Јас сум само човек од перо

На 14 април 1976, Денис Датoн и Мајкл Паленсија – Рот, обајцата издавачи на Филозофија и литература, заедно со нивниот колега Лоренс И. Берков од Универзитетот Мичиген го интервјуираат Хорхе Луис Борхес на Универзитетот Мичиген каде што држи предавања во зимскиот семестар. Транскриптот кој го пренесуваме ги содржи најважните делови од тој разговор кој се одвива на англиски јазик.

Аудио снимката од разговорот кој трае 15 минути можете ја слушнете овде.

Денис Датон: Што ќе ни кажете за филозофите кои влијаеле на вашата работа и кои најмногу ве заинтригирале?

Хорхе Луис Борхес: Па, мислам дека тоа е лесно. Станува збор за двајца: тоа би биле Беркли и Шопенхауер. Добро, мислам дека би можело и Хјум бидејќи, на крајот на краиштата, тој го побива Беркли. Но, во суштина, тој произлегува од Беркли, како што Беркли произлегува од Лок. Може да се гледа на Лок, Беркли и Хјум како да се три делови од една аргументација. Во филозофијата, кога некој некого побива, тој ја доразвива неговата аргументација.

Мајкл Паленсија – Рот: Како тука се вклопува Шопенхауер?

Хорхе Луис Борхес: Шопенхауер многу се разликува од Хјум. Секако, Шопенхауер ја имал идејата за Волјата, која не може да се најде кај Хјум. Ама поинаку е и кај Беркли. Претпоставувам дека тој го замислувал Бог како свесен за сите нешта за сето време, ако нешто не сум сфатил погрешно. Ако излеземе, дали оваа соба исчезнува? Се разбира дека не, бидејќи Господ и понатаму ја мисли. Е сега, во случајот на Шопенхауер, јас ја препрочитував „Светот како волја и претстава“ и бев запрепастен, или поточно збунет, или предизвикан од нешто што цело време се повторува кај Шопенхауер. Се разбира, може да е тоа невнимание, ама кога ќе види човек колку внимателен автор е Шопенхауер, прашање е дали навистина се работи за невнимание. На пример, Шопенхауер започнува со тврдење дека сето ова, униврзумот, ѕвездите, просторите меѓу нив, планетите, оваа планета, сите овие нешта не постојат освен во умот кој ги перципира – така?

Мајкл Паленсија – Рот: Да.

Хорхе Луис Борхес: Е тука, на мое изненадување – претпоставувам дека вие ова можете да ми го објасните бидејќи сте филозофи, а јас не сум – она што го вели Шопенахуер е дека сите тие нешта не постојат поинаку освен во мозокот. И дека универзумот – се сеќавам на тие зборови, мислам дека не ги измислувам – „ist ein Gehirnphänomen“, дека светот е церебрален феномен. И кога го прочитав ова бев збунет. Зашто, секако, ако го мислиме универзумот, претпоставувам дека мозокот е дел од него исто како ѕвездите и месечината. Па во крајна линија, мозокот е систем од – што знам – од визуелно, тактилно, перцепции… Ама тој постојано инсистира на мозокот.

Мајкл Паленсија – Рот: Да.

Хорхе Луис Борхес: Не мислам дека, на пример, бискупот Беркли би се држел до мозокот, или Хјум, кој наместо тоа би говорел за умот или свеста…

Денис Датон: Понекогаш луѓето велат дека го наоѓаат Беркли во раскази како „Orbis Tertius“.

Хорхе Луис Борхес: Да, претпоставувам. Секако. Но, во тој расказ јас се раководам и според литературни причини.

Денис Датон: Како ги разликувате литературните од филозофските причини во тој расказ? Можете ли тоа да го објасните?

Хорхе Луис Борхес: Па да, лесно е тоа да се објасни… Енциклопедиите отсекогаш биле, би рекол, мое главно четиво. Постојано одев во Националната библиотека во Буенос Аирес и – со оглед на тоа што бев многу срамежлив, чувствував дека не би можел да се осмелам да побарам книга или библиотекар, па ќе ја побарав на полиците Encyclopædia Britannica. Се разбира, подоцна таа книга ја имав и дома. Тогаш, случајно ќе одберев некој том и ќе го читав. И една ноќ за тоа бев богато награден, бидејќи прочитав сѐ за Друзите, Драјден и за Друидите – скриено богатство, зар не? – и сето тоа во истиот том, „Др“.

