Балканскиот аџилак

Се согласувам со тезата „Сите нации се геноцидни“ (Тричковски, 2015), особено земајќи ги предвид балканските народи и народности, а не исклучувајќи ја и македонската. Имено, деволуцијата на Сојузна Федеративна Република Југославија (СФРЈ) го иницираше создавањето на посебни ентитети и разложување на едната држава во пет суверени, самостојни и независни држави.

Таквата деволуција и нејзината потопеност во крв, укажа на „основачкото злосторство“ на кое е базирано создавањето на државите, односно на „нелегитимните извори на моќ“ (Жижек, 2008) во односот и третирањето на Другиот – како различен и одвишен – кој треба да се истави од херојските наративи на создавање.

А првата функција на таквите херојски наративи, одново популистички понудувани, треба да биде токму потиснувањето на таквото основачко злосторство и тоа во две две комплементарни насоки:

1) Oзначување на доминирачка заедница (национална, етничка) која служи како материјал за „благородни лаги“ околу единственоста на вистината за постоењето и создавањето на државата од една страна, и од друга страна на оние кои се одвишни и ја дисторзираат таквата вистина со нивниот идентитет кој е разликувачки;

2) Патолошка приврзаност за земјата, како географска и историска одредница на политичкото организирање, кое приврзување се користи како појдовна точка во хегемонските идеи и сходно конструираното минато за моќта на државите (најчесто, одразена во ништечка и територијална смисла како на пример „Голема Србија“, „Голема Македонија“ итн.).

Единствениот проблем во оваа динамика за и околу создавањето на државите е што истата го објаснува создавањето на нациите-држави пред два века и во услови кога ова било прифатливо, кога не се расправало околу мултикултурната структура на општествата и политиките на разлики, односно не постоел „глобален свет кој себе си се легитимира низ глобалната моралност, а суверените земји повеќе не се имуни на моралната осуда, туку се третирани како морални агенти кои треба да бидат казнети за своите злосторства …“ (Жижек, 2008).

Идентитетските конфликти од почетокот на 90-тите, на балканските простори, со кои беше проследена деволуцијата на СФРЈ, ја потврдуваат тезата „Сите нации се геноцидни“, токму заради средовековната динамика на создавање на современите пост-југословенски држави и „основачкото злосторство“ при создавањето на овие држави.

Овие држави последните 20 години ги потрошија на потиснување на нелегитимните извори на моќ, што државата ја практикува врз ранливите и разликувачки заедници, консолидирајќи се низ херои-кољачи како централни делови од херојските наративи и одржувајќи се во рамки на едно „вечно минато“, а не вредности кои се универзални и прават да се опстои достоинствено таму – во светот.

Конечно, вооружениот судир кој во периодот од 1992 до 1995 година, од Босна и Херцеговина направи топос на основачко злосторство (при создавањето на три нови држави), можеби најдобро го одразува објаснувањето за пост-југословенската динамика и опасноста од тоа и балканските нации да бидат геноцидни, односно херојските наративи на засегнатите да бидат, всушност, концентрирано кршење на фундаменталните човекови права и достоинство, и сторување на воени злосторства, злосторства против човештвото, геноцид и етничко чистење.

Оттука, тој вооружен судир е указ за темниот потенцијал на Балканот, за склоноста кон насилство, во недостиг на почит кон ситните животи и споделувањето, наспроти оттуѓеноста на крупните политики и девастацијата.

Дополнително, моралната осуда на овој судир предоцна се обзнани со Резолуцијата на Организацијата на обединетите нации, според која геноцидот во Сребреница, како фокална операција при вооружениот судир (1995), е човечка катастрофа која не се беше случила после Втората светска војна.

И тоа нè доведува до нужноста од преиспитување на нашите припаѓачки позиции во заедници кои условуваат со посветеност на идејни системи, поначесто националистички и луди; и преиспитување на односите на моќ преку кои нашите заедници согледуваат историска склад во ништењето на Другиот.

***

Посетата на Сребреница е како балкански аџилак. И покрај набиената траорност во таквата посета, таа треба да стане рефлектирачка пракса на балканските млади сонародници, наспроти политичките околности кои ја истакнуваат транзициската правда (следствена на авторитарните режими и вооружените судири) како единствено добар исход, на целиот Балкан. Всушност, одењето таму лесно доведува до освестување на аспектите на нашето пост-југословенско време, и наметнува едно згрозување од инхерентните закани на балканските простори што може да доведе до инакво восприемање на Другиот и одбивање на идентитетските офанзивни политики. Особено затоа што девастирачките настани од почетокот на 90-тите имаат контингентност во себе, и истите може повторно да се случ(ува)ат како балкански јазли на прогресот.

