажале дека религиозноста не влијае на подготвеноста да му се помогне на непознат.

Субјектите во студијата на Анис, повторно студенти по психологија, одговарале на прашалници кои го мерат „степенот на приврзаност со христијанските вредности“, „местото на религиозните убедувања во личниот систем на вредности„ и „зачестеноста на одење во црква и самостојното практикување молитва“. Понатаму, во текот на студентската година, навидум неповрзано со прашалниците, секој од субјектите во студијата „случајно“ видел жена со скали како влегува во просторијата и ја затвора вратата зад себе. Веднаш потоа, се слуша силен тресок, што кај „очевидците“ создава впечаток дека на непознатата жена ѝ се случила незгода. Претпоставувате, ниту една од мерките за религиозност не покажала корелација со подготвеноста на учесниците во експериментот да проверат што се случило и евентуално да помогнат или да повикаат помош.

Религиозноста, недостатокот на емпатија и исклучивост

Цитираните студии упатуваат на заклучокот дека религиозноста не е фактор чии варијации влијаат на просоцијалното однесување. Иако направени пред четириесетина години, стереотипот за поморалните, поемпатичните и поалтруистичните верници во однос на атеистите, опстојува мошне незагрозено. Меѓутоа, поновите студии сугерираат дека просоцијалното однесување на религиозните луѓе често изгледа како мотивирано од чувството на должност да им се даде помош на загрозените, иако не е тоа, па дури и религиозноста да води кон просоцијалност ограничена исклучиво на припадниците на сопствената група, односно верската заедница.

Три студии, направени на репрезентативен примерок со возрасни Американци, чии резултати минатата година ги објавија Лора Саслоу и тим психолози од Универзитетот Калифорнија во Сан Франциско и Беркли, во списанието Social Psychological and Personality Science, покажуваат дека сочувствителноста функционира како мотив за добротворност, но само кај нерелигиозните луѓе.

Во својата студија, Саслоу и соработниците не се занимавале со склоноста кон просоцијално однесување; ги интересирала мотивацијата која ги движи луѓето кон алтруизам, солидарност, помагање на непознат. Хипотезирале дека сочувствителноста, дефинирана како порив да се помогне некому во неволја, би можела да биде во позадината на ваквите однесувања. Меѓутоа, експерименталната манипулација на сочувствителноста (да речеме, прикажувањето видеа за животот на екстремно сиромашните деца) покажала дека таа како директен мотив единствено дејствува во случајот на нерелигиозните и/или атеистите.

Резултатите од трите експериментални студии што ги извеле не значат дека религиозните луѓе не се просоцијални. Меѓутоа, значат дека помагањето на луѓе во неволја не ги мотивира да бидат сочувствителни. Заклучоците кои авторите ги изведуваат врз основа на експериментите, се сведуваат на следното:

• Просоцијалното однесување на атеистите е мотивирано од емпатија – емоционална врска со луѓето и сочувство со нивните тешкотии.
• Просоцијалното однесување на религиозните луѓе повеќе може да се објасни со тежнеењето да се изгради и/или сочува репутацијата, колективниот идентитет и усвојувањето на религиските догми.

Наодите на психолозите од Беркли и Сан Франциско се вклопуваат во резултатите кои неодамна пред тоа ги добиле истражувачите од Универзитетот во Нотингем, во експериментот базиран на играта диктатор; во неа играчот кој прв повлекува потег од експериментаторот добива одредена сума пари, а потоа според сопствено убедување одредува колкав дел ќе проследи до анонимниот соиграч, а колку ќе задржи за себе.

Накратко, резултатот е следен: Верниците се повеликодушни од атеистите само кон припадниците од сопствената вероисповед.

Извор: http://mindreadingsblog.wordpress.com