Политички реализам

Светскиот мир е потполно зависен од рамнотежата на моќта. Но, не непосредно, туку индиректно, преку она што теоретичарот за меѓународни Ханс Моргентау во своето дело Политиката меѓу нациите: Борба за моќ и мир, го нарекува политички реализам. Политичкиот реализам не е исто што и реалната политика, но е поврзан со неа. Имено, политичкиот реализам не произлегува од реалната политика, туку реалната политика, додека е вредна за тоа име, произлегува од политичкиот реализам. Кога реалната политика се движи во рамките на реалноста, а кога заради претераниот прагматизам го губи чувството за реалност, можно е да се утврди само со помош на начелата на политичкиот реализам.

Според Моргентау, политичкиот реализам има шест начела:

1. Политичкиот реализам поаѓа од тоа дека со политиката управуваат објективни закони кои имаат свој корен во човечката природа. За да се направи општеството подобро, најпрвин мораме да ги „разбереме“ законите според кои живее општеството. Дејствувањето на овие закони, бидејќи општеството е нечувствително на нашите преференции, луѓето ќе го оспоруваат изложувајќи се на опасноста да грешат. А токму заради тоа што верува во објективноста на законите на политиката, политичкиот реализам мора да верува и во можноста за обликување на рационалната теорија за политиката која ги рефлектира тие објективни закони. Врз основа на разликите помеѓу вистината и мислењата, помеѓу она што е објективна и рационална вистина, поткрепен со доказите и објаснувањата на разумот, и она што е само субјективен суд, политичкиот реализам е обликуван под влијание на предрасудите и затоа е во конфликт со фактите. Човечката природа, во која се корените на законите на политиката, од времињата кога класичните филозофи од Кина, Индија и Грција настојувале да ги откријат законите на општеството, односно политиката, не се променила ни најмалку. Фактот дека некоја политичка теорија била развиена пред стотина или дури и илјада години, како на пример теоријата за рамнотежата на моќта, не значи нејзина застареност. Таквата претпоставка би сведочела само за модернистичката предрасуда за саморазбирливата супериорност на сегашноста над иднината.

2. Главниот концепт на политичкиот реализам е концептот на интересот дефиниран како моќ. Тој концепт го поврзува разумот, кој настојува да ја разбере меѓународната политика, и фактите што треба да ги разбере. По тој концепт политиката се разликува од економијата, етиката или религијата, кои се темелат на други концепти, а на набљудувачот му наложуваат интелектуална дисциплина, внесување рационален ред во политичките работи, со што се овозможува теоретско разбирање на политиката. На политичкиот актер, пак, му гарантира рационална дисциплина во дејствувањето и го обликува оној „шокантен“ континуитет во надворешната политика, заради кој изгледа дека надворешните политики на Америка, Британија или Русија се само еден непрекинат рационален тек, главно одвнатре конзистентен, независно од различните мотиви, преференции и интелектуални и морални квалитети на државниците. Значи, реалистичката теорија на меѓународната политика нè чува од две раширени заблуди: од занимавањето со мотивите и занимавањето со идеолошките преференции. Мотивите спаѓаат во најлажливите психолошки претпоставки, бидејќи заради интересите и емоциите на актерите често се изопачени до непрепознатливост. Историјата не докажува прецизна и нужна корелација помеѓу квалитетите на мотивите и квалитетите на надворешната политика. Ни во морална ни во политичка смисла.

Добрите намери на државникот не се доказ дека неговата политика ќе биде морална, а камоли политички успешна. Ако сакаме да ги дознаеме квалитетите на постапките на државникот, мораме да ги познаваме токму постапките, а не нивните мотиви. Колку пати досега политичарите ги мотивирала желбата да го подобрат светот, а со своите дела само го влошиле? Добрите мотиви штитат од намерно лошата политика, но не гарантираат политичка успешност на политичарите. И додека етиката ги мери моралните квалитети на мотивите апстрактно, политичката теорија мора да ги мери политичките квалитети на интелектот, волјата и делата.

Невил Чебрлејн ја следел пацифирачката политика, личната моќ не го мотивирала исклучително, се залагал за доброто на сите, но сепак неговата политика придонела за неизбежноста од Втората светска војна и на милиони луѓе им донела страшна несреќа. Винстон Черчил, пак, бил повеќе наклонет кон личната и националната моќ, неговите мотиви не биле којзнае колку универзални, но сепак неговата политика, и покрај инфериорните мотиви, според моралните и политички квалитети била посупериорна од политиката на неговите претходници.