Тогаш ми текна колку добро би било да се измисли како енциклопедијава на реалниов свет, и една енциклопедија, многу студиозна, на еден имагинарен свет, каде сѐ би требало да биде поврзано. Каде би имало, на пример, јазик и потоа литература напишана на тој јазик, па историја со сето тоа итн. Тогаш си помислив - ајде да напишам расказ за таа измислена енциклопедија. Секако дека во тој случај би биле потребни многу различни луѓе за да ја напишат, да се соберат и да дискутираат за најразлични теми: математичари, филозофи, книжевници, архитекти, инженери, исто така писатели и историчари. Потоа, бидејќи ми требаше понаков свет од нашиот, не беше доволно да измислам божемски имиња – си реков: зошто не свет кој би се темелел, да речеме, на берклијански идеи?

Денис Датон: Свет во кој Беркли би бил здрав разум наместо Декарт?

Хорхе Луис Борхес: Да, баш така. Тој ден го напишав тој расказ, „Tlön, Uqbar, Orbis Tertius“ и привлече многу читатели. Секако, целата работа се темелеше врз теоријата на идеализмот, идејата дека нема нешта туку само дејствувања, дека нема именки туку само глаголи, дека нема предмети туку само перцепции…

Лоренс И. Берков: „Tlön“ е добар пример за оние твои раскази кои, како и да завршат, го охрабруваат читателот да продолжи да ги применува твоите идеи.

Хорхе Луис Борхес: Па, се надевам. Само, се прашувам дали тие идеи навистина се мои. Зашто јас во принцип и не сум мислител. Сум употребувал филозофски идеи за мои лични литературни потреби, но не сметам дека сум мислител. Претпоставувам дека моето мислење наместо мене го сториле Беркли, Хјум, Шопенхауер, Маутнер можеби.

Мајкл Паленсија – Рот: Значи, тврдите дека не сте мислител.

Хорхе Луис Борхес: Не, сакав да кажам дека немам личен филозофски систем. Никогаш не сум се ни обидел да го создадам. Јас сум си обичен човек од перо. На ист начин како што – па, можеби не требаше да го одберам него за пример – на ист начин како што Данте ја употребил теологијата за целите на поезијата, или Милтон ја користел теологијата за целите на својата поезија, зошто јас не би ја користел филозофијата, особено идеалистичката филозофија која ми лежи на срце, со цел да напишам приказна или расказ? Белки тоа е дозволено.

Денис Датон: Сепак, едно делите со филозофите, а тоа е вашата фасцинација со збунувачкото, со парадоксот.

Хорхе Луис Борхес: Да, се разбира – мислам дека филозофијата и потекнува од нашата збунетост. Ако сте го читале она што смеам да го наречам „мои дела“ – ако сте ги читале моите писанија, кои и да се тие – ќе откриете дека има многу очигледен симбол на збунетоста кој се појавува цело време – а тоа е лавиринтот. Мислам дека тој е прилично очигледен симбол за збунетост. Лавиринтот и зачуденоста одат заедно, зар не? Симбол за зачуденост би бил лавиринтот (Непреводлива игра на зборови: лавиринт на англиски е „maze“ а зачуденост е „amazement” Заб. Прев.).

Денис Датон: Но филозофите не се задоволуваат само со тоа да ги изнајдат забуните туку сакаат да најдат и одговори, системи.

Хорхе Луис Борхес: Па, со право.

Денис Датон: Со право?

Хорхе Луис Борхес: Па, можеби ниту еден систем не е остварлив, но потрагата по систем е многу интересна.

Мајкл Паленсија – Рот: Би го определиле своето дело како потрага по систем?

Хорхе Луис Борхес: Не, не сум до толку амбициозен. Би го определил, не како научна фантастика, туку како филозофска фантастика, или фантастика на соништата. Исто така, многу ме интересира солипсизмот, кој е само екстремен облик на идеализам. Чудно е тоа што сите кои пишуваат за солипсизмот пишуваат за него само за да го побијат. Не сум сретнал ниту една книга која би го бранела солипсизмот. Знам што сакате да одговорите – штом има само еден сонувач, зошто тој би пишувал книга? Но ако има само еден сонувач, зошто да не може да си сонува дека пишува книга?

Денис Датон: Бертранд Расел еднаш предложи сите солипсисти да се соберат и да формираат солипсистичко здружение.