Тој простор (помеѓу Сребреница и Тузла) што го заробил времето, зачудувачки силно ги сведува сите активности на потреба од осама, молк и едно транспонирање: интимните тегоби како предворје на тегобите на светот. Сенекакви дилеми се отвораат, поклопени од најврескачката меѓу нив – Што барам овде? – и нејзиниот одговор, по престојот, како политички заклучок. А за време на престојот, со ултимативната присутност на срамот навлечен од туѓиот национализам и потсетувањето на национализмот на својата заедница, постојано преовладува едно чувство кое Славој Жижек го споделува исто така, но зборувајќи за посетите на Израел, а не Република Српска или како престојување на „забранета територија на нелегитимно насилство“. И дополнително, речиси како (не)битна пукнатина во тој срам, невозможно е да не се забележи густата убавина на природата во која се случил масакрот на 8732 сребренички мажи и момчиња, и постојаното гледање во шумите кои засолниле или предале човечки животи, каде се случило „неугодното во природата“.

Агендата наложуваше волонтирачко учество во подготвувањето на уметничката инсталација „100 000 коски: патот до Сребреница“ и трогателна посветеност на босанскохерцеговачките невладини организации (каква што е Центарот за пост-конфликтно истражување) во обидот да се потенцира значајноста од генерирање на споделувачко искуство на младите, размена, и отворајќи ја уметноста кон таа размена која подразбира и политичко ангажирање. Но овој настан на прекин, односно интервенирање во просторот со потреба од инаков однос кој може да биде исто така конститутивен, а тоа да не биде омразата, го предизвика репресивниот апаратус или полицијата на Република Српска и наврати на инхерентните балкански закани. Независно од причините заради кои истата настапи со забрана за поставката, еден односен збир на зборови на униформираниот човек значеа доволно во процените околу возможноста од заедничка заложба за реконсилијација – „Овде пиле нема да прелета, а не вашите коски да останат“.

Брзо потоа, следниот ден, околу ова процена зборуваше и Кати Мартон, новинарка и известувач во кризни ситуации, и тогашен известувач од Босна и Херцеговина, но и „алтернативен дипломат“ како сопруга на Ричард Холбрук. Имено, нејзината теза околу заедничката намера за реконсилијација беше длабоко заснована на колективната вина, односно заедничкото препознавање и осудување на најлошото, бидејќи како што истакна таа – оние што го извршија геноцидот (кој не е инцидентна, туку организирана операција) не се едноставни службеници на безбедносните сили, туку се свесни убијци. Така, имајќи ги предвид тврдењата дека во 1995 година и полицијата на Република Српска зазела учество во геноцидот во Сребреница, но и тезите на Кати Мартон, и после 20 години, очигледно не постојат истоветни напори околу реконсилијацијата, односно структурна промена на безбедносните служби и нивна позиционираност кон заедничката заложба за реконсилијација. Тоа и понатаму, одново, посочува на она што државите се обидуваат да го потиснат или нелегитимите извори на моќ (кога во полициските редови се негуваат ставовите на колегите убијци). Така, и Кати Мартон, заклучи во своето излагање, дека единствениот концепт што може да доведе до некаква јасност на запрепастувачкото разбирање е токму моќта, посочувајќи дека отворено така се изразувале и Слободан Милошевиќ и Ратко Младиќ, во разговорите со неа, кога сопругот Ричард Холбрук ја терал да ги води на прошетка и да ги прашува за нивните соништа.

Околу заедничката заложба за реконсилијација, потоа продолжи и професорот Дино Абазовиќ, солидно истакнувајќи ги предизвиците на ретрибутивната правда, како дел од реконсилијацијата, и неможноста од истата во услови на отсуство на политичка волја. Имено, директните учесници во злосторствата не може да бидат дел од политичкиот естаблишмент или да бидат агенти на политичка добра волја во овозможувањето на ретрибутивната правда, ако истовремено таквата ретрибутивна правда наложува казнување на истите. Дополнително, нивните активности на јавната сцена значат продолжување на траумата на жртвите чии права биле нарушени, а односот кон таквото нарушување завршува со повторно нарушување на правото на правда. На таа линија, според Дино Абазовиќ, целосно се проблематизира националното идентификувањето во држава во која не може да се демократизираат националните институциите кои треба да бидат ефективен јавен сервис, односно прашањето што го поставува Борис Буден – „Што ќе ми е нација, без правичност?“ – ги исцрпува и интимните и јавните напори околу заедничката заложба, и за тоа е потребен соодветен симболички капитал во напорите околу спроведувањето на правдата наспроти криминогените политички елити. А тоа, болно потсетува на македонскиот случај на оневозможеност на ретрибутивната правда со Хашките случаи и Законот за амнестија, односно преплетувањето на партиските интереси низ владеењето на правото. Сепак, во таквата турбулентна состојба со реконсилијацијата, значајно е да се одржи сеќавањето, односно да се биде имун на националното сеќавање кое, главно, е она што погоре е посочено како херојски наратив. Оттука, колективното сеќавање во пост-конфликтните општества е интерактивна категорија и истото се генерира преку директните односи, а не преку однос кон хеорите на нацијата, односно преку комуникацијата „одоздола“, така што се генерира grass root колективно сеќавање кое може да ги (пре)создаде секојдневните односи. Во таа смисла, се изнедрува потребата од балансирање помеѓу паралелните системи на сеќавање, а кон истото најдиректно може да придонесат граѓанските алијанси и здруженија.