Политичкиот реализам не бара и не ја оправдува индиферентноста кон политичките идеали и моралните начела, „личните“ филозофски и идеолошки насоки, но бара остро разликување помеѓу пожелното и можното. Затоа често е неизбежно да се проучи и можноста за обликување спротивни теории, теории за ирационалната политика. Таа води во патологијата на меѓународната политика, а поврзана е со четири мисловни појави: 1) остатоци од некогашниот соодветен начин на размислување и дејствување кои во новата општествена реалност не вредат повеќе; 2) демонолошка интерпретација на реалноста, која измислената реалност ја смета за стварна; 3) затворање очи пред застрашувачката реалност и нејзино негирање со помош на илузорен вербализам; 4) верување во бесконечната прилагодливост на инаку крутата реалност. „При прегледот на развојот на американското размислување за наворешната политика нè изненадува истрајноста на погрешните стојалишта кои под различни изговори ги преживеале како интелектуалните аргументи, така и политичката практика“. Персонифицирањето на општествените проблеми е карактеристично за примитивното размислување. Ако тешкиот проблем го поистоветиме со одредена личност или група личности, тој изгледа разбирлив и решлив. Да речеме, заради верување во Сатаната како извор на злото, изгледа дека ја разбираме природата на злото, бидејќи во тој случај барањето на изворот на злото и надзорот над него го фокусираме на одредена личност, чие физичко постоење го претпоставуваме.

А кога еднаш сме идентификувале одредени поединци или групи како извор на зло, ни изгледа дека сме ја сфатиле причинската врска помеѓу поединецот и општествените проблеми. Таквото привидно разбирање дава и привидно решение. Треба само да се отстранат поединците „виновни“ за проблемот и проблемот ќе биде решен. Празноверието сè уште владее со односите во општеството, само некако се преместува. Вилијам Греам Самер во 1911 година запишал: „Количината празноверие не се променила многу, но сега е поврзана со политиката, а не со религијата“. По стотина години принудени сме да согледаме дека имаме работа со нешто уште полошо, со религиозниот фундаментализам како политички тероризам, значи со експлозивна мешавина на религиозно и политичко празноверие.

3. Политичкиот реализам го прифаќа клучниот проблем на интересите, дефиниран како моќ, како објективна и универзално валидна категорија. Но, сеедно, не му припишува дефинитивно, еднаш засекогаш дадено значење. Констатацијата на Тукидид дека идентичните интереси се најцврста врска како меѓу државите, така и меѓу поединците, во 19 век лордот Солсбери ја поткрепил со мислата дека единствената трајно поврзувачка врска меѓу нациите е отустноста на спротивставените интереси, мисла која Џорџ Вашингтон ја воздигнал во општо начело на власта. Во почетокот на 20 век Макс Вебер на овој начин ја дополнил оваа мисла во Економската етика на светските религии: „Интересите, материјални или идеални, а не идеите, непосредно владејат со човечкото дејствување. Но ’сликите на светот‘ што ги создале идеите, многу често делуваат како железнички скретничари на колосек, според кои продолжува да се движи динамиката на интересите.“

4. И покрај тоа, политичкиот реализам е свесен за моралното значење на политичкото дејствување. Изборот на целите е зависен и од културниот контекст. Целните интереси можат да бидат избрани од широката палета цели за кои државите веќе се ангажирале или допрва ќе се ангажираат. Истото важи и за концептот на моќта. „Моќта опфаќа сè што воспоставува и го одржува надзорот на човек над човек.“ Опфаќа сè, од физичко насилство до најсуптилни психолошки релации со чија помош еден ум контролира друг.

Моќта содржи доминација на човек над човек како во случаите кога се изразува во облик на две варварски сили и се оправдува со сопственото зголемување, така и во случаите кога е дисциплинирана со морални средства и кога е под надзор на уставни гаранции. Рамнотежата на моќта навистина е траен момент на сите плуралистички општества, но способна е да дејствува само во услови на релативна стабилност и мирољубивост на конфликтите. Не е можно да се трансформира светот со конфронтирање на политичката реалност, која има свои законитости, и апстрактни идеали, кои не сакаат да ја почитуваат таа законитост. Но, и покрај неизбежната напнатост помеѓу заповедите на моралот и барањата за успешна политичка акција, можеме да направиме чекор напред ако универзалните морални начела во нивната универзална апстрактна формулација ги филтрираме низ конкретни околности на место и време.