Хорхе Луис Борхес: Да, тој мудро пишуваше за солипсизмот. Исто и Бредли во неговата Појавност и стварност. Тогаш прочитав книга Il Solipsismo од италијански автор каде вели дека целиот систем е доказ за егоизмот, за себичноста на оваа доба. Тоа е идиотски. Никогаш не сум гледал на солипсизмот на тој начин.

Мајкл Паленсија – Рот: На кој начин гледате на солипсизмот?

Хорхе Луис Борхес: Па, си велам дека солипсизмот е неизбежен.

Мајкл Паленсија – Рот: Избежен или неизбежен?

Хорхе Луис Борхес: Би рекол, неизбежен е во логичка смисла, зашто никој не може да верува во него. Отприлика како што Хјум вели за Беркли: „Неговите докази не дозволуваат побивање и не предизвикуваат уверување“. Солипсизмот не дозволува побивање и не предизвикува уверување…

Денис Датон: Дали сметате дека е можно еден расказ да претстави едно филозофско гледиште поефикасно отколку што би можел еден филозоф да го образложи?

Хорхе Луис Борхес: Никогаш не сум размислувал за тоа, но претпоставувам дека сте во право, господине. Да замислиме дека – да, да, мислам дека сте во право. Бидејќи – не знам кој го кажал тоа, дали Бернард Шо – рекол дека аргументите не убедуваат никого. Не, Емерсон. Тој рекол дека аргументите не убедуваат никого. А сметам дека бил во право, дури и ако се однесува на доказите за постоењето на Бог, на пример – зар не? Во тој случај, ако аргументите не убедуваат никого, човек може да биде убеден само преку параболи или приказни, зар не? Значи фикции. Тие се многу поубедливи од силогизмите. И навистина се, секако, кога ќе помислам на Исус Христос. Колку што се сеќавам, тој никогаш не користел докажувања туку стил, одредени метафори. Тоа е многу чудно – да, тој навистина користел многу моќни реченици. Не рекол „Не дојдов да донесам мир туку војна“ туку „не дојдов да донесам мир туку меч“. Да, Христос мислел преку параболи. И според – мислам дека Блејк е оној што рекол дека човек – мислам, ако е христијанин – не треба да биде само праведен туку и интелигентен…тој би морал исто така да биде уметник, зашто Христос поучувал уметност преку својот особен начин на проповедање, бидејќи секоја реченица на Христос, па дури и секој збор на Христос има литературна вредност и може да се смета за метафора или за парабола.

Денис Датон: Тогаш, што мислите дека е она што ги раздвојува филозофскиот од литературниот темперамент, ако сите тие нешта им се заеднички?

Хорхе Луис Борхес: Мислам дека филозофот е за конзистентен начин на мислење, додека писателот е заинтересиран за наративи, за раскажување приказни со метафори.

Мајкл Паленсија – Рот: Може ли наратив, особено краток наратив, да биде конзистентен во филозофска смисла?

Хорхе Луис Борхес: Сметам дека може. Се разбира, во тој случај би бил парабола. Се сеќавам кога читав биографија на Оскар Вајлд од Хаскет Пирсон. Таму има долга дискусија околу предестинацијата и слободната волја. Тој го прашал Вајлд што мисли за слободната волја. Тој одговорил со приказна. Приказната изгледала навидум нерелевантна, но не била. Тој рекол- да, да, си биле едни шајки, безопасни и игли и си живееле во соседството на еден магнет, и еден од нив рекол „Мислам дека треба да појдеме на гости кај магнетон“. Друг рекол „Мислам дека ни е должност да отидеме кај магнетон“. А третиот рекол „Мора да појдеме сега, без одолговлекување“. Дури си ги кажувале овие работи, без да бидат свесни затоа, сите итале накај магнетот, кој се потсмевнувал зашто знаел дека доаѓаат да го посетат. Може да го замислите магнетот како се смее. Гледате, тука Вајлд дава мислење, а неговото мислење е дека ние си мислиме дека сме слободни, но несомнено не сме.

Но, би сакал да нагласам дека ако можат да се пронајдат некои идеи во она што го пишувам, тие идеи доаѓаат после пишувањето. Јас си почнувам со пишување, со приказната, со сонувањето, ако така сакате да го наречете. И потоа можеби ќе произлезе некоја идеја од тоа. Но, како што реков, јас не почнувам со некоја поука, а после да пишувам приказна за да ја докажам.

Превод: Кирил Бисероски
Извор: Akindin /denisdutton.com