Конечно, за време на комеморацијата и одбележувањето на 20 години од геноцидот во Сребреница, помеѓу сите знајни и незнајни луѓе се приопштија и жртвите. Седат до мермерните плочи и ги замолуваат присутните да не стојат врз гробовите, со живи раце ја чуват земјата што ги покрива нивните ближни, бидејќи земјата „почнала да пропаѓа“ и тоа не е добро.

Веројатно, тогаш, само занеменоста значи и сочувство со болката на Другиот. Иако, овој пат, тоа беше прекршено со еден симболички упад и со цел за демонстрирачко оспорување на геноцидот.

Сите спротивни позиции на пресудата на Меѓународниот кривичен суд и резолуцијата на Организацијата на обединетите нации за геноцидот во Сребреница (1995), значат оспорување (denial) на геноцидот или истовремено значат и регрес на процесот на реконсилијација, во делот на признавањето на вистината и колективната меморија – како основни пилари на ресторативната правда. Позициите на Република Србија, одразен низ политичките гестови на српски државници каков што е Александар Вучиќ значи токму оспорување на геноцидот или т.н. „интерпретативно оспорување“ преку манипулативното пребројување на жртвите на двете страни, манипулативниот однос кон „правото на правда“ (особено со монтирање на случаи, каков што потенцијално е случајот на Насер Ориќ), вулгаризирање на сеќавањето и таквите простори со идеи за градење на нов српски Меморијален центар. Дополнително, морализирањето околу инцидентот во Поточари, 11. 07. 2015, отвора опасност низ која заземаме регресивни позиции во однос на реконсилијацијата како обновувачки процес на повеќе рамништа – политичко, правно, културно, социјално, психолошко. Затоа, прифаќањето на Александар Вучиќ од страна на мајките на Сребреница, како директни жртви, не може да се компензира со недоветноста на Александар Вучиќ и неговото оспорување на геноцидот, односно таквата несомерливост во двата пристапи не може да придонесе кон реконсилијација (слично и Весна Пешиќ).

Имено, покрај директните жртви, во пост-конфликтните општества има и индиректни жртви или како што Дино Абазовиќ посочи – целото општество е жртва. Градењето на довербата, и понатаму, колективното меморирање на политичките односи, е возможно само и само со сеопфатно третирање на жртвите.

Дополнително, исказите околу наводниот напор на Александар Вучиќ, после 20 години да пристапи со гест на почит и ужаленост, како причина за опростување, добро ја потенцираат тезата „простување, но не и заборавање“ – како неопходна во процесот на реконсилијација, бидејќи ритуализирањето на прошката низ тој процес останува како тензичен вишок! И тоа не може да се превиди, особено заради експлицитното, освестено силеџиство и повици на тоа од негова страна, непосредно пред да се случи геноцидот во јули, 1995 година.

На крај, ако поместувањето на личното проследување на инцидентот во Поточари може да се восприема како дополнително во разбирањето, без обид да биде референтно, слободна сум да ја споделам согледбата од намераченоста на Александар Вучиќ да се случи инцидент. Неговото појавување таму како политички калкул се‘ уште можеше да биде воздржано.

Имено, бидејки комеморацијата, своевидно, има два дела: политички обраќања и декларативност; молитва, изразување сочувство и закоп, тој можеше да не се приклучи на комеморацијата во вториот дел, кога јасна беше вознемиреноста на толпата.

Исто така, без обид да се сведе тоа на конспирација, потребно е да се одржува шпекулацијата за можна организираност на дел од толпата, и тоа многу повеќе после прес конференцијата на Александар Вучиќ, каде тврди дека се вклучени навивачки групи од Србија (читај: тајна полиција).

За оние што сакаат да го поздрават гестот на Александар Вучиќ кој ги надминал пресметките на мракобесието (1 Србин = 100 Муслимани) и да го оценат како гест и нова динамика, отаде онаа пред 20 години, треба да знаат дека луѓето кои останале да живеат во Сребреница се снеможени да се посветат на таква отаде-динамика. Како што мојот другар Бекир, кој бил на возраст од една година кога се случил геноцидот, посочи „Овде нема активен живот, вие не гледате луѓе после 16 часот попладне“.

Она што се случуваше во Босна и Херцеговина, на почетокот на 90-тите, ги турна жртвите низ една неподнослива иницијација кон она што Примо Леви го нарекува „Логор за уништување“, каде границите на ужасот се само небото, но и балканскиот амбис.

Конечно, секвенците на Логорот за уништување се препознаваат во сите идентитетски балкански конфликти и особено во пост-конфликтниот период. Таквата пустош на достоинството и концептите на слобода, правда и еднаквост, следува кога се омоќени политички националистички групации (како и во време на груевизмот), затоа несомнено потребно е целосно „обновување на мотивациските обрасци“ или апсолутна посветеност на реконсилијацијата и транзициската правда која е во Деридијанско надоаѓање.

Извор: http://libertas.mk/