Поединецот може во сопствено име, но државата во името на оние кои се грижи не може, не смее да каже: Fiat justitia, pereat mundus, Нека биде праведност, па макар и да пропадне светот. Иако, како поединецот така и државата, мораат некое политичко дејствување да го проценат со помош на општите морални начела, притоа, поединецот има право да се жртвува за таквото начело, додека државата нема право да дозволи нејзината морална осуда да ја спречи изведбата на успешното политичко дело зад кое стои конкретното морално начело за (национално) преживување. Нема политичка моралност без почитување на политичките последици, без политичка разумност. Разумноста, односно одмерувањето на политичките последици во политиката е најголема одлика: „Апстрактната етика проценува некој чин со оглед на тоа колку се совпаѓа со моралниот закон; политичката елита, пак, проценува некој чин со оглед на неговите политички последици“. Тоа го знаеле уште античката и средновековната филозофија и за тоа се свесни и современите политичари доколку навистина се државници.

Политичкиот реализам го отфрла поистоветувањето на моралните стремежи на некоја нација со универзалните морални закони. Сите нации се склони своите политички стремежи и дела да ги прикажуваат во сликата на универзалните морални цели. Но, едно е вистина, а друго идолатрија. Затоа знаењето дека нациите се подложни на морален закон е едно, а преправањето дека сигурно знаеме што во односите помеѓу нациите е добро а што зло, нешто сосема друго. Кажано од аспект на религиозниот фундаментализам: „Огромна е разликата помеѓу верувањето дека сите нации се подложни на необјаснивиот Божји суд и богохулното убедување дека Бог секогаш е на наша страна и дека секогаш го сака она што го сакаме ние“. Таквото изедначување е политички судбоносно, бидејќи резултира со изопачен суд кој потоа во поход на слепата лудост може да уништи цели нации и цивилизации – во име на Моралното начело, Идеолошкиот идеал или самиот Бог.

Пред таквите морални ексцеси и/или политичка лудост нè чува токму концептот на интересот дефиниран како моќ. Ако сите нации, вклучувајќи ја и својата, ги третираме како политички ентитети кои се стремат кон остварување на своите интереси, тогаш кон сите нации можеме да бидеме подеднакво праведни. Тогаш, другите нации можеме да ги оцениме како својата и кадарни сме да спроведуваме политика која ги почитува интересите на другите нации. Воедно, притоа ги чуваме и развиваме сопствените интереси. Умереноста во политиката се совпаѓа со умереноста во моралното расудување.

5. Во интелектуална смисла политичкиот реализам ја штити автономијата на политичката сфера како што економистот, правникот или моралистот ја штитат автономијата на своите подрачја. Како што моралистот размислува за согласноста на чинот со моралните начела, правникот за согласноста на чинот со законските правила, а економистот во смисла на интересот дефиниран како богатство, така политичкиот реалист размислува во смисла на интересот дефиниран како моќ. Економистот се прашува: „Како таа политика ќе влијае на богатството на општеството?“. Правникот се прашува: „Дали таа политика е во согласност со уставот и законските правила?“. Моралистот се прашува: „Дали таа политика се совпаѓа со моралните начела?“ А политичарот мора да се праша: „Како таа политика ќе влијае на моќта на нацијата и нејзините институции?“ Политичкиот реалист мора да ги стави во загради сите мисловни стандарди кои им припаѓаат или се соодветни со други подрачја.

6. Значи, политичкиот реализам се темели на плуралистичкото сфаќање на човечката природа, но од аспект на политиката го следи интересот дефиниран како моќ. Секако, човекот кој би бил само човек на политиката, само „политички човек“, би бил ѕвер на кој би му недостасувале морални скрупули. Но, човекот кој е само човек на моралот или „морален човек“ би бил будала, бидејќи ќе му недостасува разумност. А човекот кој би бил само човек на верата, само „религиозен човек“, би бил светец. И тоа може да му се признае и од аспект на моралот и политиката, но како таков, како светец, не спаѓа во нив, односно високо ги надминува, и токму затоа нека не се меша во „секојдневниот“ морал и политиката. Поточно, нека не се меша на политички начин, преку моќта, или моралистички, така што своето свето искуство го нормира според некое општо морално правило.

Да речеме, како да се разрешат дилемите за коегзистенција на прикажаните сфери и нивоа за време на вооружена одбрана? Ако како политички реалисти се согласиме со оправданоста од вооружен отпор во одбрана на националниот интерес (зачувување на сувереноста и самостојноста), значи со војна, а со тоа и со жртви од конфликтот, мртви и убиени, тогаш мораме да бидеме свесни дека со тоа го кршиме темелното етичко начело, значи тоа што го правиме („ја браниме татковината“) на најдлабоко ниво не е нешто добро, станува збор за зло. Второ, дека тоа нужно зло, е зло во кое сме турнати. И трето, дека при нужно зло се дозволени само оние средства кои се навистина нужни, без какви било осветничко-одмазнички примеси.

Со други зборови, никогаш, ама баш никогаш, оние кои земале оружје в рака и заминале во војна, не смеат да заборават дека се криви за смртта. Па дури и ако е убиен само еден „непријател“, таа смрт паѓа на нив. Ја имаат на својата свест! На насилството одговориле со насилство, на смртта одговориле со смрт. Стратешки, таа одлука за вооружен отпор може да биде правилна, правно или морално оправдана, но во суштина е подлабоко религиозно ниво, ниво на светото, трансцендирачко ниво на човекот за одлучување за животот и смртта. Значи, „најзаслужните“ (за „одбраната на татковината“) воедно се и најмногу виновни. Затоа мораме да бидеме скромни во својата смиреност, најмалку гласни за своите заслуги. Спротивниот пат е пат за зголемување на вината, пат на кој во името на нацијата и нејзиниот интерес, која со тоа сè повеќе се претвора во вампирска Нација, настојува да ги избрише неизбришливите виновници со тези за наводна перманентна загрозеност на народот или дури со хипотези за некакви повисоки национални цели.

Ханс Моргентау во својот политички реализам отворено ги отфрла оние кои не ја прифаќаат борбата за моќта како елементарен општествен факт, туку ги величаат нејзините неограничени манифестации и отсутноста на ограничување ја сметаат за општествен идеал и правило за поединечно однесување. Истовремено се покажува дека политичките системи, кои пред сè се потпирале на волјата за моќ и борбата за моќ, долгорочно се покажале токму како немоќни и самоуништувачки. Значи, дискусијата за односот на моралот и политиката мора да ги избегне овие крајности: преценување на влијанието на етиката на политиката и потценувањето на тоа влијание со негирање дека државниците ги мотивира уште нешто освен голата материјална моќ. Мора да се внимава на двојната грешка: замената на моралните правила до кои се придржуваат луѓето со правилата за кои само се преправаат дека ги држат и погрешната претстава која вообичаено е поврзана со општото обезвреднување и моралното осудување на политиката. Значи, свечените гаранции на државниците и дипломатите за несебичните и мирољубиви намери, за хуманите намери и меѓународните идеали не треба да се прифаќаат без сериозно анализирање на нивните вистински цели. Станува збор за прашањето дали нивните изјави се само идеолошки, со прикриени правни мотиви, или во нив може да се рефлектира вистинското настојување за усогласување на политиката со етичките мерила. И покрај својата теорија за политичкиот реализам, за крајната ограниченост на етичкото корегирање на реалната политика (особено меѓународната), која „од врвот до дното е проткаена со зло“, Моргентау на крајот се одлучува за етичкиот дигнитет на политиката, односно политичарите. Со други зборови, националниот интерес треба да се стави во загради секаде каде што неговото застапување ќе бара кршење на темелните морални начела. Кога станува збор за животи, целта не ги оправдува средствата!

Теоретичарите на политичкиот реализам како Ханс Моргентау, и покрај строгото заговарање на начелото на тој реализам, никогаш не запаѓаат во прагматичниот модел на реалната политика. Подеднакво строго како и политичкиот реализам заговараат етичка принципиелност кога станува збор за употреба (воено или повоено) на насилство.

Извор: http://pescanik.net/